Н.Қ. Жуе пов ф о ж, ош ртан,йырда щ ШрІшиІ ж ар т

ісіне  өзі  тікелей  араласады.  Алғашқы  кезде  фольклорды  жинау 
сыртгай  карағанда  стихиялы  болып  көрінеді,  алайда,  зерттеу 
барысында  фольклордың  мәтіндері  жеке  адамдардың  (Г.Н.Потанин, 
Ә.Диваев,  М.Ж.Көпеев,  Х.Досмұхамедов  т.б.)  ғылыми  мақсатпен 
жиналғаны  байқалады.  Мүны  тікелей  жазып  алу  тәсілімен  тәжірибе 
жинақтай  отырып,  олар 
жинаудың  амалдары  мен  тәсілдерін  де 
жетілдіріп, ғылымға негіздей түскен.
Екінші  тәсіл-  жер-жердегі  арнайы  тілшілер  арқылы  жинау.  Яғни 
|  
ғалым  өзінің жер-жердегі  сенімді хат жазысып түратын  адамдарьшың 
көмегіне  сүйене  отырып,  сол  жердің  фольклорын  жинастырады. 
Мүның  ерекшелігі- 
түрғылықты  болуы.  Түрғылықты  дегеніміз- 
белгілі  бір  мекенде түрып,  фольклорды  сол  маңайдан  үзіліссіз  жинау. 
Жинаушылық  қызметгің  түрғылықты  әдісін,  әдетте  жинаушы  үзақ 
уақыт  бойы  бір  елді-мекенде  орналасқанда,  не  өзінің  түрғылықты 
жерінен  жинау  жүмыстарын  жүргізгенде  қолданады.  Міне,  мүндай 
жағдайда  жинаушы  мәтінді  үқыпты  түрде  қағазға  түсіреді.  Егер  де 
үлгіде сөздік өзгерістер болса, оны белгілен отырады.
Үшінші  тәсіл-  арнайы  экспедициялар  үйымдастыру.  Негізінен, 
1920-1950  жылдар  аралығындағы  экспедициялар  Қазақ  ССР  Ғылым 
академиясының 
Тіл 
жане 
әдебиет 
институты 
тарапынан 
ұйымдастырылған.  Сөйтіп,  фольклорды  жинау  ғылыми  мәні  бар  іске 
айналып,  оны  жинауға бұрынғыдай  бірлі-жарым  адам  емес,  көпшілік 
болып  ат  салысты. 
Ұйымдастырылған  экспедициялар  түрлі  елді- 
мекендердегі  фольклорлық  мәтіндерді  жинаумен  ғана  шектелмейді. 
Сондай-ақ  сол  елді-мекеннің  халықтарының  тілдік,  диалектикалык 
ерекшеліктерімен  бірге  көне  кітаптар  мен  қолжазбаларға  да  көңіл 
бөлу  өсті.  Кеңес  өкіметі 
тұсындағы  жиі  қолданылып,  дәстүрлі, 
жоспарлы  істердін  біріне  айналды.  Жинау  жүмысынын  кең  түрдегі 
бағдарламасын 
1920  жылдардың  бас  кезіндегі  Сьфдария,  Жетісу 
экспедицияларының  іс-тәжірибесінен  кейін  ғана  барып  Ә.Диваев 
жасаған.  Экспедициялар  ұйымдастырылғанда,  олардың қүрамында әр 
түрлі 
маман 
иелері: 
жазушы, 
ғалым, 
өнер 
қайраткерлері, 
мұғалімдердің  катысуы  да т.б.  — бөрі  де  жинау  жұмыстарына  өзіндік 
ерекшеліктер  қосқаны  еөзеіз.  Демек,  XX  ғасырдьщ  алғашқа 
жартысында  қазақтың  ең  бай  мәдени  мұрасы-  фольклоры,  негізінен, 
осы үш тәсіл арқылы жиналып, қағаз бетіне түсті.
89

2 Фольклорды  жариялаудың шарттары мен түрлері.
2.1  ХІХ-ХХ  гасыр басында фольклорды жариялау ісі.
XIX  ғасырдағы  әр  түрлі  баспасөздердің  негізгі  мақсаттары: 
білімнің  әлі  де  болса  аз  зерттелген  саласы-  фольклортану  ғылымыиа 
материалдар  жинап  беру;  әрі  казақтың төл  мәдениетін  сактап  калуды 
және  оның  орыс  мәдениетімен  байланысын  нығайтуды  көздеді.  Бұл 
туралы  Ш.Ш.Уәлиханов,  В.В.Радлов,  Г.Н.Потанин  сан  рет  жазған. 
И.Н.Березиннің 
«Түрік 
хрестоматиясы» 
(Спб. 
1857-1876), 
Ы.Алтынсариннің  «Қырғыз  хрестоматиясы» 
(Оренбург. 
1879), 
А.В.Васильевтің  «Қырғыз  халық  поэзиясынын  үлгілері»  (Оренбург. 
1896) т.с.с.  осы  мақсатта жазылған. Е.А.Алекторовтын,  Ә.Диваевтың , 
қазақтың  халықтық  поэзиясын  жинаған  және  зерттеген  басқа  да 
көптеген  түркітанушылардың 
мақалаларында  бұл  мақсат  айқын 
аңғарылған.  Солардың  бірлескен  күш-жігерінің  нәтижесінде  орасан 
көп  әдеби  мүралар жарияланды,  бір  жүйеге  келтіріліп,  оларға түсінік 
берілді. 
Н.Н.Ильминский, 
В.В.Радлов, 
И.Н.Березин, 
П.М.Мелиоранский,  А.В.Васильев,  Н.Н.  Пантусов,  Ә.Диваев т.б.  сол 
уакыттың  өзінде-ак  тілмаштардың  аудармаларына  қанағатганбай, 
халық  поэзиясының үлгілерін қазақ тілінде жазып  алып,  қазақ тілінде 
жариялаған [153].
XIX 
ғасырдағы 
халық 
поэзиясының 
материалдары 
мен 
мақалалары  Орыс  археологиялык  қогамының  Шыгыс  бөлімі,  Қазан 
университеті жанындағы Археология, тарих жәңе этнография қоғамы, 
Москва университетінің жанындағы  жаратылыспен, антропологиямен 
және 
этнографиямен 
әуестенушілер 
қоғамы 
мен 
Ғылым 
академиясының 
қарауындағы 
сериялық 
баспалар 
мен 
журналдарының:  «Археология,  тарих  және  этнография...  қоғамының 
хабары», 
«Жаратылыс, 
антропология 
және 
этнографиямен 
әуестенушілер  қогамының  хабаршысы»,  «Орыстың  археологиялық 
қоғамы  Шығыс  бөлімінің жазбашапары»,  «Этнографиялық шолу» т.б. 
көптеген  бетгерінде  жиі-жиі  басыльт  тұратын.  Бұлардың  үлгісімен 
жергілікті  жерлерде:  Ташкентте,  Орынборда,  Семейде,  Алматы 
калаларында  Орыибордың 
ғылыми  архив 
комиссиясы  мен 
Түркістандык  археология  мен 
әуестенушілер  үйірмесі  сияқты 
ғылыми  үйірмелер  мен  қоғамдар  және  комиссиялар  пайда  болды. 
Орыс 
географиялық 
қоғамының 
Семейлік, 
Орынборлық, 
Түркістандық  және  Батыс-Сібірлік 
бөлімдері  мен 
бөлімшелері 
едәуір  жұмыс істеді.  Орталықта да,  жергілікті  жерлерде де қазақтың
90

фольклоры 
журналдар  мен  газет  беттерінде 
үзбей  жарияланып 
түрды:  «Вестннк  Европы»,  «Русский  вестник»,  «Отечественные 
записки»,  «Современник»,  «Русское  богатство»,  «Киргизская  степная 
і .  газета»,  «Тургайская  газета»,  «Оренбурский  листок»  және  әр  түрлі 
облыстық  ведомостылар т.б.
Баспада  жарияланбаған  фолыслорлық  және  этнографиялык 
материалдар  сақтайтын  мүрағаттар  ашылды  (Петербургте 
Азия 
музейі,  Петербурггің  Орыс  географиялық  коғамына 
қарасты 
I 
Қазандағы 
Археология, 
тарих 
және 
этнография 
мүрағаты, 
Орынбордағы  ғылыми  мүрагат  комиссиясы).  Жүмыс  көлемі  үлғая 
берді,  сонымен қатар оның нәтижесі де жақсара түсті. Анда-санда  бір 
жалғыз-жарым  жариялаудан  белгілі  бір  жанр  көлемде  жариялауға 
көшті.  Бүлар-  не  қалың  журналға  енген  «материаддар»,  сериялы 
баспа,  немесе  іріктелген әр түрлі  тексті  немесе  ғылыми түсінік  беріп 
I 
бастырған 
арнаулы  «жинақтар».  Сондай-ақ  алғашқы  шыққан 
’ 
қазақтың 
халық  поэзиясы  жинактарының  бірі-  В.В.Радловтың 
«Оңтүстік  Сібір 
мен  Жоңғар  даласын  мекендейтін  түркі  тілдес ( 
рулардың  халықгық  әдебиет  үлгілерінің»  (СПб.,  1870)  үшінші  томы. { 
Одан  кейін  қазақтың халық  шығармашылығының  белгілі  бір  саласын 
таныстыратын  жинақтар  шыға  бастадыу Мәселен,  А.В.Васильев  үш 
жинақ  шьвғарған:  ертегіге,  мақал-мәтелге,  жүмбаққа  арналған. 
Сондай-ақ  «Қырғыз  халқы  ауыз  әдебиетінің  үлгілерін»  (Орынбор, 
1898) атауға  болады.  Оған  «Қырық қүлақ»,  «Қарашаш  сүлу»,  «Тазша 
бала» 
және  «Алдар  көсе»  жайындағы  аңыздар,  «Түлкі»  туралы 
аңыздар 
енген. 
Ал, 
Н.Н.Пантусовтың 
«Қазақ-қырғыз 
сөз 
ерекшеліктерін  үйренуге  керекті  материалдарында»  (Қазан,  1899- 
1904)  ертегі-аңыздардан  басқа  бата-тілек  («Астан  соңғы  бата»)  және 
мақалдар  бар.  Ертегі,  аңыздардың  ішінде  ақылдыны  жеңген  әйел 
туралы,  Қарамерген  жөнінде,  ханды  тонаған  айлакер  үры  жайында 
ертерілер бар.
/XIX  ғасырдың  сонындағы  ерекшелік-жетістік:  жеке  бір  жырдың 
жеке  кітап  бояуы  да;  өр  жанрға  жеке  жинак  арналуы  да.  Сөйтіп 
баспадан  материалдың  жиналу  шамасына  қарай  жеке  жинакгар  және 
урбінесе  мякял  мен  рртргіга  ари,тапсап  пяриппчіг 
^шиЯДВТЯарг  шығарылып  түрды.  Бүл  баспа  орындар  өр  деңгейдегі 
гылыми  аппаратпен  қамтамасыз  етілген.  Жинақтарда  шығарманың 
казақша  мәтіні мен оның орысша аудармасына қоса мөтіннің орысша 
фонетикалық транскрипңиясы да жні беріліп отырды.У
XIX 
ғасырдьщ  аяғында  жинақталған  материаДдарды  бір  жүйеге 
келтіру  және  қорыту  қажетгілігінің 
артуы 
казақтың  халық 
шығармашылығы 
бойынша 
алғашкы 
монографиялардын 
(Г.Н.
91

Потаниннщ 
«Ортағасырлық 
Европа 
эпостарындағы 
шығыстык 
сарындар») 
жариялануына 
және 
бірінші 
библиографиялық 
анықтамалардың 
(справочниктердің) 
шығуына 
себеп 
болды. 
Библиографтар 
бастамасының 
ішіндегі 
ең 
қомақтысы- 
А.Е.Алекторовтың  «Қазақ  туралы  кітаптар  және  журнал,  газет 
мақалалары  мен  ескерткіштер  көрсеткіші»  (1900).  Бұл  «Көрсеткіш» 
1862  жылдан  бергі  қазақ  өміріне  байланысты  және  қазақ  халқының 
этнографиясы, 
мәдениеті, 
оқу-ағарту 
жағы, 
халықтың 
шығармашылығына  байланысты  баспадан 
шықкан  әдебиеттерді 
қамтиды.  «Көрсеткіигге»,  әсіресе,  XIX  ғасырдың  80-90  жылдарында 
шыққан әдебиеттер  толығырақ көрсетілген.
Ы.Алтынсарин  жинаған  материалдарының  негізінде өлім  шығару, 
келін  түсіру  әдет-ғүрыптары  жөнінде  екі  мақала  жазды  және  1870 
жылдары  өзінің  жазып  алғандарын  «Қырғыз  хрестоматиясына» 
(Орынбор,  1879)  енгізді.  «Қырғыз  хрестоматиясына»  енген  нұсқалар 
қазақ халық поэзиясының барлық түрлерінен алынған.  Мысалы, қиял- 
ғажайып  («Қара  қылыш»,  «Алтын  айдар»)  сықақ,  салт  ертегілер 
(«Тазша  бала»,  «Жиренше  шешен»),  жануарлар  жайыңда  және  басқа 
ертегі,  аңыздар  (Жәнібек,  Байүлы,  Ізбасты  т.б.)  «Қобыланды» 
жырынан үзінді, мақал-мәтелдер т.б. бар.
Қазақ фольклорыньің В.В.Радлов жинап  жариялаған шығармалары 
халық ауыз әдебиетін зертгеушілерді  қатты қызықтырды  [154].  Батыс 
Қазақстан  қазақтарынын  тілімен  таныстыру  үшін  В.В.Радлов  өзінің 
бүл  жинағына  Н.Н.Ильминский  жазып  алған  «Ер  Тарғын»  мен  «Ер 
Сайын»  жырларын  енгізді.  Ертегілер  бөлімінде:  «Жақсыльж  пен 
жамандық  жолдас  болыпты»,  «Түс  сатқан  Тазша»,  «Үш  үл»  және 
басқа да белгілі  қазақ  ертегілері  бар. 
В.В.  Радлов  жинағында  қазақ 
жьфларына 
мол  орын  берілген.  Оған  ерлік-  батырлық  түрмыс- 
әлеуметтік  және  халық  жасаған  тарихи  эпос  шығармаларының 
үлгілері  кірген  («Ер  Тарғын»,  «Ер  Көкше»,  «Қозы  Көрпеш»  және 
басқалар).!
I  Қазақ  фольклорын  жариялауда  XIX  ғасырдын  соңында  ерекше 
орын  алатын  жинақ-  Я.Лютштің  «Киргизская  хрестоматиясы»  [155]. 
Хрестоматия  түріндегі  жинақ  қазақ  халық  әдебиеті  үлгілеріне 
арналған.  Жинақ  ішіндегі  фольклорлық  мөтіндер  Түркіетан  өңірінен 
жиналған. 
Жинақ 
қүрастырушысы- 
Түркістан 
Мүғалімдік 
Семинариясынын оқытушысы Я.Лютш.  Жинақ Ташкент  қаласындағы 
О.В.Базилевскийдін  жалға  алган  баспаханасынан  1883  жылы  жарык 
көрген  [155,16.].  Жинақ  көлемі-  251  беттен  түрады.  Мүндағы 
фольклорлық  мәтіндер  кириллица  әрпі  негізінде  қазақ  тілінде 
берілген.) Жинақтың  шьнуына  Түркістан  Оқу  басқармасы  рүқсат
92

берген.  Жннақтағы  фольклорлык  мәтіндерді  кириллица  әрпімен 
берудегі 
мақсат-  сол  тұстағы  орыс  шығыстанушылары 
мен 
түркітанушылары,  өрі  орысша  окыған  қазақтар  үшін  қажет  деп 
тапкан.  Ал,  жинақты  жариялаудағы  мақсат  жергілікті  халыққа 
оқулық  жетіспеу  себепті,  сол  олкылықтын  орнын  толтыру  үшін 
жасалған  іс-шаралардың  бірі  болған.  Жинакка  мәтін  көзі  ретінде 
фольклор  үлгілері  алынғані  Ендеше  сол  заманның 
өзінде  де 
фольклорды  түрлі  оқулық,~Хртстоматияларға т.с.с.  дерек  көзі  ретінде 
пайдалану үлгісі болған.
Жинақтың  алғашқы  беттері  Ақмешіт  қазақтарынан  жиналған 
мақалдарға арналған  [155,3-12 б.]. Мүндағы  беттерде  273  мақал бар. 
Әр 
мақал  келесі  бір  мақалдан  ажыратылуы  үшін,  өзара  реттік 
сандармен  нөмірленген.  Мәселен:  «1)  Адасқанның  айыбы  жоқ 
қайтып  үйін  тапқан  соң.  2)Ажалдан  ақша  беріп  қүтылмас.  3) 
Ажалсыз  аштан  өлмес.  4) Азан  айтпақ молданың  ісі.  5) Азықты  ат 
арымас»,-  деген  тәрізді  сандар  реті  273-ке  дейін  барады  [155,3  б.]. 
Мақалдар  тақырыптық  ерекшелікпен  емес,  алфавит  тәргібімен 
орналасқан.  Мақалдардың  әрбір  жолдары,  көбінесе  өзара  үтір,  не 
басқа  тьгаыс  белгісімен  ажыратылмай,  түтастай  берілген.  Ара-түра 
үтір  белгісімен  ажыратылған  үлгілер  де  кездеседі:  «9)  Алда  деген  ар 
болмас,  Алда  деген  пенделер  еш  нәрсеге  зар  болмас...  18)  Ана 
сүтіменен  кірмесе,  тана  сүтіменен  кірмес»,-  деген тәрізді  [155,3  б.]. 
Әр  бетте,  шамамен  25-29  мақал 
қамтылған.  Алфавит  тәртібімен 
алғанда:  «а»  әрпімен  басталатындары-  39  мақал;  «б»  әрпімен-38;  «д» 
әрпімен-7;  «е»  әрпімен-7;  «ж»  әрпімен-31,  «з»  әрпімен-1;  «и» 
әрпімен- 22;  «к» әрпімен-42;  (тек ескертетін  нәрсе бүл қатардағы  «К» 
әрпімен  басталатын  мақалдар  ішінде  «Қ»  әрпімен  жазылатындар  да 
баршылық-  Н.Ж.);  «М»  әрпімен—3;  «Н»  өрпімен-1;  «о»  -2;  «ы»-1; 
«с»-21;  «т»-25;  «у»-16  (мүнда  қазақ  тіліндегі  «Ү»,  «Ү»,  «Ө» 
әріптермен  келетіндер  «У»  әрпімен  берілген-  Н.Ж.);  «ш»-11;  «э» 
әрпімен 5  мақал берілген.  Демек бүл  шараларды қолданудағы мақсат 
фольклорлық  мәтіндерді  әрі  өзара тез  ажырату,  әрі  көлемін  анықтау 
екені күмәнсыз.
Жинақтың  екінші  топтамасы  Ақмешіт  қазағының  жүмбақтарына 
арналады.  Беттегі  барлық  жұмбақ  саны-146  [155,13-20  б.].  Әр  бетке 
шамамен  15-18  жұмбақтан  келіп  отырған.  Әр  жұмбақ  жоғарыдағы 
мақапдар  тәрізді  реттік  сандармен  нөмірленіп,  ажыратылып  отырған. 
Жұмбақгар  да  мақалдар  тәрізді  алфавит  төртібімен  берілген.  Әр 
жұмбақтың  шешуі  сол  жұмбақтың  соңында  сызықша  арқылы  ғана 
ажыратылган.  Шамасы  жинаққа  мәтіндерді  алфавит  тәртібімен 
енгізудегі  мақсат-  тілдің  орфографиялык  заңдылығына  сөйкес
93

әріптердің  орналасу реттілігін  зергтеушілерге  ұғындыра  отырып,  сол 
аркылы  керекті  мәтінді  алфавит  тәртібімен  тез  табу  мүмкіндігін 
ескергені  сөзсіз.  Мәселен:  «Адамсыз  кетеді,  айтса  тік  турады, 
тагдырда жазган.- Қуран»,- деген тәрізді  [155,13  б.].  Алфавит тәртібі 
бойынша:  «а»  әрпімен  басталатындары-  29  жүмбақ  (бүл  ретге  «ә» 
әрпімен  жазылатын  жүмбақтар  да  «а»  әрпімен  берілтен-Н.Ж.);  6-18; 
Д-2; с-6; ж-19;  и-4;  к-25  (ішінде «қ» әрпімен келетіндер де бар- Н.Ж.); 
м-4;  н-1;  о-7;  с-4;  т-12;  у-10  (ішінде  ө,ү,ү  әріптермен  келетін 
жүмбақтар  да  у  әрпімен  берілген-  Н.Ж.);  ш-5  өрпімен  жүмбақ 
тұтастай  алынған.  Жалпы  бұл  оқу  хрестоматиясында  фолыслорлық 
текстер  тегіс  орыс  әрпімен  қазақша,  өте  қарапайым  берілген.  Ал, 
жинақтың  үшінші  топтамасы  Түркістан,  Шымкент,  Әулие-ата 
қазағының мақалы ретінде берілген. Мұндағы  10 бет ішінде  199 мақал 
тоіггастырылған  [155, 21-30 б.].  Әр бетте  17-21  шамасында мақалдар 
тізбегі  бар.  Бұл  да  реттік  сандармен  нөмірленіп,  алфавит  тәртібімен 
берілген. Демек хрестоматия авторы әр жерден жиналған фолькорлық 
үлгілерді  өзара  араласып  кетпесін  дегендей,  әр  жердің  фолыслорын 
жеке-жеке беруі  жинақ маңызын арттырады. Сол үшін де арнайы атау 
беріп,  жинаққа  жеке-жеке  топтаған  тәрізді.  Ал,  бұл  өз  кезегінде 
жергілікті тіп ерекшеліктерін зерттейтін тіл мамандарына баға жетпес 
қазына көзі болары анық.
Жинақтын  төртінші  топтамасы  қазақ  ертегілеріне  арналған 
[155,31-90  б.].  Мұнда  жинақтың  60  бетін  қамтыған  қазақтың  26 
ертегісі  бар.  Әр  ертегі  бір-бірінен  1-ден  26-ға  дейінгі  сандармен 
ажыратылған.  Ертегі  тақырыптары  көрсетілмеген.  Біріншісі-  қиял- 
ғажайып ертегісі: хан мең оның 40 үлы төңірегінде болады. Өзі жарты 
беттей  көлемді  алса да,  оқиғасы  кызықты.  Хан  еліне  жарлық  қылып, 
арық  қазуды,  суы  алтын,  жағасындағы  ағапггары  да  алтын  болуын 
талап етіп кыстағанда, араға кенже баласы араласқаны сөз болады. Ол 
айтқандарды  бір  өзі  орындағаны  келтіріледі.  Баласы  әкесі-  ханға 
істеген  ісін  көрсетуге  барғанда,  дауыл  тұратынын,  ол  кезде  ағаштын 
тамырьга  үстаса да  әкесіне  ешбір  жерге  бармау  керектігін  ескертеді. 
Хан  отыз тоғыз ұлымен ол ескертулерді  ескермей, ақыр соңында бөрі 
қаза  болады.  Ертегі  әлгі  жас  баланың  патша  болып  мұратына 
жетуімен  аяқталады  [155,  31  б.].  Екінші  мәтін тұрмыс-салт ертегісіне 
жатады:  онда  бір  қарттың  аманатқа  берген  100  теңгесін  бермей 
кетпекші  болған  жігіттің  ақыр  соңында  қазьгаың  ұялтқан  сөзінен 
кейін  аманатты  қайтарғаны  сөз  болады  [155,31-32  б.].  Үшінші  ертегі: 
әкесі  Қарынбайдын  берген  ақшасына жалғыз баласы  нәрсе алмай,  бір 
шалдың  «Әдемі  әдемі  емес,  әркімнің  сүйгені  әдемі»-  дец  айтқан 
насихат сөзін сатып алып,  ақыры бұл сөздің өзін жолкеспе ұрылардан
94

жанын  сақтап  қалуына, 
мұратына  жетуіне  себепкер  болғандығы 
айтылады  [155,32-33  б.].  Төртінші  ертегі-  терт  қарақшы  төңірегінде 
болса  [155,  33-34  б.];  бесінші  ертегі  де  -қарақшы  туралы  [155,  34-35 
б.].  Ертегінің  алтьшшысы-  жарлы  бала  [155,35-37  б.];  жетіншісі-  ұлы 
мен  кызы  жоқ  бір  бай  турасында  [155,37-39  б.];  сегізіншісі-  бір 
байдың  бурасы  жөнінде  [155,  39-40  б.].  Кітапта 
сонымен  бірге 
«Агайынды  жігіт»;  «Тоғыз  тонкылдак  пен  бір  шіңкілдек»;  Асан 
.  қайгы;  40  өтірік  ;  Ойшы  ағайынды  ұш  жігіт;  Шұбар  тай  ;  Қара  бура 
мен ұры; Сарт пен түлкі; Жалғыз көзді дәу; Көк өгіз; Көк бие ; Жиһан 
кезуші  Байбатыр;  Ағайынды  үш  жігіт  ;  Бір  бай  туралы  ;  Байдың 
жалғыз  баласы;  Көк  қошқар; 
Қарт  патша  [155,  40-90  б.]-  жалпы 
саны 26 ертегі бар.  Ертегілердің  қайдан алынғаны көрсетілмеген.
Жинақтың  ішінде  казақтың  әр  түрлі  термесі,  өлеңі  берілген. 
Жинақтың  125  бетін  құрайтын  бұл  бөлімде:  63  өлең  шумақтары  бар 
[155,  91-106  б.].  Алғашқы  жеке-жеке  берілген  сегіз  шумақ:  «Қолыма 
калам  алдым...»,-деп  басталады.  Ал,  калғандарының  біразы 21,11,15 
жолдардан тұратын терме үлгісі;  сондай-ақ  14,  9,  8,  29  жөлдык  жыр 
жолдарын  күрайды[155,  100-106 6.].
Хрестоматиядагы  64-ші  нөмірмен  Байтемір  болыстың  қазағы 
Бекназар  батыр  дегеннің  Өтеулі  деген  баласының  15  жаста  опат 
болуына  байланысты  Тоқпақ  уезіндегі  досы  Ғабдурахман  қожаның 
айткан жоқтауы берілген.  Жоқтау  74  жолдан тұрады  [155,106-108 б.]. 
Ал, 
65-ші 
нөмірмен 
Мерке 
болысының 
биі 
Тоғамбай 
Тұрлыбайұлының 
ұл 
баласы 
өлгеніне 
інісі 
Қоңғырбай 
Түрлыбайұлының  айткан  жоктауы  берілген  (жоқтау  39  жол)  [155, 
108-110  б.].  Одан  әрі  85-ке  келіп  қайтыс  болған  Ботпай  Сыпатай 
батырдың  казасына  қыз-қатындардың  айтқан  жоқтауы  орналасқан 
(жоқтау 25 жол) [155,  110-111  б.].  Келесі ретте «Айдос батыр» туралы 
202 жол  өлең мен қара сөз аралас  [155,  139-147 б.].  Жинаққа Әйеке 
болыстың  қызының  жоқтағаны  енгізілген  [155,  147-153  б.].  (Жоқтау 
үлгісі 216 жолды еншілеген).  Жыр  142 өлең жолдан тұрады. Жырдың 
ұйқасы  да  әр  келкі,  буын  саны  да  аралас  келеді.  Жинақтың  77—нші 
ретімен  «Қара  құл»,  78-нші  ретімен  «Тақ Сүлеймен» деген  [155,  158- 
206  б.]  қисса-дастандар  берілген.  «Қара  күл»  қиссасы  -324  жыр 
жолын,  ал  «Тақ  Сүлеймен»  қиссасы  -1233  тармақты  кұрайды.  Ал, 
і  «Абу  Жайл»  нүскасьі-  131  шумақтан,  яғни  524 жыр жолынан  түрады 
[155,206-225 6.].
Қорьгга 
келгенде, 
Я.Лютштің 
қүрастырған 
«Киргизская 
хрестоматия»  жинағына:  472  мақал,  46-  жұмбак,  26  ертегі,  63 
шумактан  тұратын  жекелеген  өлең  жолдары,  4  жоқтау  үлгісі,  3  ақын 
өлеңдері,  2  терме-жыр,  2  айтыс,  2  эпостық  нұсқа,  4  қисса-дастан
95

енгізілген.  Тек бір өкініштісі,  нұсқалардың нақты кімнең, қай уақі^тга 
жазылынып  т.с.с.  алынғанына  қатысты  деректер  келтірілмегең. 
Ендеше  жинақтың  ғылыми  сипаттан  гөрі  бұкаралық,  көпшілік 
мақсатта жарияланғаны  анықталады.  Деғенмен  фолыслордың  бірнеше 
жанрларын  арнайы  түрде  жинап,  хрестоматия  түрінде  басу  ЯЛютш 
еңбегінің  маңыздылығын 
арттыратыны  сөзсіз.  Сондай-ақ  бұл 
хрестоматияның  кейінгі  XX  гасырдың  бірінші  жартысында  басылым 
көрген  түрлі  оқу  құралдарына,  хрестоматияларга,  жинақтарға  үлгі- 
жоба болғаны анық. Сөйтіп, XX гасыр соңындағы ерекшелік-жетістік: 
жеке бір жырдың жеке кітап болуы; әр жанрға жеке жинақ арнауы дер 
едік.
XX 
ғасырдың  алғашкы  жартысында  қазақ  фольюторы  мен  ауыз 
әдебиетіне катысты 200- ден аса кітап басылған. Оның ішінде:  мақал- 
мәтелдер  топтамасы-4  [156],  қиссалар  мен  эпостық  үлгілер-  100 
шақгы  [157],  жүмбақтар-4  [158],  ертегілер-10  [159],  оқу  құралдары 
[160],  аңыздар-3  [161], 
түрлі  баталар-3  [162],  тойбастар,  жоқтау, 
термелер-  5  шақгы 
[163]  т.с.с.  Сонымен  бірге  жоғарыда 
аты 
аталмаған 
И.Лаптевтың 
еңбектері 
[164], 
атакты 
Ә.Диваев 
қүрастырған  қазақ мақалдары  [165],  Сырдария  облысы  қазақтарының 
үйлену салт- жоралары [166],  орысша-қазақша сөздік [167] те бар.
1910-1917  жылдары  шыққан  кітаптардьщ  акпараттык  деңгейі  әр 
түрлі.  Сонымен  қатар  1900-1917  жылдардағы  жинақтардың  ғылым 
үшін маңызына қарай былай топтауға болады:
1) Құр мәтіннің өзін жариялаған кітап. Тек араб әрпінде берілген.
2) Алғысөзі бар жинақ (арабша-кириллица өріпте берілген текст).
3) Алғысөз бен түсініктемесі бар, орысша аудармасы бар.
Мәселен,  бірінші  топтағылар  тек  қазақ  оқырманына  арналған.
Онда қазақ қауымына таныс шығарманы жариялап, ел арасына тарату 
көзделген.  Сол  себепті  ешбір  алғысөз,  түсініктер  берілмеген.  Мәтін 
сөздерінің  тілдік  ерекшеліктерін  сақтау  мақсат  етілмеген.  Кітаптар 
араб  әрпінде  ғана  басылып,  қазақ  елінің 
сауатын  аша  түсуді  де 
мақсат  еткен. 
Мәселен,  «Қисса-и-Айман-Шолпан»  (Қазан,  1900), 
«Қисса-и-Мәлік  Хасан»  (Қазан,  1900)  т.б.  Бүл  еңбекгерді  кім 
бастырған,  кім  жинаған,  кім  дайындаған  т.б.  төрізді  деректер 
келтірілмеғен.  Мәтіндердің  барлығы да  араб  графикасымен  берілген. 
Беттер  әдеттегідей  солдан  оңға  қарай  емес,  араб  графикасының 
ерекшелігіне  орай  оңнан  солға  бағытталып,  араб  сандарымен 
белгіленген.  Және  де  өр  беттің  соңында  келесі  бетте  басталатын 
сөздің  жеке  оқшауланған  қалпын  келтіріп  отырған.  Ондағы  мақсат 
беттің  рет  сандары  сақталмаған  жағдайда  да,  осы  сөз  қайталамасы 
аркылы  да  бет  ретін  сақтаудың  екінші  қосалқа  жолын  қолдану  екені
96

белгілі. 
Әдетте 
кітаптың 
реттілігін 
бұлай 
белгілеу 
дәстүрі 
ортағасырлық  қолжазбаларда  жиі  кездеседі.  Демек  XX  ғасырдьщ 
басында  бұл  дәстүрді  әрі  қарай  баспахана  иелері  де  кітап  бастыру 
ісінде 
де 
қолданған. 
Ютаптың 
сыртқы 
бетінде 
мәтіннің 
жоғарыдағыдай  паспорттық  деректері  бірге  беріледі.  Кітап  беттері 
жұқа  болса  да,  сапалы  жасалған.  Мәтін  жазулары  толықтай  қара 
бояумен  көмкерілғен.  Егер де  мәтін  өлең түрінде,  яғни  ырғак  шумақ, 
ұйқасқа  негізделіп  жазылса,  онда  әр  бетте  екі  қатарға  бөлініп 
орналасу  іске  асқан.  Онда  да  өлең  жолдары  бірінші  оң  қатарды 
толтырған  сон  ғана барып,  сол  беттегі  сол  қатарға  ауысып  отырған.
I 
Кітаптьщ  сыртқы  мұқабасынан  кейінгі  ішкі  алғашқы  бетінде  кейде 
жұлдызшаның,  кейде  жақшаның  ішінде  кітап  аты  үлкен  (кітаптың 
басқа  бетгеріндегі  әріптерге  қарағанда)  әріптермен  бет  ортасындағы 
мандайшаға  жазылған.  Сондай-ақ  кітап  тақырыбы  маңайы  оюлармен 
әшекейленіп  безендірілген.  Бұл  кітаптардың  көлемі  кейін  жиі 
кездескен  100,  не  200  беттерден  емес, керісінше  20,  не  30,  не 40 т.с.с. 
бет  мөлшерінен  тұрады.  Кітап  соны  әдетте  жақша ішіндегі  «тәммә» 
деген  араб  сөзбен,  яғни  аяқталу,  білу  деген  ескертумен  аякталып 
отырған.  Демек  бұл  белгі  кітаптын  соңы  дегенді  білдіру  үшін 
алынған.
Ал, 
келесі  бір  кітаптарға  келетін  болсақ,  онда  қітаптың  аты, 
шыққан жылы, басылым көрген қаласымен бірге кітапгы құрастырған 
иесі  мен  шығарушысы  кім  екені  көрсетіледі  т.б.  Мәселен,  «Қисса-и 
Біржан  сал  мен  Сара  қызының  айтысқаны»  (Қазан.  Университет 
табиғханасы.  1900.  19  б.)  кітабының  қүрастырушысы  Жүсіпбек 
Шайхулислам ұғлы делінсе,  шығарушысы  Шәмсуддин Хұсайын үғлы 
деп  көрсетілген.  Демек  бұл  кітаптардың  күрастырушьшары 
мен 
шығарушылар  кімдер  екені  аныкталған.  Сондай-ақ  әр  кітаптың 
сыртқы  мүқабасының  төменгі  жағында  кириллнца  әрпімен  орыс 
тілінде:  «Дозволено цензурой С.-Петербург 25 октября  1899 г. Казань. 
Типолитография Императорского  Университета.  1900»,- деген  тәрізді 
сілтеме  де  бірге  беріліп  отырған.  Демек  патша  үкіметінің  цензурасы 
тарапьшан  қай  күні,  қай  жылы  рүқсат  т.с.с. 
алынғанына  дейінгі 
ақнараттық  деректердің міндетті түрде кітаптың сыртқы  мүқабасында 
көрсетілуі  қажеттігі  де  қарастырылған.  Ендеше  бұл  кітаптар, 
негізінен, бұқаралык сипатта басылғандар.
Екінші топтағылар қазақ қана емес, басқа да, кириллицаны білетін 
адамдар  үшін  есептелген.  Мұнда  жоғарыдағы  кітаптарда  кездесетін 
өзгешеліктермен  қатар,  кейбір  кітаптарда  мәтіннің  екі  тілде,  яғни 
қазақ  (араб графикасында) және орыс тілдерінде қатар берілуі де іске 
асқан.  Тіпті  мәтінніц  нешінші  рет  шығарылғанына  дейінгі  деректер
97

де  қамтылған.  Бұл  кітаптар,  көбінесе  басқа  үлт  өкілдері  тарапынан 
жазылған.  Мәселен,  қазак мақалдарының  жинағы  1900 жылы жарық 
көреді.  Оның  бірінің  алғысөзін жазып, қүрастырған әйғілі Ә.Диваев. 
Бүл кітап мәтіні араб әрпімен қазақ тілінде жазылған да, бөлім аттары 
орыс  тілінде  берілген.  Жинақтың  басылым  көрген  қаласы-  Таппсент, 
бастыруппл-  В.М.Ильин.  Кітап  көлемі-  13  бет  те,  таралымы  5  дана. 
Бұлар, негізінен, оқу-ағарту мақсатындағы кітаптар болды.
Үшінші  топтағылар  зерттеушілерге  арналған.  Негізінен,  ғылыми- 
көпшілік, 
не 
ғылыми 
сипатта 
басылғандар. 
Мәселен,
Н.Н.Пантусовтьщ 
жинаған  қазақ  мақалдары  Жетісу  облысының 
Қапал  уезінде  қағазға  түскен  және  де  бүл  деректер  казақ  халқынын 
тілдік  ерекшеліктерін  зерттеу  үшін  мәтін  көзі  ретінде  жиналған. 
Мәтін  транскрипциясымен,  аудармасымён  бірге  берілген.  Жинақтьщ 
алғысөзін  белгілі  түріктанушы  Н.Катанов  жазған.  Жинақтың  Қазан 
қаласындағы  Университет  баспаханасында 
1900  жылы,  көлемі  39 
беттен түратын кітап түрінде шыққандығы тураеында ақпараттар  бар. 
Бүл жинақ түріндегі мақалаларды басудағы мақсат қазақ тілін зерттеу 
екендігі сөзсіз. Мүның бәрі  де жинақ маңыздылығын  арттырады.
1901  жылы  шыққан  «Материалы  к  изучению  казак-киргизского 
наречия»  атты  кітаптың  сыртқы  мүқабасында  Н.Н.Пантусовтың  аты- 
жөні  көрсетілген.  Жиналған  мәтіннің 
жалпы  қазақ  тіліндегі 
диалектикалық  ерекшеліктерді  зерттеу  үшін  альгаған.  Үшінші  рет 
басылым көрген,  мәтін негізіне  казақтьщ  «Қарамерген» деген ертегісі 
алынған.  Мәтін  транскрипңиясымен,  аудармасымен  бірге  берілген 
[168].  Сондай-ақ  белгілі  түріктанушы  Н.Катановтың  алғысөзі  бар 
[168,  3-4  б.].  Жинақта  «Қарамерген»  ертегісі  жарияланған.  Мәтіннің 
лингвистикалық  ерекшеліктерімен  қатар  этнографиялық  сипаты  да 
мәнді.  Өсімдіктер  мен  аңдарға,  биік  таулар  басында  түрлі  аруақтар 
мекендеуі  туралы  халықтың  діни  наным-сенімдері  хақында  деректер 
келтірілген.  Сонымен  бірге  казақ  ертегілерінің  парсы  елінен  келген 
деген пікір де бар. Каф таулары, жалмауыз кемпір, жезтырнақ, перілер 
т.с.с.  турасындағы  бейнелер  т.б.  сөз  болады. 
Жалпы  ертегінің 
қысқаша  мазмүны  мынадай:  Қарамергеннің  аңда  перінің  қызымен 
кездесуі,  бір  жылдан  соң  балалы  болуы,  өсе  келе  ол  баланың  патша 
болғаны,  перілер  арқасында  Қарамергеннің  ерекше  баюы,  ал 
байқаусызда  Қүдайды  ауызға  алуы  сол-ақ  екен,  бүкіл  перілерден 
алғандары  сол  сәтінде-ақ  жоғалып  кеткені,  сәйтіп  Қарамерген  бәз 
баяғы  қалпына  түскені  баяндалады  т.б.  Екі  беттен  түратын  кітап 
кіріспесі  орыс тілінде берілген.  Ондағы мақсат:  орыс тілді халыктарға 
мәтіннің  оқиғасының  кысқаша  мазмүнын  айта  отырып,  олардың 
кітапқа деген қызушылығын  арттыру.
98

Кітап  үці  бөлімнен  тұрады:  бірінщіеі’-  қазак  тідіндегі  мәтін  араб 
әрпімен  бврілгвні  [168,  5-15  б.].  Ол  еңбектің  11  бетін  алып  түр. 
Екіншісі -  араб  әрпімен  емее,  орыс  тілінің транскрнпцнясымен,  яғнн 
кириллица  негізінде  жазылған  қазақ  тіліндегі  мөтін  [168,  16-23  б.]. 
Бүл  енбектің  8  бетін  қамтиды.  Үшінші  бөлімде  қазақ  тіліндегі 
мәтіннің орыс тіліндегі  аудармасы  берілген  [168, 24-35  б.].  Бүл  бөлім 
кітаптың  12  бетін  алады.  Енді  әр  бөлімге  жеке-жеке  тоқталайық. 
Бірінші бөлім орыс тілінде «Киргизский текст» деп басталса, әрі қарай 
араб  тілінде  «Қарамерген»  деген  казақтың  бір  ғажайып  ертегісі» 
делінсе,  жақша  ішінде  «1898-інші  жылда  10-ншы  сентябрьде»  деген 
ескергпе  бар  [168,  5  б.].  Мәтін  әрі  қарай  араб  әрпімен:  «Бүрынғы 
өткен  заманда  қазақ  жүртының  бір  Қарамерген  деген  кісісі 
болыпты...»,-  деп  басталады.  Беттер  араб  әрпінде  жазылған.  Бетгер 
рсті  бүрын  басылым  көрген  басылымдардағыдай,  оңнан  солға  қарай 
емес,  керісінше,  орые  тілді  кітаптарындағыдай  солдан  оңға  қарай 
бағытталған.  Әр  бет  22  жолдан  түрады. 
Мәтін  соңы  «Таммат 
тәмам» деп аяқталады.
Аудармасы  берілген  үшінші  бөлімде  мәтіннен  алынып  әр  бет 
соңында  арабша  да,  кириллица  әрпінде  де  жазылған  кейбір  қазақ 
сөздерінің  орысша аудармасы  бірге  берілген.  Сөйтіп  барлығы  12  бет 
аударма  орын  алған.  Мәселен,  «қара»  сөзі-  «черный»,  «мерген»- 
«стрелок»,  «қүлан»- «дикая лошадь»,  «уық»-  «длинные  палки  в  юрте, 
одним  концом  прикрепляемые к  нижним  решеткам  (кереге),  а другим 
концом  к  верхнему  кругу  (шанырак)»  т.б.  деген  мағынада 
ггнографиялық  түсініктеме  түріндегі  аудармасымен  бірге  берілген 
[168,  24-25  б.].  Мүндағы  казақ  мәтіні  ішінде  орыс  тіліндегі  балама 
аудармасы  жоқ  кейбір  үлттық  ерекшеліктерді  беретін  сөздер  (уық, 
кереге,  шаңырақ) сол  қалпында  өзгеріссіз  беріліп,  оның  есесіне  оның 
орыс  тілінде  қандай  түеінік  беретіні  ескеріліп  отырылған.  Демек 
Н.Н.Пантусовтың  фольклорлық  мәтіннің  орыс  тіліндегі  аудармасын 
бергенде,  сөзбе-соз  аудармасын  берумен қатар тілдік ерекшеліктерге 
де  назар 
аударуы  т.б.  -   бәрі  де 
бүл  хрестоматия  үлгісінде 
жарияланған  фольклорлық  матіннің,  негізінен, 
лингвистикалық 
сипатта жазылғанын танытады.
«Материалы  к  изучению  казак-киргизского  наречия»  атты 
кітаптың  4-  ші  шығарылымы  бір  үрының  ақырында  хан  болуы 
түрғысындағы 
ертегісімен 
берілген. 
Кіташы 
қүрастырушы 
Н.Н.Пантусов, мәтіннің өзі де, транскрипциясы да, аудармасы да бірге 
берілген.  Кітап  Қазан  қаласындағы  Императорлық  Университет 
баспаханасында  1901  ясылы  жарияланган.  Ішкі  бетінде  1901  жылдьщ
99

20  июль  күні  С.Петербург  цензурасы  тарапынан  басылуға  рүксат 
етілгені туралы ақпарат  бар[169].
Кітаптың  кіріспесі  профессор  Н.Катанов  сөзімен  ашылады  [169,
3-4  б.].Мүнда  да  ертегінің  кыскаша  мазмүны  баяндалады.  Сондай-ақ 
бүл  үлгідегі  ертегілер  басқа  да  түрік  тектес  халықтарда  кезесетінін 
ескертеді.  Кітап  үш  бөлімнен  түрады:  біріншіде-  араб  әрпінде 
жазылған  қазақша  мәтін.  Кітаптың  екінші  бөлімінде-  қазақша 
нүсканың  орыс  өрпіндегі  транскрипциясы  берілген  [169,  13-20  б.]. 
Кітаптың үшінші бөлімі-  үлгінің орыс тіліндегі  сөзбе-сөз аудармасы 
ретінде  берілген  [169,  21-30  б.].  Мүнда  да  орыс  тілінде  кездеспейтін 
кейбір  қазақ  сөздеріне  бет  соңында  түсініктемесі  бірге  келтіріліп 
отырған.  Мәселен,  желмаяны  аударғанда:  «Одногорбый  быстроногий 
верблюд»,-  деп  көрсеткен  [169,  29  б.].  Жалпы  бүл  ертегі  де 
хрестоматия  үлгісінде  жарияланған. 
Н.Н.Пантусовтың 
бүл 
хрестоматияға  енгізген  бір  мәтінінің  үш  түрде  (әрі  араб  әрпінде,  әрі 
кириллица  әрпінде,  әрі  орыс  тілінде  аудармасы)  берілуі  бүрынғы 
фольклорлық жарияланымдармен  салыстырғанда жақсы қадам  болды. 
| 
Себебі:  біріншіден,  Н.Н.Пантусов  қазақ  мәтінін  араб  әрпінде  беруі- 
сол  кездегі  ғылым талабымен  (шығыстану түрғысынан) түпнүсқаны 
беру  үшін  алынса,  әрі  шығыстық  білім  алған  халықтың  көпшілігінің 
мәдени  мүраға  деген  рухани  мүктаждығын 
ескеруден  туған. 
Екіншіден,  казақ  мәтінін  кириллица  әрпінде  беруі-  сол түстагы  орыс 
шығыстанушы  мен  түркітанушылар,  әрі  орысша  оқыған  қазақтар 
үпгін,  әрі  халықтың  орыс  тіліне,  әдебиетіне,  мәдениетіне  деген 
сүраныстың  көбеюін  ескергендігі  байқалады.  Үшіншіден,  мәтінді 
орысшаға  аударуы-  Ресей  ғалымдарьгаа  арналғандығын  да  көрсетеді. 
Ондағы  мақсат:  фольклорды  әрі  қазақ  тілін  зерттеушілерге,  әрі  орыс 
пен  қазақ  фольклорьгаың 
өзара  байланысын  зерттеушілерге,  әрі 
қазақ  халқының  әдет-ғүрпын,  наным-сенімін,  түрмыс-тіршілігін 
зерттеушілерге,  әрі  бүларды  батыс  еліне таныстыру  үшін т.б.  қажетті 
дерек көзі ретінде  пайдалану.  Ал, бүл  жинактың  зерттеушілік мақсат 
үшін  жарияланғанын  дәлелдейді.  XX  ғасырдың  Қазан  төңкерісіне 
дейінгі  кезеңде  фольклорлык  үлгілерді  үш  түрде  жариялау,  яғни  әрі 
араб  әрпі,  әрі  кириллица,  әрі  орысша аудармасымен  бірге беру т.с.с.- 
бәрі  сол түста  қалыптасқан  ғылыми жариялау талаптары  екені  анық. 
Мәтіннің бүлай үш түрде  берілуі хрестоматияның жаксы жагы болса, 
әрі Н.Пантусов кітаптарьгаың бөріне ортақ белгі. Ал,  кемшілігі-  ара- 
түра үлгінің  қайдан алынғаны турасында деректердің көрсетілмеуі.
Демек,  XX  ғасырдың  алғашқы  ширегінде  бір  қаланың  өзінде-ақ 
жарыққа  шыққан  түрлі  фольклорлық  басылым  әр  түрлі  деңгейде 
болғаны  аныкталады.  Белгілі  бір  кітаптың,  не  жинақтың  атын

жүктеу/скачать 13,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: