Қобыландьь  Жиренше  шешен  т.б.)  қелтіре  отырып  дәлелдеуге

Срнымен  катар  «өлевді  сөйлемдер»  бөлімінде  сөздің  қара  сөз,  әрі 
әлең  түрінде  жасалатынына  кәңіл  бөлгізе  отырып,  ғалым  дәлел  көзі 
ретіңде «Жар-жар» мен  «Беташарды»  алған  [294,  184-188'б.].  Срндайт 
ақ  А.Байтүрсынов  фольклорды  -  өлең  шығару  үшін  ең  қажетті  ырғак 
үйқас,  екпін,  буын,  бунақ, тармақ,  шумақ т.б.  түрлерін  ажырату үшін 
де  қолданған  [294,  188-208 б.].  Осы  арқылы  қазақ әдебиеті тарихында 
да,  қазақ  фольклортану  тарихында  да  ғылыми  оқулық  жазудың 
үлтгық  үлгісін  жасауда  осы  терминдерді  тапқан,  анықтама  берген  А. 
Байтүрсынов  фольклорды  қаншалықты  пайдалану  маңыздылығын, 
қажеттігін  аңғартқан.  Мәселен,  кітапта  шежіре  туралы  сипаттама 
бар: 
«Шежіре  өткеннен  дерек  беретін  сөздің  щурі.  Шежіреде 
уақигадан  гөрі  өткендердің  тусі,  туысы  көп  айтылады.  Сондықтан 
шежіре  уақигага  сарынымен  емес,  уақыт,  туыс  сарынымен 
айтылатын әуезе тобына жатады.  Шежіре болган уақига жайынан 
сөйлесе,  себебін,  мәнісін  айтпай,  тек  болганын  айтады  да~қояды»,- 
делінген  [294,  213-214 б.].  Міне,  мүнда  фолыслордың  аңыз  жанрына 
жататын  шежіренің  өзіндік  ерекшеліктерін 
өз  заман  түрғысынан 
жіктеп:  өткеннен  дерек  беретін,  уақиғадан  гөрі  өткендердің  туысы 
айтылатьга,  туыс  сарынымен  айтылатын  әуезе  (әңгіме)  табиғатына 
жататын, уақиға себебі  айтылмай, тек болғандығы ғана баяндалатыны 
т.б. 
сарапталған. 
А.Байтүрсыновтың 
шежіреге 
берген 
бүл 
анықтамасы- 
бүл  жанрдың  тарихи  фольклорға  жататын  жағына 
сүйенген. 
Бұған 
қоса 
біздің 
айтарымыз, 
шежіре 
қазіргі 
фольклортануда  аңыз  жанрының  бір  түрі  ретінде  қарастырылады. 
Тарих  ғылымы  шежірені-  деректанудың  көзі  деп  біледі  де, 
оны 
халыктын  этногезін  зерттеу  үшін 
пайдаланады.  Бүларды  жоққа 
шығармай,  біз шежіреде  мифтік те мотив болатынын, ол  тіпті кейде 
ежелгі  заманғы  танымға  негізделетінін  де  ескертпекпіз.  Бұл  ойды 
алғаш  рет  С.Қаскабасов  үсьгаып,  шежіредегі  мифтік  сипатты  ашып 
берген  болатын 
[298].  Тарихи  әңгімеге  келгенде  ғалым: 
«Тарих 
жузінде  белгілі  адамдар,  нәрселер,  уақигалар  турасында  сөйлейтін 
әуезелер  тарихи  әңгіме  деп  аталады.  Тархи  әңгіме  тек  лақап 
әңгімеден  мазмунының  иіындыгымен  айрылады.  Журт  аңыз  қылып 
айтып  журген 
өңгімелердің  өтірігі  көп  болады.  Тарихи  әңгіме 
сипатына  суйенетін  шын  әңгіме болады
»,-  деп  сараптайды  [294,  216 
б.].  Яғни 
ғалым  сөз  қылып  отырған  тарихи  әңгімесі  қазіргі 
фольклортану ғылымындағы  тарихи аңыздар үғымында берілген.
Зерттеуші  ретінде  Ахмет  Байтұрсынов  шешендік  сәз  жанрына  да 
токталған.  Ахмет  Байтұрсынов  бұл  жанрды  «шешен  сөз»  деп  атаған. 
Шешендік  сөзді 
айтушының  негізгі  мақсаты:  баяндау,  сипаттау, 
түсіндіру  емес,  керісінше, 
өз  пікіріне  нандыру,  сендіру,  ұйыту,
221

бүй ц т у,  илан  келтіру дегенді  айтып,  бүл  жанрдың  басты  функциясын 
Жақсы  аңғарған.  Ал,  шешен  сөздің  негізгі  мақсатын: 
«...  Адамныц 
ж үрегін  билеп,  жүйесін  босату,  қанын  қыздыру,  намысын  келтіру, 
арқасын  қоздыру»,-
  деп   аныктаған 
[294,  223 
б.].
 
Сондай-ак  А. 
Байтүрсынов 
шешен  сөздің   түрлерін 
іштей  беске  бөлген  де, 
әрқайсысының  не  себепті, 
қай  кезде,  не  үшін  т.б.  айтылатынын, 
өзіндік  ерекшеліктерін  сипаттаған.  М әселен,  бірінш ісі-  саясат  шен 
сөзі.  Оны  билер,  ш еш ендер 
жиналған  елді  аузына  қаратып, 
нандырып,  сендіріп, 
мемлекет  ісін е 
қарар  шығарту  мақсатында 
қолданады  дей ді. 
Демек,  бүл  ж ерде  А.  Байтүрсынов 
шешендік 
сөздің   қогамдық  функциясына  м ән  берген.  Екіншісі-  билік  шешен 
сөзін  ш еш ендердің  сотқа  айыпкер  адамдарды 
актау,  я  каралау 
мақсатпен  сөйлеп,  сот  билігіне  әсер   ету  үшін  айтатыны  сөз  болған. 
М үнда  шешендік  сөздің  әлеуметтік  қызметі  ескерілген.  Үшінпгісі- 
қошемет  шешен  сөзі.  Оның  хальщ  алдында  біреудің  еткен  еңбегін, 
өткізген  қызметін  айтып,  қошаметтеу  мақсатында  келетіні  діттелген. 
Төртіншісі- 
білімір  шешен  сөзі.  Ол  білімділердің,  ғалымдардың 
мазмүнды  сөйлеген  сөздері  дейді.  Соңғы  бесінш ісі-  уағыз дейді.  Оны 
дін  жайынан  сөйлеген  гүламалар,  молдалар  сөзі  деп,  тіпті,  шешендер 
қатарына  дін  иелерін  де  жатқызғаны  көрініп  түр 
[294,  233 
б.].
  Демек 
қазақ  фольклортану  тарихында  түңгыш  рет  шешендік  өнерді  тану 
жолында  шешендік  сөздерді  ғьшыми  жүйеге  түсіріп,  ғылыми 
синаттамалар  бере  отырып,  қогамдағы  атқаратын  қызметтеріне  орай 
іштей  өзінш е  жіктеуге  түсіруі  т .б —  бәрі  А.Байтүрсынүлының  зор 
фольклоршылдық еңбегін айғақтайды.
Ал,  халық  ауыз  әдебиетінің  түрлері  жазба  әдебиеттегідей 
болмайтынына,  іштей  айтылу түріне қарай емес, түтьіну орнына қарай 
бөлінеді  деген  пікірлері 
[294,  225  б.]  т.б.-  бәрі  ғалымның 
фолыслордың  өзіндік  ішкі  жанрлық  ерекшелігі 
болатынын  дүрыс 
саралағандығын танытады.
Ал,  мына  бір  пікірлер: 
«Жазу-сызу  жоқ  жүртта  көсе  сөзді 
(жазумен  айтьиіатын  сөзді-  Н.Ж.)  шыгармалар  болмайды.  Себебі 
жазу-сызу  жоқ  жүртта  өнер-гылым  болмайды.  Ғылым  дегеніміз 
дүниені,  ягни  табигатты  дүрыс  тану.  Ғылым  жоқ  болса,  дүниені 
тану  дүрыс  болмайды.  Дүниені  дүрыс  танымаган  соң, 
дүние 
турасындагы  маглүмат  жиысатын  сана-саңлауы  дүрыс  болмаган 
соң,  табигаттың  күшін,  ісін,  қасиетін  бүрынгылар  теріс  танып, 
теріс  әуезе  қылган»,-
  деп, 
[294,  225  б.] 
А.  Байтүрсынов 
дүрыс 
айтады. 
Бүл  көне  заманда 
жазба  әдебиет  жоқ  кездегі  жағдай. 
Фольклор-  жазбаға  дейінгі  мәдениет. 
Одан  әрі: 
«Сондықтан 
бүрынгылардың  ертегі  сияқты,  жырлар  сияқты  шыгарган  сөздері

і 
брдерге 
шьт-шылги 
өтірік 
көрініп, 
біздің 
ақыл 
арналіызга 
жуыспайды.  Қай халықтың болса,  ж азу-сызу білмеген заманы болган. 
Сондықтан  ертегі  сияқты  өтірік  сөздер  қай  халықта  болсын  бар»,- 
деген  пікірі 
[294,  225  б.]  ғалым  А.  Байтүрсыновтың  фольклорға- 
тарихи-типологиялық  зерттеу  методолоғиясы  түрғысынан  келгенін 
танытады.  Демек  ғалым  уакыт  пен  кеңістіктің  халық  санасына  әсерін, 
шындық 
пен 
киял 
арақатынасының 
диалектикалық 
категория 
түрғысынан  қарастырылатынына  т.б. дүрыс  назар аудартқан.
Ахмет  Байтүрсынов  айтыс  жанрына 
да  алғашкылардың  бірі 
' 
болып,  бүл  жанрдың  да  басты-басты  сипаттарын  айқындаған.
Мөселен,  ол  «айтыс»  сөзінде  балуандар  күресі  тәрізді  адамдардың 
бірін-бірі  аңдуы,  бағуы,  бірін-бірі  жығу  үшін  істелетін  түрлі  әдіс- 
амалдар,  тәсілдер  шоғыры  бар  екені,  олардың  бәрі  өлеңмен  гана 
айтыс  түрінде  қолданылатынын  дүрыс  айтады  [294,  227  б.].  Айтыс 
өлеңнін  тууы  үшін  ақындықпен  қатар  айтыскер  ақынның  әдіс-тәсілі 
де  болуы  керектігіне  де,  түрлі  нәрселер  жайынан  сөз  қозғай  білуі  де, 
бірін-бірі  сөзбен  тосуға  даярлығына  да*баса  көңіл  бөлген.  Сондай-ақ 
айтысқа-  халыкты  тәрбиелеу  қүралы  ретінде  қарауыңа  да,  адамның 
келеңсіз 
мінез-қүлықтары 
сыналуына 
да, 
халық 
апдында 
орындалатынына  да,  айтысты-  халық  өмірінің  айнасы  деп  қарауына 
да,  айтыстың  қазақ  ауыз  әдебиеті  түріне  жататынына  да  т.б.  назар 
аударгуы-  бәрі  ғалым  А.  Байтүрсыновтың  айтысты  зерттеуге  қосқан 
өзіндік  үлесі.
Себебі  бүған дейінгі  зерттеулерде  фолыслор  ішіндегі  айтыс  жанры 
жеке 
бөлініп 
қарастырылмады. 
Демек 
ғапым 
А.Байтүрсынов 
алғашқылардың  бірі  болып,  айтысты  жеке  жанр  ретінде  әрі  ғылымн 
анықтамасын  беруші,  әрі  ерекшеліктерін  талдаған  т.с.с.  зерттеуші 
есебінде  қазақ  фольклортану  ғылымы  тарихында  өзіне  лайықты 
орнъш алатьгаы сөзсіз.
Ғалым  Ахмет  Байтүрсынов  әуезе  жайынан  жазған  ескертуінде: 
жер  жүзіндегі  жүрттардың  шығармалары  бір-біріне  үқсас  келетіні, 
олардың коргені,  өнегесі, үлгісі бір болғандығы, ол заманда қай халық 
болмасын  табиғатқа  тәуелді  болғаны;  жезтырнақ,  жалмауыз  кемпір 
т.б. 
тәрізді 
мифологиялық 
бейнелердің  сол  анайы  заманда 
туындағанын  түсіну  үшін  сол  замандағы  халықтың  «балалық  күйіне» 
түсу қажетгігі  сөз болады.  Ал  күндегі  керемет  көрінген  нәреелердің 
ол  заманда  табиғат  сырын  білмегендіктен,  қорқыныш  сезімімен 
байланыстырыла  туғаны  бүл  күнде  (күннің  түтылуы,  дауыл  түруы, 
найзағайдың  шатырлауы  т.б.)  ғылымның  тілімен  түсіндірілетіні 
айтылып,  оған  назар  аудартуы  т.б.-  бәрі  А.  Байтүрсынүлының 
фольклорға  типологиялык  зерттеу  әдісі  түрғысынан  келгенін,  әрі
223

фолыслор  бойыңан  көрінетін 
көне 
туоійіктердің  (анинизм,  фетишнзм, 
щаманизм  т.б.)  туу,  шығу  себебі  ол  заманда  халықтың 
табиғагка 
табынуынан  туындаганын,  дөлелдеуге  тырысканы  сарапталған  [294, 
228-232  б.].  Қазак  фольклорында  көрініс  тапкан 
халыктың  ескі 
нанымдарын  зерттеу-  тек  кана  этнографтар  мен  тарихшылардың  ісі 
емес.  Бұл  фольклористер  үшін  де  өте  маңызды 
екенін  [299]  еске 
алсақ,  ғалым  А.Байтұрсыновтың 
фольклорды  тарихилык  принцип 
негізінде зерттеу өдісін  өз заманында колданғанын  кереміз.
Ал,  батырлар  жырында  кездесетін  батырлар  б4йиесін  талдауы, 
жырдың  орындалуы,  жыршынын 
рөлі  (өз  киялынша  өң  беріп, 
көпіртіп,  көркейтетіні)  т.б.  -  мұның  бәрі  А.  Байтұрсынов  мән  беріп, 
зерттеген аспектілер [294,230-231  б.].  Және де ғалым А.  Байтұрсынов 
жоғарыдағы  үлгілердің  ауызша  туып,  айтылып,  дамнтыны, 
көп 
нұсқалылыққа 
байланысты  туындаған 
ерекшеліктер  негізінде- 
фольклорда нақты  автор болмайтынын,  бүкіл жүрт,  ұлт, халық авторы 
болып 
саналатынына  дұрыс  көңіл  аудартқан.  Бұл  фолыслордың 
авторлығына  байланысты  берілген  түңгыш  ғылыми  анықтама  болып 
табылады.  Ал,  мына  бір  пікірден: 
«Сөз  ішіндегі (фольклордагы-Н.Ж.) 
адамдардың  жүріс-турысы, 
мінезі  өзіне  сәйкес  келгендіктен  әр 
халық  өзінікі  деп  біледі.  Сәйкес  келу себебі ауыздан-ауызга  көшкенде 
әркім  өзінше 
өң 
беріп, 
өз  заманының 
салтына, 
сарынына 
тусіргендіктен»,-
  деуінен  [294,  231  б.],  біз 
А.
Байтүрсыновтың  фольклорды  -   халыктың  мінез-қүлығын,  әдет- 
салтын,  тұрмыс-тіршілігін  танудың  т.б.  дайын  этнографиялық  дерек 
көзі  деп  қарастырғанын,  фольклордың  бойында  өзіндік  ұлттық 
ерекшеліктің  болатынына  алғашқылардың  бірі 
болып 
назар 
аудартқанын сараптаймыз.
Фольклортанушы  А.  Байтұрсыновтьщ  «Әдебиет  танытқыш» 
(1926) кітабының  «Ауыз әдебиеті» атгы  тарауы бар [294, 
232-261
  б.]. 
Мүнда 
түңғыш  рет  қазақ  фольклортану  ғыльімы  тарихында: 
фольклордың  ішкі  жанрлық  жағдайы, 
сюжеті,  бейнелер  жүйесі, 
тақырыптық-  идеялық  ерекшеліктері,  өрі  фольклорлық  жанрлардың 
іштей  жіктелу  шарттары,  фольклордың  атқаратын  түрлі  қызметтері 
хақында,  фольклорға  халықтың  көзқарасы,  фольклордағы  тарих  пен 
шындыктың  аракатынасы  т.б.-  бәрі  ғылыми  жүйеге  түсіп,  теориялык 
түрғыдан, тарихи-типологиялық зерттеу әдісі негізінде сараланған.
А.Байтұрсынүлы  «ауыз  әдебиетін»  ясұмсалатын  орнына  қарай, 
яғни  атқаратын  қызметіне  орай «сауықтама»  мен  «сарнама» деп  екіге 
бөлген: 
«... Сауықтама  саласына  барша  сауық  ушін 
айтылатын 
сөздер  кіреді.  Сарындама  саласына  журттагы  келе  жатқан  салпі
224

сарыпымен  айтылатын  создер  кіреді»,-
  деп  анықтама  берген  [294, 
232 б.].
А.Байтүрсыновтың  фольклорлық жанрларды  жүмсалатын орнына 
қарай  2-ге  топтауы,  вз  кезегінде  кейінгі  зерттеушілерге  осы  мәселе 
төңірегінде әлі  де  іздену  қажетгігін  негіздеп  бергені  сөзсіз.  Мәселен, 
кейінгі  еңбектерде 
ғалым  М.Әуезов  ол  кезде  өзіндік  жанрлық 
ерекшеліктеріне  қарай  фолыслорды  4  үлкен 
топка  жіктеген,  ал 
Х.Досмүхамедүлы  фолыспорды  47  жанрға  бөлген.  Ендеше  қазақ 
фольклортану  гылымында  фольклор  жанрларын  белгілі  бір  ортақ 
ерекшеліктеріне  қарай  алғашкылардың  бірі  болып,  топтау  мәселесін 
көтерген  А.Байтүрсынов екені анықталады.
Сауықтаманың  өзін  іпггей  ертектеме,  әрі 
сауықтама  деп 
карастырған.  Ертектемені  ермек  үшін  айтады  дей  отырып,  іштей: 
ертегі,  ертегісімек,  ауыз  әңгіме,  өтірік  өлең,  жүмбақ,  жаңылтпаш,  бас 
катырғыш деп  жіктеген. Демек зерттеу еңбегінде  ғалым  фольклордың 
осы 
жекелеген 
жанрларына  * алғаш 
рет 
тоқтальга, 
олардың 
әркайсысына  ғылыми  анықтамалар  берген.  Мөселен,  ертегіні- 
халықтың  қиялымен  қисынын  келтіріп,  қызықты  ету  мақсатында 
шығарылатыны,  оның  ішіндегі  уақиғалар  мен  нәрселер  дүниеде  жоқ 
қиял  негізінде  туындайтыны,  ертегілерді  әдебиет  тарихшыларының 
адамның  жокка  нанған  шағындағы  сөзі  деп  ғалым  дүрыс  есептеген 
[294,232-233 б.].
Сондай-ак  ертегілердің  астарлы  мағынасы  өнегелі,  тәлім-тәрбие 
беру  мақсатымен  айтылады  дей  отырып,  біріншіден,  халықтың 
үмытылған  сөздері  ертегіден  табылмақ  деп,  оның  (фольклордын) 
тілтану  жағынан  керектігіне  баса назар  аударғандығы  мәнділігі  назар 
аудартады.  Екіншіден, 
бала  рухын,  киялын  тәрбиелеуге  ертегі 
керектігі, яғни баланың киялын дамытуға, сөйлеуге үйретуге қажеттігі 
дәріптелген.  Үшіншіден,  бүрынғылардың  сана-саңлау,  қалып-салты 
жағынан  дерек  беруімен  де  ертегі  мәнділігі  көрсетілген  [294,  235  б.]. 
Міне,  бүдан  біз  ғалым  А.  Байтүрсыновтың  фольклорды-  көненің  ізі, 
дайын тілдік  материал,  әрі  өскелең  үрпақты  тәрбиелеу,  сөйлету, тілін 
үстарту  қүралы,  әрі  таным  көзі  реті,  әрі  халыктың  өткенінен:  әдет- 
ғүрпы,  сапт-  дөстүрі,  түрмыс-тіршілігінен  хабар  беретін  тарихн- 
этнографиялық  дерек  көзі  деп  те  т.б.  қарастырғанын  көреміз.  Ал 
«... 
елде  турган  адамдар  ертегілерді  ясинап,  жогалмасына  қам  болу 
борышым  деп  білу  керек»,-
  деген  пікірінен  [294,  233  б.],  ғалым  А. 
Байтүрсынов  өз  окулығын  фольклорды  жинаушыларға  үгіт-насихат 
қүралы ретінде де  үсынғандығьга танытады.
Ертегісімекті-  ғалым  ертегіге үқсас,  бірақ  ертегіден  горі  әдемірек. 
шынға  бейімірек,  түрмысқа  жакынырақ  өңгіме  деп  тапса-  бүл  оның
225

фольклордағы  ертегі  жанрындағы  танымдык  қызметтен  гөрі  оның 
эстетикалық  жағын  көбірек  бағалағандығын  айғактайды.  Ғалымның 
«ертегісімек» 
деп 
жүргені, 
өзіндік 
ерекшеліктері: 
шынға 
бейімдірегімен,  тұрмысқа  жақындығы  жағынан  сарапталып,  шамамен 
қазіргі  кездегі  фольклортану  ғылымьшдағы  «түрмыс-салт  ертегісі» 
үғымына  сәйкес  келеді.  Яғни  А.Байтүрсынүлы  ертегі  жанрын  іштей 
ертегі  және  ертегісімек  (түрмыс-салт  ертегісі)  деп  екіге  жіктегеңдігі 
анықталады.  Тек хайуанаттар жайындағы ертегі  жағы  ғана ескерілмей 
қалған.
Ғалым  жүмбақтың  аты-  ж үм удан  шыққанын,  яғни  зей ін   үстартуға 
белгілі  бір   нәрсені  жүмы п,  оны  үқсас  н әрселерге  сипаттау,  үксастығы 
бойынша  табудан  туғандығын  дүры с  айтады.  А л,  жаңылтпаш  деген 
аты  ж аңы лудан  басталып,  өзіндік  сездер дің   топтасуынан  туған 
сөздер дің   күлдіргі  сипаты,  айту  ерекшеліктері  т.б.  болатынына  баса 
назар  аударады  [294,  236  б.].  Бүл  анықтамапар  қазір  д е   өз  маңызын 
жойған  жоқ.
Ал,  «зауықтама»  бөлегінде  А.Байтүрсынүлы: 
«Зауықтама  деп 
көңіл  көт еру  үшін  сөйленетін  сөздер  айтылады»,-
  дей   отырып,  оны 
іштей  ертегі  жыр  (батырлар  жыры),  тарихи  жыр,  айтыс,  өлең,  үгіт 
өлең,  толғау,  түрлі  терме  өлеңдерге 
жіктеген  [294,  236  б.].  Бүл 
жіктемеде  берілген  фольклорлық  жанрларға  да  алғаш  рет  ғылыми 
анықтамалары  осы еңбекте берілгенін  есте үстаған жон.
«Ертегі 
жыр»- 
деп 
бүрьшгы 
өткен 
батырлар 
турасында 
шығарылған  өлеңдері, 
әңгімесі  өтірік-шыны  аралас 
келетініне 
(шыны-  батырлардың  ел  үшін  соғысуы, 
батырлығы,  карат  қылуы 
десе,  өтірігі-  мінген  атына,  түтынғаң  затына,  өздеріне  бітпеген 

жүктеу/скачать 13,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: