ХV ТАРАУ СПОРТ ТҮРЛЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ

475
атқарады. Циклдік қозғалыстардың айтарлықтай бөлігі табиғи ло-
комоциялар (қозғалыс) болып табылады немесе соларға негізделеді. 
Циклдік қозғалыстарда негізгі ауыспалы шама орындалатын 
жұмыстың қуаттылығы мен ұзақтығы болып табылады. Қуаттылық 
қимыл циклдерінің жиілігі, амплитудасы жəне қозғалыс күшімен 
анықталады. 
Барлық циклдік қозғалыстарға тəн ортақ қасиет – жұмыстың 
шекті ұзақтығының жұмыс қуаттылығына немесе қозғалыс 
жылдамдығына тəуелділігі. 
Жүру, жүгіру, секіру, лақтыру жəне көпсайыс жеңіл атлетиканың 
түрлеріне жатады, соның ішінде жүру, жүгіру сияқты түрлері циклдік 
жаттығуларға жататыны 3-тараудан белгілі.
Спорттық жүріс. Жүрудің физиологиялық базисі адымдау 
рефлексі болып табылады. Жүріс адамның табиғи қозғалысының бір 
түрі. Жүру кезінде адам бойындағы барлық бұлшық еттер, сүйектер, 
мүшелер жұмыс жасау мүмкіндіктерін арттырып бейімделеді, ты-
ныс алу, қан айналымы, зат алмасу жүйелері қызметі жақсарады.
Спорттық жүрістің жай жүрістен айырмашылығы онда адым-
дау жиілігі мен аяқ бұлшық еттерінің жұмысына басқаша талап-
тар қойылады. Мысалы, спорттық жүріс кезінде спортшының бір 
минуттағы адым жиілігі жүруге қарағанда жоғары болады
Спорттық жүріс жарысы кезінде арнайы төрешілер тағайында-
лып олар спортшының адымдауы кезінде екі аяқ табандары жер-
ден бірдей көтерілмеуін қадағалайды. Спорттық жүріс кезінде аяқ 
табандарының жерден бірдей көтеріліп кетіп, кеңістікте дененің 
қалқуының пайда болуы, адамның жүгіру түріне өтуі деп саналады. 
Осындай жағдай болғанда спортшыны жарыстан шығаруға шешім 
қабылданады. 
Спорттық жүрістегі қозғалыс циклі спортшының бір тіректі 
жəне екі тіректі қалпының екі кезеңінен тұратын екі адым жасаудан 
тұрады. Жүрдек адамның қол қозғалысы аяқ қозғалысымен қатаң 
үйлесіп отырады жəне айқаспалы сипатта болады. Жарыс ерлерде 
20 жəне 50 км, əйелдерде 5-10 км арақашықтықтарда жүргізіледі. 
Жоғарыда атап өткендей спорттық жүріске минутына 100-
ден 160-қа дейін жəне одан да көп адымнан тұратын қозғалыстың 
жоғары қарқыны (темпі) тəн. Мұнда барлық фаза тірек қоя орын-
далады. Тірексіз фазаның болмауы қозғалысты реттейтін жүйке 
орталықтарында қозу үдерістерінің басым болуына əкеледі. 

476
Бұл спорт түрі қалыпты қарқындылықты, салыстырмалы аз 
жылдамдықты жұмысқа жатады. 
Шаңғы-жарысушылары немесе стайер-желаяқтарға қарағанда 
жүрдек адамдарда бұлшық ет тонусы жоғары болса, бұлшық 
еттің босаңсуы (релаксациясы) азырақ байқалады. Спорттық 
жүріс кезіндегі энергия шығыны айтарлықтай, мысалы, 5 км 
арақашықтықта 300-400 ккал жəне 50 км арақашықтыққа 3000 
ккал-дан жоғары болады. Оттегіні максималды пайдалану (ОМП) 
ер адамдарда – 71 мл/кг/мин. Спортшы темпі мен функциялық 
дайындығына байланысты тыныс жиілігі (минутына 30-50), өкпе 
вентиляциясы (60-90 л/мин) жəне оттегі сіңірілуі – 3-5 л/мин. жəне 
одан жоғары. Жүрек-тамыр жүйесі қызметіне келсек, жүріс кезінде 
жүректің жиырылу жиілігі (ЖЖЖ) 130-дан 160 екп/мин. жəне одан 
жоғары болады. Қандағы лактат (сүт қышқылы) 12 ммоль/л-ге дейін 
жоғарылайды. Қан жүйесі көрсеткіштері аса өзгеріске ұшырамайды. 
Кейде, əсіресе үлкен көлемді жүктемелерді орындау кезінде анемия 
байқалады. 
Жүгіру – кардиореспираторлық жүйелерді жаттықтыру үшін 
негізгі жəне барынша тиімді дене жаттығулары болып табыла-
тын жеңіл атлетиканың негізгі түрі. Осы ретте тағы да ертедегі 
гректердің: «Егер сұлу болғың келсе, жүгір, егер сау болғың кел-
се, жүгір, егер күшті болғың келсе, жүгір» өсиет сөзін атап өткен 
орынды болар. Жүгіру көп дəрежеде төзімділік пен жылдамдық дене 
сапаларының дамуына əкеледі. Жүгіру түрлері мен қашықтықтары 
əртүрлі болып келеді. Жүгіру жағдайы секіру, лақтыру сияқты 
қозғалыс түрлерінің құрамында да кездеседі. Жүгіруден жарыс 30-
60 м арақашықтықтан (42 км мен 195 м) марафондық жүгіруге дейін 
жүргізіледі (Қысқа қашықтыққа 30 метрден 400 метр аралығы, ор-
таша қашықтыққа 500-ден 2000 метр аралығы, алысқа 3000 метрден 
10000 метр аралығы енсе, тым алысқа жүгіруге 20 км-ден 30 км 
аралығы жəне марафондық жүгіру 42 км 195 метрге жүгіру жатады). 
Осыған орай арақашықтықтар қысқа, орташа жəне алыс (ұзақ) бо-
лып бөлінеді. Арақашықтық ұзындығына байланысты бұл жұмыстар 
максималды, субмаксималды, жоғары жəне қалыпты қарқынды бола-
ды. Жүгіру жаттығулары жүйке қызметінің салыстырмалы біртекті 
динамикалық стереотиптерін қалыптастырады жəне бекітеді. Көру 
анализаторлары мен проприоцептивті рецепцияға қойылатын та-
лаптар жүгірудің (жайдақ жəне кедергімен жүгіру) түрлері мен 
жарыстың сипатына байланысты болып келеді. 

477
Спортшы қысқа арақашықтыққа жүгіру кезінде жұмысты ана-
эробты режимде, ұзақ арақашықтыққа жүгіруде – аэробты немесе 
аралас, ал орташа арақашықтыққа жүгіруде – аралас немесе анаэ-
робты режимде орындайды. Жүгіру адам организмінің жұмыс жасау 
қабілетіне үлкен талаптар қояды. Баяу темпте жай жүгірулер түрлері 
адамдарды сауықтыру мақсаттарында жиі қолданылады.
Жаттығулар бұлшық еттердің қозғыштығы мен лабилділігін 
(мүмкіндігін) арттырады. Мəселен, бұлшық ет лабилділігінің жана-
ма көрсеткіші – хронаксия спринтер-желаяқтарында барынша қысқа 
келеді. 
Қысқа арақашықтыққа, яғни спринтелік жүгіру жылдамдық 
пен күш қабілеттерін талап етсе, орта жəне алыс қашықтықтарға 
(стайелік) жүгіру жылдамдық пен төзімділікті, ал кедергілер арқылы 
жүгіру спортшыдан ептілік пен иілгіштікті, жылдамдықты талап 
етеді.
Қысқа арақашықтыққа жүгіру кезінде энергия шығыны ерлерде 
3700-4200 ккал жəне əйел адамдарда 3200-3600 ккал-ға тең болады. 
Ұзақ арақашықтыққа жүгіретін желаяқтарда бұл көрсеткіш ер адам-
дарда 5000-5500 ккал, ал əйелдерде 4200-4700 ккал болады. 
Ұзақ арақашықтыққа жүгіретін желаяқтарда ОМП ер адамдар-
да 80 мл/мин/кг, ал əйел адамдарда 56 мл/мин/кг-ға тең. Ерлерге 
қарағанда əйелдерде энергия шығыны 15-20%-ға азырақ болады. 
Стайер-желаяқтарында тыныштық күйде жүректің жиырылу 
жиілігінің (ЖЖЖ) төмендеуі – брадикардия байқалады. Жүгірудің 
арақашықтығына байланысты жүгіру кезінде ЖЖЖ 150-200 екп/
мин. жəне одан да жоғары болады. Артериялық қан қысымы қалыпқа 
(нормаға) сай келеді, стайерлер үшін систолалық қан қысымы 105-
120 мм сынап бағанасы жəне диастолалық қан қысымы 55-65 мм 
сынап бағанасы болатын гипотония тəн. 
Стайер-желаяқтарда қанның қызыл элементтері (эритроциттер 
мен гемолглобин) айтарлықтай өзгермейді, кей жағдайларда ане-
мия орын алады. Қандағы лактат концентрациясы жүгіріліп өткен 
арақашықтыққа немесе жаттығу кезіндегі арақашықтық арасына 
тəуелді бола келе 6-8 ммоль/л жəне одан жоғары 10-16 ммоль/л бо-
луы ықтимал. Кейде стайер-желаяқтары зəрінен белок табылған. 
Жүгірудің: 
1. Тегіс жерде жүгіру;
2. Кедергілер арқылы жүгіру;

478
3. Эстафета; 
4. Табиғи ортада жүгіру сияқты төрт түрі бар.
Тегіс жерде жүгіру негізінен арнайы дайындалған стадион жол-
дарында жəне жүгіру қашықтығына сəйкес қысқа, орташа, алыс 
(ұзақ) қашықтықтарда өткізіледі. 
Барлық спорттық жүгірулер бағыты бойынша сағат тіліне қарсы 
орындалады. 
Кедергі арқылы жүгіру: кедергілерден өту жəне стипль-чез 
сияқты екі түрге бөлінеді.
Кедергілерден өту арқылы жүгіру қысқа қашықтық 60 метрден 
400 м аралығында стадиондардың жүгіру жолдарында 5-тен 10-ға 
дейінгі арақашықтықтары бірдей кедергілер қойылған жолдарда 
өткізіледі. 
Стипль-чез (ағылш. steeplechase – кедергілер арқылы өтетін жа-
рыс) – 3000 метр қашықтық аралығында су толтырылған шұңқыры 
бар кедергілер қойылған жүгіру жолдарында өткізілетін орташа 
қашықтықты жеңіл атлетика түрі. 
Эстафеталық жүгіру – топтық (командалық) жарыс. Жүгіретін 
қашықтық бойына бірдей қашықтықта спортшылар орналасады. Əр 
спортшы өз қашықтығын жүгіріп өтіп, қолындағы таяқшаны келесі 
спортшыға беруі тиіс. Эстафета қашықтығы қысқа, орташа жəне 
аралас қашықтықта болуы мүмкін. 
Табиғи ортада жүгіру (кросс) əртүрлі қашықтықта жыл мезгілі-
нің барлық уақыттарында өткізіледі.
Марафондық қашықтыққа жүгіру əртүрлі жолдарда өткізілуі 
ықтимал, тек жүгіруді бастау мен аяқтау бір жерде болды.
Қазіргі кезде жүгірудің сағаттық, бірнеше сағаттық, сөткелік, т.б. 
түрлері кеңінен қолданылуда. 
Жүгірудің қай түрі болса да салауатты өмір салтын сақтауда 
жəне төзімділік дене сапасын дамытуда рөлі зор. Жүгіру бары-
сында көкірек жəне құрсақ қуысында орналасқан барлық мүшелер 
жұмысқа араласады, бауыр, бүйрек, ішек, қарын, өт жолдарына 
тікелей ықпал етіледі, қан айналысы жақсарып, организмде алмасу 
үдерісі жақсы жүреді.
Жүгіру адамның барлық энергия беруші көздерінің мүмкіндігін 
ашады, зат алмасу үдерістерінің дұрыс қалыпты жұмыс жасауына 
ықпал ете отырып, артық салмақтың пайда болуын тежейді.
Жүгірумен жəне жаттығудың басқа түрлерімен айналысқан 

479
адамдардың əсіресе, аяқ, жүрек бұлшық еттеріндегі капиллярлар 
мөлшері жаттықпайтын адамдармен салыстырғанда екі есе көп бо-
лады.
Жүгіру адамның жүйке жүйесіне де жағымды əсер етеді. Жүгіру 
кезінде пайда болатын тербеліс, мүшелердің қарқынды жұмысқа 
араласуы ми қызметінің жақсаруына, энергиямен толығуына əсер 
етеді, осыдан барып адам көңіл күйі жақсарып, жұмыс қабілеттілігі 
артады. Жүгіру жаттығулары адам денсаулығының жақсаруына, 
түнгі ұйқының тынышталуына, шаршауды жеңуге жақсы əсер етеді.
Жүгіру жаттығуларын барлық жастағы адамдар қолдануларына 
болады. Оған арнайы алдын ала дайындықтың қажеті жоқ, адам 
жаттығу түрін жүктеме мөлшерін өзінің қалауы бойынша реттей 
алады. 
Жүгіру жаттығулары адамнан өз мүмкіндігін дұрыс есептеуді, 
жүгіру кезінде аяққа барынша көп күш түсетіндігін ескеруді талап 
етеді. 
Жүгірумен шұғылданған адамдар ауруға көп шалдықпайды, 
қоршаған ортаның əртүрлі жағдайларына төзімді келеді, иммундық 
қорғанысы жақсы болады, ерте қартаюдың алдын алады. 
Жеңіл атлетикалық секірулер мен лақтырулар ациклді 

жүктеу/скачать 9,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: