пікірлері  қосылып,  бар-жоғы  7  сипаттама  енген  («Қырык  өтіріктің

үлгінің  тәрбиелік  кызметіне  назар  аударып  отырған.  Ал,  «Жиренше» 
үлгісін 
талдау 
арқылы 
ғалым 
шешендікті, 
шапшаңдыкты, 
тапқырлықты  адам  бойындағы  арамдыкка,  зорлыкшылдыкка  қарсы 
құрал  етіп  колдануды  мақсат  еткен.  Деғенмен  бұл  үлгілердің 
көркемдік ерекшеліктері хреетоматияда сөз болмайды,
Жалпы,  хрестоматияға  кірген  фольклорлык  шығармалардың  әрі 
фолыслортану,  әрі  әдебиеттану тұрғысынан  жан-жақты талдауға түсуі 
сәтгі  шьщкан.  Және  де  баланың  жас  ерекшелігіне  сай  қарапайым 
тілмен  түсіндірілген.  Талдауға  түскен  халықтық  шығармалардың 
тарихи принцип  негізінде қарастырылуы да,  сөз жоқ,  хрестоматияның 
маңызын арттырады.
Қорыта 
айтқанда, 
XX 
ғасырдың 
алғашқы 
жартысында 
ағартушылық 
мақсатта 
басылым 
көрген 
бұл 
оқулықтар, 
хрестоматиялар  қазақ  фольклоры  тарихын  жасаудағы  тұңғыш 
еңбектер  екені  сөзсіз.  Кеңес  өкіметі  түсьшда  жаңадан  ашылған  оқу 
орындарында  қазақ тілі мен әдебиеті  пәні түңғыш рет екыла бастауы, 
осы оқулықтарға деген  мүқтаждьгқты  күшейткені анық.  Бұларда қазақ 
фольклорының  барлық  дерлік  жанрлары 
(
эпос.  ертегі,  тұрмыс-салт 
жырлары  т.б.)  қамтылып,  олардың  әрқайсысының  анықтамалары, 
ерекшеліктері 
әрі 
фольклортану, 
әрі 
әдебиеттану 
талаптары 
түрғысынан  талдауға  түсті.  Талдау  барысында  зерттеудің  тарихи- 
типологиялық  әдісі  қолданылуы,  сол  тұстағы  қазақ  фольклортану 
ғылымының  жеткен  жетістігі. 
Мұндағы  берілген 
халықтық 
шығармаларды  сол  кездргі  ғалымдар  өздерінің 
тұжырымына, 
анықтамаларына  дәлел  ретінде  дүрыс  қолданып  отырған.  Негізінен, 
бұл оқу кітаптарында ғалымдар мән беріп зерттеген негізгі аспектілері 
фольклорлық  бейне,  жырдың  орындалуы,  жыршының  рөлі  т.б. 
төңірегінде болды.
3.3 Ғылыми және гылыми- көпшілік  зерттеулер.
3.3.1  Макалалар мен кіріспелер, алгысөздер.
XX  ғасьфдың  бірінші  жартысындағы  фольклор  жинау  үлттык 
сана-сезімнің 
оянуымен, 
алғашқы 
үлтгық 
зияльшардың 
қалыптасуымен 
т.с.с.  тығыз 
байланысты 
болды. 
Сондай-ақ 
демократиялык  көзқарастагы  орыстың  ғылымымен,  әдебиетімен, 
музыкасымен  т.б.  таныс  болғап  казак  зиялылары  өз 
халқының 
тарихына,  өзіндік  мәдениетіне  т.с.с.  назар  аудара отырып,  оны  бүкіл 
әлемге таныстыруды  мақсат етеді.  Сол  себепті  тек  өздері  ғана  халық 
ауыз  әдебиетін  жинап  қоймай,  бүл  іске  олар  орыс  ғалымдарын  да
241

тартуды  мақсат  етті.  Соның  нөтижесінде  этнографиялық  және 
фольклорлық материалдардың көп мөлшерде жиналуы іске асты.
Осы  орайда  баспасөз  беттерінде  басылым  көрген  фольклорлық 
мәтіндердің  біразы  түпнүсқасыз  беріліп,  олардың  тек  орысша 
аудармасы  ғана сақталғанын да айтпасқа болмайды.  Аударма жумысы 
әрі  қазақ тілін,  әрі  орыс тілін  білетіндер тарапынан жүзеғе асырылды. 
Кейбір  басылымдардын  кездейсоқ  тосын  мінез  бен  этнографиялык 
қызығушылық әсерін  мол қабылдағаны байқалады.
Қазан  төңкерісіне  дейін  фолыслор  үлгілерін  жинаумен,  әрі 
жариялаумен,  көбінесе  жеке  ынталы  азаматтар  айналысқандары, 
олардың  жүмыстары  біраз  ретте  жүйесіз  жүргізілгені  белгілі. 
Дегенмен  белгілі  ғалымдар:  Ә.Диваев,  М.Ж.Көпеев,  А.Байтүрсынов, 
Х.Досмүхамедов,  М.Әуезов,  Ә.Бөкейхановтың  т.с.с.  бүл  саладағы 
еңбектері жемісті болды.
Негізінен, 
зерттеу 
жүмыстары 
Мәскеу, 
Ленинград 
т.б. 
қалаларымен  бірге  орталық  ғылыми  мекемелерде,  жоғарғы 
оку 
орындарында  т.б.  фольклорды  жинаумен 
айналысатын  өлкетану 
музейлері тарапынан да жүргізіліп келді.
¥лы   Отан  соғысынан  кейінгі 
кезеңде  бүл  сала  да  түбегейлі 
өзгерістерді  басынан  кешірді.  Жаңа  м әдени  қүрылыстьщ  жолдары 
айқындала  бастады.  Халык  санасында  да  өзгерістердің  болуы  ел 
өнерінің 
дамуына 
өзіндік 
жаңалық 
әкелуі 
т.б. 
— 
бәр і 
де 
фолыслортанушылық  жүмыстарға  жаңа  әдіс-тәсіддер ді  іздестіру 
қажеттігін негіздегені  анық.  Д егенм ен зертеушілік  жүмыстарды қайта 
қүруға  түсау  болған  сол  кезеңдегі  Сталиннің  жеке  басына  табыну 
екені  де 
кейін  өз  бағасын  алды.  Бүл  өз  кезегінде  фолыслортану 
ғылымының  дамуына  кері  әсерін 
тигізді.  Фольклорға  қатысты 
ғылыми  түжырымдардьщ  өзінің  теориялык  негізін  жогалта  бастауы 
күрделі 
кемшіліктерге  әкелді.  Қазан  төңкерісінен  кейінгі  кеңес 
дәуірін де  шыққан  еңбектерде  И.В.Сталин  бейнесінің  маңыздылығы 
ерекше  дәріптелуі,  көпірме  мақалалардың  етек  алуы  т.б.-  бәрі  де 
кеңестік  дәуір де  фольклорды  зертгеуге  теріс  әсерін  тигізгені  анық. 
Сондай-ақ  соғыс  қарбаластарьгаың  да  фольклорды  жинау,  жариялау, 
әрі  зерттеу жүмыстарын  көп тежегені  күмәнсыз.
Соғыстан  кейінгі  жылдарда  Қазақ  ССР  Ғылым  академиясы 
қүрылды, 
Әдебиет 
институты 
ашылды. 
Қазақ 
ауыз 
әдебиеті 
мәселесіне  арналған  зерттеулер  негізінде  ғалымдар:  Ә.Марғүлан, 
Н.С.Смирнова, 
Е.Ысмайылов. 
М.Ғабдуллиндер 
докторлық 
диссертациясын  қорғаса,  кырық  шақты  ізденушілер  филология 
ғылымдарының кандидаты ретінде өсті.
242

Соғыстан  кейінгі  жылдарда  қазақ  халық  ауыз  әдебиетін  зерттеу 
саласындағы  аса  мәнді  жетістік-  «Қазақ  ауыз  әдебиеті  тарихының» 
бірінші  томының  жариялануы  болды.  Бұл  үлкен  еңбек 
қазақ 
фольклортанушы  ғалымдардың  қазақ  фольклорын,  оның  әр  алуан 
жанрларын  зерттеу  саласындағы  көп  жылғы  ғылыми  ізденістерінің 
қорытындысы  іспетті  болды. 
Баспасөз  бетінде  жарық  көрген 
фольклорға 
қатысты 
мақалалар 
ең 
алдымен 
алуан 
түрлі 
ерекшелігімен  көзге  түседі.  Олардың  бірінде-  этнографиялык  сипат 
басым  болса,  екіншілерінде-  таза  фольклор  нүсқасын  ғылыми 
түсініктемесімен  бірге  жариялау  іске  асты,  ал  енді  бірінде  бұл 
үлгілерді  тек  үгіт-насихат,  ақпарат  көзі  ретінде  қарастыру  басым 
болды.
XX  ғасырдың  бірінші  жартысында  фольклорды  социалистік 
қоғамның  негізін  қалауда  идеология  қүралы,  үгіт-насихат  көзі  т.с.с. 
етіп  алуы-  бөрі  де  сол  кезеңдегі 
қазақ  фольклортану 
гылымы 
ерекшеліктерін  айқындауда  алдымен  ескерілуі  керек  деп  санаймыз. 
Қазан 
төңкерісінен 
кейін 
коғам 
дамуьшда 
жаңа 
дәуір 
идеологиясының  үстемдік  еткені  белгілі.  Басқа  да  өнер  салалары 
тәрізді  фольклордың дамуында да  жаңа кезең басталды. Демек  соны 
снпатгағы  кеңестік  өнердің 
калыптасуына 
негіз  қаланды. 
Социалистік  талаптар  өнер  бойында 
жаңа  мазмүн  мен 
жаңа 
фольклордың, 
кеңес  адамдары  үлгі  тұтуға  лайық  саналған  жаңа 
бейнелердін  т.с.с.  тууьша  әкелді.  Коммунистік  партия-  халықты 
социализм  жолындағы  күреске  жүмылдырумен  бірге  коғамның  кез- 
келген  саласында,  яғни  ғылымда,  білімде,  мәдениетге  де  т.с.с.  соны 
көзқарас  бастаушысы,  ақылшысы,  кеңесшісі  т.б.  болғаны  тарихтан 
мәлім.  Бүл  өзгеріс  атаулыларының  бері  бірден  Қазан  төңкерісінен 
кейін туған жоқ, бірте-бірте экономикадағы, әлеуметгік қүрылымдағы 
т.б.  түбірлі  өзгерістер  негізінде  пайда  бола  отырып, 
халықтар 
санасына түбегейлі ықпал еткені аньгқ.
X X   ғасыр  басында  халық  ауыз  әдебиетін  жазба  әдебиеттен  бөліп 
қарастырған 
А.Н.Белослюдов 
мақаласы 
басылды 
[306]. 
Қазақ 
халқының  жай-күйін,  әдет-ғүрпын,  түрмыс-тіршілігін,  мәдениетін 
сипатгаған  т.б.  А.П.Седельников  мақаласы  да  жарык  көрді  [307]. 
Белгілі  Қазан  университетінің  профессоры  Н.Ф.Катанов  халық 
әдебиеті  үлгілерін  жинаған, 
зерттеген. 
Сондай-ақ  оларды 
орыс 
тіліне  аударып,  түрлі  ғылыми  түсініктер  жазып,  бастырған.  Әсіресе 
М.П.Бекимовтың  казақ  эпосы,  Ә.Диваевтың  тарих,  этнография, 
фольклор, 
Н.Пантусовтың 
қазак 
фольклоры 
турасындағы 
зерттеулеріне Н.Ф.Катановтың  алғысөз жазьш,  бастырып  шығаруға  ат 
салысқаны  белгілі  [308].  Н.Катанов  тарапынан  жазылған  мақалалар
243

дені,  көбінесе  фольклорлық  үлгінін  жазылынып  алынуына  катысты 
қүнды 
паспорттық 
деректерді 
берумен 
катар, 
әр 
кітаптағы 
фольклорлық  мәтіннің  мазмүнын  да  жариялауга  арналды.  Сондай-ақ 
олар жөнінде баспасөз бетінде  мақала-хабарлар  беріп отырған.
С.Торайғыров  «Айқап»  журналында  жарияланған  мақапасында 
«Алпамыс»  жырында 
кездесетін  ертегіге  тән  мифтік  белгілерге, 
образдар  жүйесіне  назар  аударады  [309].  Мәселен,  жырда  кездесетін: 
жетібас,  айдаһар,  пері  қыз,  жалмауыз  кемпір,  дәу   т.б.  бейнелеріне 
тыңдаушы  халықтың  көздерін  жүмып,  нанып,  мейірлері  каныгг  т.б. 
мүлгісіп  отыратыны  сөз  болады.  Әсіресе  жыр  тілінің  тазалығына, 
бөтен сөзбен былықпағандығына көңіл бөлінген.
Белгілі  фольклортанушы  Ә.Диваевтың  қазақ  фольклорын  жинау, 
жариялау,  зерттеу  қызметі  XIX  ғасырдың  екінші  жартысынан 
басталатыны  белгілі.  Ә.Диваев  жүзден  аса  әр  түрлі  мақалалар 
жариялады  [310].  Қазақ  фольклорына,  жалпы  әлемдік  фольклорға тән 
басты 
ерекшелік- 
бір 
үлгінің 
бірнеше 
нүсқасы 
болатынын 
Ә.Диваевтың 
салыстырмалы 
зерттеу 
әдісін 
қолдану 
арқылы 
анықтағаны  мәлім  [311].  Мәселен,  Ә.Диваев эпосты хальпсгың-  үдайы 
сүйіп  жырлап  келе  жатқандығын  «азады  Оц  ПпНіЦііііііьжяПЕиііііігіГГ- 
эпикалық  жырларды  ақындар: 
«...  кешкі  мезгілде киіз үйге жиналган 
көп  адамның  алдында  орындайды.  Сонан  жыр  айтуды  таң  атқанга 
дейін  созып, 
жалгасын  келесі  кеште  қайтадан  бастайды»,-
  деп 
жазады.  «Қобыланды»  сияқты  көлемді  жырды  үш  түн  бойы  айтады 
екен  [312].  Оның  халық 
ауыз  әдебиеті  нүскаларын  жинап 
бастыруының  арқасында  қазақ  фольклорының  мол,  алуан  түрлі 
екендігі  анықталып,  «ол  халық  өмірін,  халықтың  рухани  ерекшелігін 
жан-жақты білу үшін қажет айғақ болып  отырғандығы» белгілі болды 
[313].
Фольклорды 
жинау  жүмыстары 
халықтың  жаңа  өмір  қүру 
жолындағы  берекелі  істерімен  тікелей  байланысты  болды.  Ал, 
көпшіліктің  творчестволық  өсу  белсенділігі  фольклористерге  ерекше 
әсер  етті.  Халық  ауыз  әдебиеті  нүсқаларын  жинау  жүмыстарымен 
бірге  1920  жылдары  оны  зертгеу  мәселелері де  қолға алына  бастады. 
Мәселен,  ғалым  ИА.Чеканскийдің  «Қазақ  поэмасы  «Қозы  Көрпеш- 
Баян  сүлу»  деген  мақаласы  бар.  Мақалада  автор  жырдың  «сюжет 
паралеллін»  тексергісі 
келген.  И.А.Чеканский 
жырды  басқа 
үлгілермен 
салыстырып 
зерттеген. 
1920 
жылдардағы 
бүл 
салыстырмалы  әдіс  Қазан  төңкерісіне  дейін 
халық  ауыз  әдебиеті 
жөніндегі  еңбектерде  де  белгілі  орын  алған  жай  еді.  И.А.Чеканский 
өз  еңбегінде  салыстырмалы  әдісті  қолдана  отырып, 
халықтық 
шығарманы  іштей  кішігірім 
мотивтерге  бөліп-бөліп  қарастырған.
244

Біраз  мотивтердің 
бір-біріне  ұқсас  келуінен 
И.А.Чеканский 
«Алпамыстың»  алғашқы  негізі  «Қозы  Көрпеш»  болуы  керек  деген 
қорытындыға  келеді  [314].  Бүл  сияқты  байымдау  қазақ  эпосының 
дәстүрінде  бар  екі  шығарманың  мотивтерінің  үқсас  болып  келуінен 
туған.  Мәселен,  «Қозы  Көрпештің  аты 
алтын  ермен  ерттелген» 
делінсе, 
«Алпамыс  батырдың  аты  алтын  ермен  ерттелген»  деген 
сияқты салыстырулар бар [314, 54 б.].
1989  жьшғы  14  мамырда  КСРО  Жоғарғы  Сотының  қаулысымен 
Әлихан  Бөкейханов  қайта ақталғаннан  бері  [315],  ғалымның қазақтың 
тарихына,  экономикасына,  тілі  мен  әдебиетіне  арналған  [316]  т.б. 
еңбектері  өз  алдына  жеке  еараланып  зерттеу  нысаналарына  айналеа 
да,  қазақ  фольклортану  ғылымына 
қатысты  жазғандары  арнайы 
қарастырылмағаны  мәлім.  Сол  олқылықтың  орнын  толтыру  үшін, 
Ә.Бөкейхановтың XX  ғасырдың  бірінші  жартысындағы  үлттық  қазақ 
фольклортану  ғылымының  қалыптасуына  қосқан  өзіндік 
үлесін 
айқындауды жөн көрдік.
Ә. Бөкейханүлының  әдебиетгану түрғысынан  жазылған  еңбектері
[317]  ғалым  Д.Қамзабекүлы  тарапынан  жан-жақты  карастырылады
[318].  Бүл  зерттеуде  Ә.Бөкейханүлының  алғашқы  еңбектерінің  бірі 
ретінде  «Женщина  в  киргизкой  былине  Кобланды»  атты  мақаласы 
сарапталған.  «Туркестанские  ведомости»  газетінің  бірнеше  санында 
жарияланған.  Ә.Бөкейхановтың әйгілі  «Қобыланды»  жырындағы әйел 
бейнесі» 
деп  аталған  мақаласы  [319]  белгілі  ғалым  С.Қасқабасов 
тарапынан  жан-жақты  талданып,  сол  кездегі  қазақ  фольклористикасы 
үшін аса маңызды бірнеше мәселе  көтерілгенін жеріне жеткізе айтқан: 
«Булар  эпостың  тарихилыгы,  «Қобыланды»  жырының  шыеу мезгілі, 
қазақ  фольклорының  турлері,  жыршы  және  оның  шеберлігі, 
қогамдық  ой-санасының  жырда  көрініс  табуы,  «Қобыпанды» 
жырындагы  әйелдер  бейнесі,  олардың  атқарып  отырган  идеялық 
қызметі.  Осындай  гылыми  мәнді  проблемаларды  автор  сол  кездегі 
әлеуметтік,  моральдық  мәселелермен  уштастыра  қарастырган»,- 
делінген  [320].
Мақала 
авторы 
қазақ 
түрмысы 
мен 
мәдениетіне 
ислам 
ықпалының  күшеюін,  жырдағы  әйелдер  бейнесін  талдау  арқылы 
дәлелдеуте 
тырысқан. 
Ең 
алдымен 
автор 
макалада 
халық 
шығармашылығын  мазмүн  мен  пішін, 
түр  жағынан  әр  түрлі 
болатынын  сипаттап  кетеді.  Бүлардың  біразы  жиналса  да,  біразы  әлі 
жиналмағаны,  олардың 
о  басында 
эпикалық  пен 
лирикалық 
өлеңдерге  жататыны  сөз  болады.  Әрбір  эпикалық  та,  лирикалык 
өлеңдер бойында  айтушының  субъективті  ерекшеліктерін,  яғни  оның 
өмірге  деген  көзқарасы,  арманы  мен  мақсаты  т.б.  аңғарылатыны  да
245

сөз  болады.  Және  де 
осы 
қасиеттері  үшін  қазақтар 
ө з 
өлеңдерін 
жоғары  бағалайтыны  да,  бір  де  бір  той,  бір  де  бір  ас  жыршыларсыз 
өтпейтініне де  автор дүрыс  көңіл  бөледі.  Демек  сол  кездіц  өзінде-ақ 
Ә.Бөкейханов  халық  шығармашылЫғынын  эпикалык  та,  лирнка;іық 
түрлері  бар  екенін,  олардың  негізгі  белгісі  лиризм  мен  тарихилық 
екенін, 
үлгінің 
қандай 
жағдайда 
орындалатынын, 
кімдер 
орындайтыны,  олардың  субъективті  көзқарасы  болатынын  қысқаша 
түсіндіріп кеткен.
Одан  әрі  автор  тікелей  «Қобыланды  батыр»  жырындағы  әйелдер 
бейнесін  талдаудан  бастайды.  Мүндағы  Қүртқаның  өзі,  оның  шешесі 
Көктен  кемпір  бейнесінде  шамандық  түсінік  молырақ  сакталғандығы 
сөз  болады.  Сол  себепті  бүл  бейнелер  көнелеу  болып  саналған. 
М әселен,  Қүртқаның  алда  не  болатынын  күні  бүрын  болжай  алатын 
қасиетін  көне  замандағы  жамандық  сананың  жемісі  деп   қарастырған. 
Сонымен  бірге  Қүртқа  бейнесінде  исламның  тағдырға  мойынсүну, 
күйеуіне  қарсы  шықпау  туралы  шарты  да  айқын  көрінеді.  Ендеше 
қазақ  өйелдері  тағдыры  арқылы  қоғамдағы  көне  саналардың  бір 
орында  түрмай,  өзгеру  ерекшеліктерін  т.б. 
алғаш  сөз  қылу-  сол 
кездегі  фольклортану  ғылымы  үшін  үлкен  жетістік  болды.  Белгілі 
ғалым  С.Қасқабасов  сөзімен  түйіндесек: 
«Мақаланың  авторы  қазақ 
турмысын,  мәдениетін,  әсіресе  фолъклорын  жетік  білетін  ж әне 
орыс  әдебиеті  мен  мәдениетін  жақсы  меңгерген  адам  ретінде 
«Қобыланды 
батырдагы» 
әйелдер 
тулгасын 
өзінен 
бүрынгы 
авторлардан  өзгеше  талдаган.  Ол  қогамдық  ой-сана  мен  әйел 
тагдырын  уштастыра  қарастырган,  сөйтіп  қазақ  фопъклортану 
гылымда  туңгыш рет  эпостагы  әйелдер  бейнесін жеке  адамның  бас 
бостандыгы  тургысынан зерттеген.  Бул,  сөз жоқ, X IX гасырдың аяқ 
кезіндегі  гылым  ушін  зор  табыс»,-
  деген, 
мақала 
авторы 
Ә.Бөкейхановтың  зерттеушілік  қызметіне 

жүктеу/скачать 13,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: