Фольклордын Кенес дәуіріндегі  жиналудыц

Қазакстан  фольклортанушылары  1920  жылдарда  халық  ауыз 
[ 
әдебиртінің  үлгілерін  жинап  бастырады.  Сөйтіп,  бүл  шаралар 
қоғамдық  маңызы  бар  істің  біріне  айналады.  Сондықтан  да 
фольклорды  жинау  мәселелері  сол  кездің  ғылыми  съездерінің  күн 
тәртібіне еніп, баспасөз бетінде ол жайлы пікір алысу басталған.
Соның  бірі  профессорі Н.Н.  Фатовтың  «Қазақ  әдебиетін  зертгеу 
мәселелері»  атты  мақаласыі  [41].  Мүнда  ол'қазақ  халқының  ауыз 
әдебиетін  жинай  беруге  '  шақырады.  Сонымен  бірге  ол  жыл 
мезгшдерімен  байланысты  өлең-жырлар,  түрмыс-салт  жырлары, 
тарихи жырлар, ертегілер, жүмбақтар, мақалдар, айтыс өлендері  деген 
такырыптарға бөліп жинауды үсынады.
Қазан  төнкерісінен  кейінгі  кезеңде  фольклор  нүсқаларын  жинау, 
әсіресе  оны  жариялау  мен  зерттеу  жүмыстары  кезең  талаптары 
ерекшелігіне  сай,  әрі  негүрлым  қарымды,  әрі  біршама  тез  жүргізіле 
бастады.  Яғни  халықтық 
мүраларды 
заманына  сай  теориялык 
гүрғыдан  зерттеудің  негізі  қалана бастады  [42].  Баспасөз беттерінде 
фольклорға  қатысты 
мақалалардың 
көп  басылуы-  сол  шақтағы 
коғамдық  ойдың  дамуымен  тығыз  байланысты  болды.  Сондай-ақ 
халықтық  мүралардың 
тезделіп 
жиналуына,  әрі  жариялануына, 
зерттелуіне  қоғамдық  ой  белсенділігінің  себеп  болғандығын  да 
ескеру керек.
1920  жылдардан  бастап  фольклорды  жинау  ісі  біршама  реттеле 
бастады.  Жинаудың  қажеттігі  жайында  «Еңбекші  қазақ»,  т.б. 
газеттерде 
мақалалар 
жарияланып, 
бүл 
шаруаны 
әжептеуір 
жандандырды.  Мәселен,  С.Мүқановтың  «Қазақ  әдебиеті  һәм 
Ыбырай» мақаласьгада [43]: ауыз әдебиетінің әрі бай, әрі әдемі екені; 
оны халықтың түрмыс-тірпіілігін, әдет-ғүрпын жаксы білетін жыршы- 
акындар  шығаратыны;  көрнекті  өкілдері  ретінде  Орынбай,  Шөже, 
Арыстанбай, Шал, Тоғжан,  Біржан, Ақан, Ыбырай тәрізді  акын, әнші, 
жыршылар  есімдері  аталған.  Сондай-ақ  олардың  шығармаларын 
жинауға, жарыққа шығаруға шақырған.
Сонымен  қатар  А.Сегізбаев  «Халық  ауыз  әдебиеті»  мақаласьгада 
[44],  Б.Кенжебаев  «Абай  өлеңдерінің  1923  жылғы  басылуы  туралы» 
еңбегінде  де  [45]  фолькпорлық  шығармалардың  негізі  иесі  халық 
екенін айта отырып, оларды жинауға шақырады.
ГҒалым  М.Әуезовтің  «Халық  әдебиеті  туралы»  мақаласында  (Жас 
кайрат.-  №4.-  1924.-Б.19)  ел  арасьгада  фольклор  үлгілері  үмытылып, 
жоғалмас  үшін  тез  жинау  мен  жариялау  қажеттілігі;  ескілікті  өлең- 
жырларды  жастардың  білмейтіні;  фольклордың  көрі  қүлақты  ескі 
кісілердің  ғана  жадьгада  қалғанына  көңіл  бөлгізуі;  оны  әдебиетті 
білетін  көзі  ашық  зиялылардың  жинауы  керектігі;  жинағанда,
і 
/
31

ақындардың  өлеңдері,  өмірі,  кай  уақытта  болғандығына т.б.  катысты 
мағлұматтарды  да  бірге  беру  шарты  т.с.с  жөнінде  көкейкесті 
мәселелер көтерілген. )
Ал,  I М.Әуезойщ  «Әдебнет 
ескілігін  жинаушыларға»  атты 
мақаласы  (Қазақ тілі.- 23  сәуір.1925) Қазан төңкерісінен кейінгі  казақ 
фольклорын  жинаушыларға  жоба-  бағдарлама  іспетгі 
қызмет 
атқарған.  Бұл  жоба  белгілі  ғалым  Ә.Молдаханов  тарапъшан  жан- 
жақты  сараланғанын  да  атап  айтқымыз  келеді  (Мұхтар  Әуезов- 
фольклортанушы.-А.: Ғылым.  1997.-Б.31-32).  М.Әуезов бұл еңбегінде, 
әсіресе,  әдебиет  ескілігін  қалай,  кімдер  және  кандай  жанрларьш 
жинау  керектігіне  қатысты  нақты  әдістемелік  нұсқау  тұрінде  басты- 
басты төрт ерекшелікке баса назар аудартады:
«1.  Бул  іс бір гана мамандардың жумысы  емес,  кәрісі бар,  жасы 
бар  сол  улгілерді  жатқа  білетін  және  оны  қагазга  тусіре  алатын 
барлық жамагаттың міндеті.
2.Айтушы ел ігиіндегі сөзді жатқа білетін кәрі қулақты  қариялар 
болса,  жазып  алатын  сауаты мол  оқуіиы жастар мен  оқытушылар 
болганы 
абзал.  Жинаушыга 
қойылатын 
шарт: 
барлық 
сөз 
айтушының дәл аузынан шыққан қалпында жазылып алынуы керек.
3.  Фольклорды  жинап,  хатқа  тусіру  науқанын  жаз  айларында, 
оқушылардың жазгы демалыс кезінде жургізген жөн.
4.  Кузде барлық фольклор материалдары  жиналып  тапсырылган 
соң,  оларды  қыс  бойы  жуйеге  келтіріп,  баспага  әзірлеу,  зерттеу 
жумыстары атқарылуга тиіс. Жазда осы цикл қайтадан басталады. 
Сөйтіп,  әдебиет  ескілігін 
жинап,  жариялау  ісі  уздіксіз  процесс 
ретінде  журіп отырады»,- делінген. Демек,  біріншіден,  фольклорды 
жиыстыру  барлық  жамағаттың  міндеті  деуі,  алдымен  фольклорды 
тездетіп  жинау  қажеттігінен  туындағанын  танытады.  Екіншіден, 
жинаушыға  барлык  сөз  айтушының  дәл  аузынан  шыққан  қалпында 
қағазға түсіру  керектігі  шарты  қойылуы,  бүл  әлемдік  фольклортану 
ғылымында  фолыслорлық  үлгіні  қагазға  түсірудің  басты  талабының 
бірі  екендігі  т.с.с.-  бәрі  де  сол  түстағы  казақ  фолыслортану 
ғылымының  жетістігі  екені  сөзсіз.  Үшіншіден,  мәтінді  хатқа  түсіру 
науқаны  жаз  айьгада  жүргізілу  қажеттігі  көтерілуі  т.б.-  бәрі  де 
фолькпорды  жинау  жүмысьгаың  қай  уақытта  (яғни  жаз)  әрі  өнімді, 
әрі  сәтгі,  әрі  тез,  әрі  қарқынды  т.б.  жүргізілуінің  басты  кепілі 
екендігін  айғақтайды. 
Ендеше 
бүл  мақала  фольклорды  жинау 
жүмысына әдістемелік нүсқау түрінде жазылғаны  анық. Төртіншіден, 
жиналған  мүраларды  жүйеге  келтіріп,  баспаға  әзірлеу,  зерттеу 
жүмыстары  атқарылуы  қажеттігі  сөз  болуы  т.б.-  бәрі  қазақ 
фольклортану ғылымында  жүйеліліктің  орын алуы мен жариялаудың
32

ғылыми  белгілері  қалыптаса  бастағанын  діттейді.  Сондай-ақ 
фольклорды жинау, жариялау ісі  үздіксіз жүріп түру қажет деуі т.с.с,- 
бәрі  де  ғалым  М.Әуезовтің,  әрі  фольклордың  тез,  көп  мөлшерде 
жинапуын  мақсат  еткенін  де,  фольклордың 
қоғамда  өмір  сүру 
жағдайын  дәл 
анықтау  үшін  материалдык  негіз  қалағанын  да 
көрсетеді.  Демек  1920-шы  жылдардың  өзінде-ақ  ескі  мәдени  мүраны 
халык  мүддесіне  сәйкес  бағалап,  пайдалану  идеясы  үстем  болғаны 
байқалады.  Мүның өзі  қазақ фольклортану ғылымының ірге тасының 
қалануына септігін тигізгені даусыз.
Қазан  төңкерісінен  кейінгі  жылдарда  фольклор  үлгілерін  жинау 
қажеттігі  мәселесін  ойласу ретінде  көтерген  еңбек -  Тілеубергенүлы 
Жиенғалидың  «Әдебиет  мүраларын  жинау  туралы»  атты  мақаласы 
[46].  Мүнда  жинаудың  маңыздылығымен  қатар,  оны қалай  және кім 
жинау  керек  деген  мәселе  көтерілді:  фольклорды  іздестіру,  қағазға 
түсіру  бір  күндік  шаруа  болып  қалмауын;  таудай  талабы  болса  да 
жүмыстың  ауырлығын;  жинайтын  уақыттың келгендігін;  оны  мәдени 
өсуіміз  талап  етіп  отыр  деп  санау  орын  алды.  Сонымен  қатар  кітап 
жазу үшін де фольклорлық нүсқаларды жинау қажеттігін; мектептерде 
қазақ  әдебиеті  сабағын  жүргізу  үшін  де  фольклорлық  мәтіндердің 
жетімсіздігі,  аздығын  т.б.  сөз  ету -   бәрі  де  мәнді  үсыныстар  болды. 
Сондай-ақ  мақалада басқа да түркі тектес елдердегіге карағанда қазақ 
фольклоры  ең  бай,  ең  мол,  ең  таза,  ең  асыл  деп  те  бағалау  да  орын 
алды.  Қазақ  фольклорьгаа  басқа  халық  өкілдерінің  В.В.Радлов,
В.Бартольд,  Ә.Диваев т.б.  төрізді  ғалымдары қызыққаннан  жинаумен 
айналысқандығы жөнінде ақпарат берілумен қатар, бірлі-жарым қазақ 
ғалымдары  жинағандарының  кітап  болып  шыққандығы  жоғарыдағы 
мақалада  айтылды.  Сонымен  қатар  халык  ауыз  әдебиетін  жинауға 
кететін  еңбек,  «расход»  т.б.  шығындары  өз  орнына түратынын,  тіпті 
мүндай  іске  кажетті  қаражатты  әдебиеттің  тарихи  қымбаттылығын 
бағалай алатындардың қай-қайсысы да бере алатынын да Т.Жиенғали 
сөз  еткен:  «Өзімізден  басқа  көрші  журттардьің  оқымыстылары 
сондай  еңбек  (фолъклорды  жинап  — Н.Ж.)  сіңіріп  жүргенде  біз  әлі 
кунге  дейін  айтып,  қайтып  қана  жүрміз.  Қазақстан  болып  бүл 
жүмысқа  әлі  күнге  дейін  күрделі  кірісіп  көргеніміз  жоқ.  Шындап 
кіріссек,  бүдан  күрделі  жеміс  шыгатынын  сөзсіз растауга  болады. 
Бірлі-жарым  кісінің  жинаган  кейбір  әдебиеттері,  мәселен,  «Өтірік 
өлең» сияқтылар өз алдына едәуір бір кітап болып отыр.  Егер де осы 
өтірік  өлеңді  түгел  жинасақ,  қанша  болар  еді?!  Сөз жоқ,  әлденеше 
кітап болар еді.  Әдебиеттің әр тарауы да осындай болмақ.
Ауыз  әдебиетті,  әдебиет  мүраларын  жинауды,  бір  жагынан 
мәдени өсуіміз керексінсе, екінші жагынан ел ііиіндегі ауыз әдебиетті
33

көп  білетін  қариялар  жылдан-жылга  азайып,  өздерімен  бірге  жерге 
көміле  бермек.  Сондықіпан  бул  жумысты  тьігыз  қолга  алып  кірісу 
керек»,  -  делінген  [46,4  б.].  Сөйтіп,  Т.Жиенғали  фольклорды  жинау 
ісін  созбай,  тездетіп  кірісу  қажетгігінің  екі  себебін  дұрыс  көрсеткен. 
Сондай-ақ  бұл  жұмыстың  сөтті  іске  асырылу  үшін,  Т.Жиенгали  5 
бөлімнен  тұратын  өз  жоспарын  да  белгілейді:  «Оның  ушін  менің 
усынатыным мынау:
1.Бул жумысқа Сөбит сияқтылардың ашық хатымен гана кірісіп, 
ондай бірлі-жарым адамга гана тапсырып қоймау керек;
2. 
Оқу  комиссариятының, 
болмаса  Қазақстан  мемлекет 
университетінің, 
яки 
пролетариат-қара 
шаруа 
жазушылар 
уйымының жанынан дербес комиссия қурылуы керек;
3.  Бул  комиссия  бугіннен  бастап  әдебиет  деректерін  жинауга 
кірісіп,  Қазақстан  укіметінің  10  жылдық  тойына  дейін  жумысын 
бітіріп,  әдебиет  жинақтарын  тап-тапқа  бөліп  (мәселен,  батырлар, 
ертегілер,  билер сөзі, қулықтар, ... етіп) бастыру керек;
4.  Әдебиеттің тарихи деректерін, мәселен: қиссалар,  сарындама, 
ақындар 
кітаптарын, 
ултшыл 
ақындар  кітаптарын 
тагы- 
тагыларды жинап  беріп,  жазатын,  жазам дегенін  орындайтын бір- 
екі кісіге қазақ әдебиетінің тарихын жазуга тапсыру керек (жалгыз 
тарихын емес, мәдениет танытқыш кітабын қайта жазуга тапсыру 
керек);
5.  Іске  комиссия  былайша  кірісу  керек.  Әрбір  округке  арнап  бір 
кісіні  жіберу  керек.  Оган  жеткілікті  қаржы  беру  керек.  Қолына 
жумыс  жоспарын  беру  керек.  Ол  округке  барган  кісі  округтегі 
әдебиет  қумарларынан,  мугалімдерден,  студенттерден  отряд 
қурсын.  Сол жерде өзара жумыс жоспарын жасап алып,  әр ауданга 
тагы бөлінсін,  бөлініп  кетсін. Ауданга барганмен әкімшілікке жолын 
қуалап  кетпесін.  Олай  дейтініміз  әр  ауданда  белгілі-білгілі  ақындар, 
жыраулар,  әңгімеші  ...  болады.  Ескі,  жаңа  әдебиеттерді  ата 
малындай  қадірлеп,  сақтап,  бірін  қалдырмай  жиып  журген  көзі 
қарақты  кісілер  болады,  тура  соларга  барады.  Айттырып,  жазып 
алады,  ақы  беріп  көшіртіп  алады,  сатып  алады.  Қайта  тапсыру 
шартымен уақытша алады. Ауданга барган жерде өзі хиссап беретін 
қумар кісілер  болады.  Соларды  жәрдемге  алады.  Әр  округтің  өзінің 
Марабайы  болады,  Орынбайы,  Шөжесі,  шешені,  жыршысы,  ақыны, 
қуы  болады.  Осылардың  бәрінен  де  көп  (қария)  табылады. 
Сондықтан (бәлен) қиын деп атамай, жалпы жинау керек.  Осылайша 
көп болып кірісіп жатса, мен өзім бір том ертегі, бір том билер сөзі, 
бір  том  көргенсіз  (богауыз)  әдебиет  тауып  беріп,  бірнеше  ақын, 
қария,  жыршы,  ескі-жаңа  әдебиет  кітап,  журналдарды,  қиссалары
34

толъщ  табылатын  кісілерді  сілтер  едім.  Шамалап  айтқанда  әр 
ауданга барган кісі бір айда жумысын бітіріп қайтса,  округке барган 
кісі  екі  айда  қайтса,  үш  айда  барлыгы  Кіндік  комиссияга  қайтып 
оралса — ягни  бір жерге  үш  айда  жиналып  болады  екен.  Сонсын  бір 
айдай  тап-тапқа  бөліп,  өңдеп  жазса,  төрт  айда  баспага  берілуге 
болады  екен.  Екі  айда  баспадан  шықса,  сонда  тармагы  5-6  айда 
баспадан  шыгып,  10  жылдық  тойга  үлгереді  екен.  Бүл  менің 
айтқаным қиял емес,  өлкелік орындар шүгыл кіріссе,  осылай үлгерілуі 
мүмкін-(ақ).  Әрине  әдебиет  тарихы  сияқтылар  біте  де  қоймас. 
Осылай  қызу  кіріссек,  істей  алатын  бүл  жүмысты  қолга  алатын 
кезге жеттік»,  -  дейді  [46,4  б.]. 
Міне,  1930-шы жылдардагы қазак 
фолыслортану  ғылымында:  фольклорды  қалай  жинау  керектігі,  оның 
басты бағыт-мақсаттары да, не үшін жинау қажеттігі де т.б. -  сөз бола 
бастады.  Сөзден  іске  кешу  керектігі  айтылуымен  қатар,  халық  ауыз 
әдебиетін 
автор  тек  әдебиет  деп  санап,  фольклордың  өзіндік 
ерекшелігін  ескермей,  жанрды  «тап»  деп  карастыруы  —  бәрі 
фольклорды  тек  әдебиеттану түрғысынан  бағаланған,  мақала  авторы 
Т.Жиенғалидің арнайы фольклортанушылық білімінің болмағандығын 
дітгейді.
Мүндай  еңбектердің  кезең  ерекшелігін  сипаттаумен  қатар, 
фолыслордың ел арасынан тездетіп жиналып, баспадан жинақ түрінде 
шығуына  септігін  тигізді.  Сонымен  қатар  баспасөз  беттерінде 
фольклордың  ауызба-ауыз,  әрі  кітап  түрінде  жиналу  керектігі  де, 
фольклорды 
жинаудың 
экспедициялық 
төсілінің 
өзіндік 
артыкшылығы да (неғұрлым мол, жан-жақты, әрі тез т.б.) сөз болады. 
Дегенмен  бұларда жинау  әдіс-тәсілдерінің талаптары т.б.  ескерілмей 
қалған.  Яғни мәтін паспортын толтыру үшін қажет:қашан,  қай жерде, 
қай  уақытта,  кімнен,  үлгінің  кай  тәсілмен  қағазға  түскендігі  т.с.с.с 
хақындағы  дерек  көздері  сөз  болмаған.  Сонымен  бірғе  фольклорлық 
мәтінді  баспадан  шығаруды,  қандай  ғылыми  тапаптар  негізінде  іске 
асьфу 
қажеттігі 
сарапталынбаған. 
Сондай-ақ 
мәтіндермен 
текстологиялық  жүмыс  жүргізу;  қалай  сүрыптау,  жүйелеу,  іріктеу 
т.с.с. 
жүмыстарын 
жүргізу 
керектігі; 
әр 
мәтінге  берілетін 
түсініктемелер,  анықтамаггар,  сілтемелер  т.б.  мәселелері  де  сөз 
болмайды.  Ендеше  бүл  мақалалар,  негізінен,  науқаншылдық  үшін 
ғана жазылғанға үқсайды.
Әбділда  Тәжібаевтың  «Ел  әдебиетін  жинауға  кіріселік»  деген 
мақапасы  [47],  негізінен,  қазақтың  халық  ауыз  әдебиетін  жинау 
мәселесіне арналады:  «Әбубәкір Диваев, Халел Досмүхаметүлы,  тагы 
басқалардың жинаган өлең,  әңгіме,  жоқтау,  ертегі,  боқауыз өлеңдер
35

жинақтары  да  бар.  Аз  да  болса Жансугірулы  Ілияс өтірік өлецдердіц 
біразының басын қурайды.
Сәқен, 
Сәбиттер 
де 
хат 
жазып, 
хабар 
беріп, 
іске 
кіріскендіктерін  көрсетіп  жатыр.  Енді  муның  бәрі  сүйсінерлік  іс. 
Бірақ сырттан сүйсініп, тек қол қусырып  отыруга болмайды. Қолмен 
санарлық  4-5  адамга  сеніп  отыра  берсек,  етек-жецімізді  жинай 
алмай қаламыз», - деп автор фольклорды жинау ісіне көпшілікті тарту 
керектігін айтады [47].
Одан  әрі  мақала  авторы  жеркепе,  қүрым  үйлердің  орнына  жаңа 
қалалар,  мектеп,  больниңалар  т.б.  салынбақ,  ауыл  тегісінен  жаппай 
коллектив,  жаңа  түрмысқа  көшеді  дей  отырып  т.б.  -  бәрі  халық 
әдебиетін  жасап,  тудырып  келген  ортаның  қүруына  әкелетінін,  яғни 
фольклордың табиғи өмір  сүру  ортасының  бүзылуына  соқтыратынын 
ескертеді.  Сондай-ақ  мақалада:  халық  әдебиетін  жинаушылардың 
фольклорды  қалай,  қандай  жолдармен  жинағаны;  қазақ  әдебиетінің 
кімнен басталатыны; халық әдебиетінің басын қүрау;  жинау мәселесі; 
өткен  ақын-жазушылардың  мейлі  діншіл,  мейлі  үлтшыл  болсын, 
бәрібір  еңбектерін  қарастырып,  өмір  тарихтарьга  тексеру  керектігі 
т.с.с. мәселелер қамтылган.
Сонымен  қатар  Ә.  Тәжібаев  Қазақ  университеті  жанынан  осы 
көтерілген  мәселелермен  пгүғылданатын,  қазақ  әдебиеті  мүрасын 
жинаумен  айналысатын,  қазақ  білім  қызметшілері  бастарын  қүраған 
топтың  жүмыс  істейтінін,  оған  профессор  Фатовтың  (Н.Н.  Фатов  —
Н.Ж.) жетекшілік жасайтынын т.б. мәлімдеген. Топтың алдында қазақ 
әдебиетін  жинау,  тексеру  ісімен  шүғылданып  жүрген  азаматгарды 
көбірек  тартып,  Қазан  төңкерісіне  дейінгі,  әрі  Қазан  төңкерісінен 
кейінгі  өдебиетті  тегіс  жинап  тексеру  керек  деп,  сол  кездің  өзінде 
фольклорды  таптық  түрғыдан  емес,  жалпы  үлттық  мүра  ретінде 
түсінетінін көрсетеді.
XX 
ғасырдьщ  Қазан  төңкерісінен  кейінгі  бірінші  жартысындағы 
Кеңес  үкіметі  түсындағы  қазақ  баспасөз  беттеріңде  фольклорды 
жинау, жариялау,  зерттеу  мәселесіне келетін  болсақ:  бірінде кеңестік 
коғамда  фольклорлық  мүраны  пайдалану  жөніндегі  ой-пікірлердін 
үстем  болғаны 
жария  етілсе  [48];  екіншісінде,  белгілі  ғалымдар:
В.В.Радлов,  Ә.Диваев,  М.Ж.Көпеев,  І.Жансүгіров,  Х.Досмүхамедүлы, 
М.Әуезов,  С.Сейфуллиндердің  т.с.с.  ел  арасынан  жинаған  фолыслор 
мен ауыз өдебиеті  нүсқалары басылады[49]. Ал, үшіншілерінде, баспа 
беттерінде  қазақ  фолыслорын  қалай  тездетіп  жинау  қажеттігі 
жүмыстарының 
мәселелері  көтерілді  [50].  Төртіншісінде,  газет- 
журнал  беттерінде  жиналған  фольклорлык  мүраларды  сараптау, 
зерттеу жүмыстары  сөз  болады  [51].  Бесіншісінде,  баспасөз  жүзінде
36

фольюіорды  әрі  жариялау  мәселесі  көтерілсе  [52],  әрі  жарияланған 
фольклор мен ауыз әдебиеті нүсқаларына қатысты сын пікірлер де[53] 
беріліп түрды.
Ауыз  өдебиетінің  мүрасын  жинау  мәселесі  баспасөз  жүзінде, 
әсіресе  «Еңбекші  қазақ»  газетінің  бетінде  талай  рет  көтерілген-ді. 
Дегенмен  жинау  жүмысының  кең  түрдегі  бағдарламасы  1920 
жылдардың  бас  кезіндегі  Жетісу,  Сырдария  экспедицияларының  іс- 
тәжірибесінен  кейін  ғана  барып  жасалған  [54].  Мүндай  бағдарлама 
жасауда  Ә.Диваев  елеулі  еңбек  етті.  Ол  экспедицияға  қатысушы 
адамдарға 
арнайы 
нүсқау 
беріп, 
қазақтың 
фольклорлық 
шығармаларының  Қазан  төңкерісіне  дейінгі  және  Кеңес  дәуіріндегі 
барлық жанрларын жинау жөнінде басшылық жасаған.  Сондықтан да 
жинаушылар  қазақтың  халык  поэзиясының  үсақ  жанрларына  дейін 
хатқа түсіріп отырған.
XX 
ғасырдың  1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі газет- журнал 
беттеріндегі  фолыслортану  мәселесіне  келсек,  оның  басылым  кәрген 
фольклорлық  үлгілерді  хабардар  етумен;  халықтық  мүраларды 
жинаушьшар  төңірегінде  акпараттар  таратумен; 
фолыслорлық, 
этнографиялық  т.б.  үлгілерді  жинау  қажеттігі  мәселесі  көтерілуімен 
көзге  түсті.  Бүл  кезең  ғылыми  ізденістердің  неғүрлым  қарқынды 
жүргізілгендігімен  де  белгілі.  Сонымен  қатар  1920-шы  мен  1930 
жылдар аралығы- бір жағынан, Қазан төңкерісіне дейінгі фолыслорды 
жинаушыльпс жариялаушылык және зерттеушілік дөстүрдін әрі қарай 
дамуымен  қатар,  ішінара  сапалық  өзгерістерге  де  үшырауы,  екінші 
жағынан,  заман,  кезең  өзгерісіне  қарай  Кеңестік  идеологияның жаңа 
бағыттары дүниеге келе бастауы т.б. — бәрі сол кездегі Кеңестік қазақ 
фольклортану ғылымының даму өрісін  негіздеді.
Көптеген  мүражай  қүжаттары  мен  басылым  беттерінен  Кеңес 
үкіметі  түсында  фольклортанушы  ғалымдардың  жаңа  тарихи 
жағдайда  фольклордың  жекелеген  жанрларын  сараптауы  өскені 
байқалады. Сол кездегі ізденушілік жүмыстардың көбі жаңа қоғамдық 
қатынастармен халық арасындағы жаңадан орныға бастаған салт-сана, 
дәстүр  т.б.  негізінде  іске  асырыла  бастады.  Осындай  алмағайып 
уақыттағы фольклортанушылық жүмыстардың өзіндік ерекшелігі- бүл 
іске  тек  таңдаулы  мамандар  емес,  сонымен  қатар  маман  емес 
зиялылар,  студенттер  т.б.  еңбек  үжымдарының  жаппай  тартыла 
бастағаны дер едік.
XX 
ғасырдың  20-30-шы  жылдарында 
фольклор 
мәтіндерін 
жинау, көбінесе екі бағытта жүргізілді: бірі- бүл дөстүрлі фолыслорды 
жинаумен  қатар,  Кеңес  үкіметі  саясатьша  сай  делінген,  «нағыз 
халықтық» делінген үлгілерді  жиыстыру,  оларды  көбейтіп дабыралау
37

болып  табылады.  Екіншісі-  халық  арасында,  белгілі  фольклорды 
жеткізушілердің 
жекелеген  жанрды  орындаудағы  шеберлігі  мен 
репертуарына  т.б.  көңіл  бөлу  өсті.  Бұл  тұста  фольклорды 
жинаушылық  қызмет  жоспарлы  түрде  жүргізіле  бастады  және  оған 
өзіндік  ғылыми-зерттеушілік  міндетгер  қойылды.  Елдегі  саяси, 
экономикалык,  әлеуметгік  сипатта  болған  түбірлі  өзгерістер  өз 
кезегінде  халықтың  салт-санасына,  түрмыс-тіршілігіне,  өдет-ғүрпына 
т.б. үлкен ықпал жасағаны мәлім. Сол себепті де елде жоспарлы түрде 
ғылыми  ізденістер  қолға  алынып,  олар  жергішкті  жердегі  хальпстың 
өміріне, 
тарихына, 
тұрмысына, 
әдет-ғүрпына, 
халықтың 
шығармашылығына 
т.б. 
катысты 
деректер 
жинауга 
деген 
белсенділікті тудырды.
1920  мен  1950  жылдар  арасындағы  жиналған  фольклор 
материалдары,  көбінесе  хрестоматия  үлгісінде  басылым  көріп 
отырды.  Фольклорды  жинау  жұмыстарының  тездетіліп  жүріп,  қажет 
делінген  түсініктермен  таратылуьша  сол  кездегі  баспа  бетінде 
жарияланған түрлі мақалалар тізбегінің рөлі ерекше болды.
1930  жылдар  —
  бүл  қазақ  фольклортану  ғылымын  дамуындагы 
ерекше  кезең  болып  табылады.  Мүнда  көптеген  ғылыми  ізденістер 
бастамаларының негізгі  каланды.  Фолыспорды жинау  жүмыстарынын 
дамытылып,  сапалы  жүргізілуіне  жаңа  қадам  жасалынды.  Ғылыми 
фольклорлық  экспедициялардың  үйымдастырылуына  мүмкіндік 
кеңейді  т.б.  Осының  негізінде фольклордың жан-жакты жиналуы, әрі 
түрлі  жанр  үлгілері  қамтылуы  жүзеге  асып,  қазақ  фольклортану 
ғылымының  мүрағаттық  қоры  жаңа  нұсқалармен  толықтырылып, 
байи түсті.
1920  жылдардың  алғашкы  кездерінде-ақ  Қазақ  оқу  халык 
комиссариаты,  Қазақ  өлкесін  зерттеу  қоғамы  сиякты  бірнеше 
мекемелер  кұрылып,  жұмыс  істей  бастайды.  Қазақ  халқының 
мәдениегін,  тарихын,  этнографиясын  зерттеуге  және  халық  ауыз 
әдебиет  үлгілерін  жинауға  зер  салынып,  ғылыми  экспедициялар 
ұйымдастырылады.  1920  жылғы 
Сырдария,  1921  жылғы  Жетісу 
экспедицияларына Ә.Диваев, А.В.Затаевичтер қатысады.
1920  жылдардың аяғына таман  қазақ совет  фольклорының  қоры 
жасалып,  Қазақгаң  ғылыми-зерттеу  институтының  карамағына 
беріледі.  Бүл  кезде  халық  поэзиясын  жинасуға  мамандығы  жағынан 
әр  түрлі  мүғалімдер,  мәдениет  қызметкерлері,  ақын-жазушьшар, 
музыканттар  мен  артистер  тобы  қатысады.  1930  жылдардан  бастап 
қазақ  фолыслоры  Қазақстан  Республикасы  Білім  және  ғылым 
министрлігіні ң  Орталык  ғылыми  кітапханасына  жинақталады. 
Кейінірек  қазақ  халық  ауыз  әдебиеті  үлгілері  М.О.Әуезов  атындағы
38

Әдебиет және  өнер институтының колжазбалары қорына жинақталып 
отыр.  Аталмыш  колжазбалар  корына  түсетін  материалдардьщ 
көпшілігі  арнаулы  ғылыми  іссапарға  барған  институттың  ғылымн 
қызметкерлері  немесе институт тарапынан үйымдастырылған  ғылыми 
экспедициялар  арқылы  жиналды.  Мәселен,  «Алты  жасар  Алпамыс» 
атгы қолжазба  нүсқасының  1920 жылы үйымдастырылған  Сырдария 
облысының 
экспедициясы 
кезінде 
қағазға 
түскені 
белгілі. 
Экспедицияны  фольклортанушы  Ә.Диваев  басқарған.  Бүл  қолжазба 
Қазакстан  Республикасы  Білім  және  ғылым  министрлігінің  Орталық 
ғылыми қолжазба корында сақтаулы,  араб әрпімен  бір жолды сарғыш 
қағазға  түсірілген,  сиясы  көк,  парақ  беттері  араб  цифрымен 
нөмірленген [55].
Сондай-ақ «Тоқсан үйлі тобыр» атгы жыр нүсқасы да  1920 жылғы 
Сырдария 
облысының 
экспедициясы 
кезінде 
Жүманазар 
Үрімқүлүлынан  жазылып,  ҚР.  Білім  және  ғылым 
министрлігінің 
Орталык  қолжазба  қорына  табысталған  [56].  Ал,  осы  экспедиция 
кезінде  қағазға  түскен  «Қобьшанды  батыр  ертегі»  үлгісі  кімнен 
алынғаны  белгісіз  екендігі  ескертілген  [57].  Сонымен  қатар  осы 
экспедиция  кезінде  қолға  түскен  «Қүламерген»  жазбасы  Әлімбайүлы 
Жүмабай  қолжазбасынан  көшіріліп  алынған  [58].  Экспедиция  кезінде 
«Жүсіптің  жеңге  алған  әйелімен  айтысқаны»  үлгісін  де  [59],  «Бай 
баласы»  [60]  мен  «Кедейдің  тас  тауып  алуы»  [61]  атты  ертегісін  де 
Ә.Диваев жиып тапсырған.
Бүлардан 
басқа 
үйымдастырылған 
1921 
жылғы 
Жетісу 
экспедициясы;  1935  жылғы  Қостанай  экспедициясы;  1939  жылғы 
Қазакстан  зертгеу  қоғамының  ғылыми  экспедициясы  мен  Маңғыстау 
экспедициясы;  1940  жылғы  Арал  мен  Семей  экспедициясы;  1942 
жылғы  Арал  экспедициясы;  1943  жылғы  Торғай  экспедициясы;  1946 
жылғы  Көкшетау-Ақмола,  Қарақалпақ,  Семей  экспедициялары;  1947 
жылғы  Қостанай  экспедициясы;  1949  жылғы  Гурьев  экспедициясы 
мен  1950  жылғы 
Көкшетау  экспедициялары  жүмыстарының 
нәтижесінде- алғашқы Үлт  мәдениет институтының қорына, кейіннен 
^Қазақ  6СР-  Ғылыми  академиясы  Тіл  мен  әдебиет  институтының 
Халык  творчествосы  бөлімінің  қорына  жүздеген  баспа  табақ  халық 
шығармалары материалдары жиналды.
Қорға  алынған  материалдардың  ішінде  «Өтірікигі  тазша», 
«Жақсылық  пен  жамандық»,  «Қүйыршық  бала»,  «Қара  мерғен» 
ертегілері, бидің кедеймен  айтыстары т.б.  бар.  «Қобланды» жырының 
алты  нүскасы,  «Қамбар»  жырының  жеті  нүсқасы  жазылып  алынған. 
Осылармен  қоса 
фондыға  «Телағыс»,  «Төрехан»,  «Ер  Қосай», 
«Қойкелді  батыр»,  «Көрүғлы»  сияқты  эпикалық  шығармалар  да

қабылданған.  Мұның  бәрі  халық  ауыз  әдебиетін  жинау  саласында 
біраз жұмыс істелгендігін көрсетеді.
Сондай-ақ 
Қазақсган 
Республикасы 
Білім 
және 
ғылым 
министрлігінің  Орталық  ғылыми  кітапхана  қорьгаа  өр  кезде  түрлі 
жинаушылардың  да  қолжазбалары  өткізіліп  отырылған.  Мәселен, 
М.Ж.Көпеев  жинаған  «Ер  Көкше»  нүскасы  сақталған  «Қара  мес» 
жинағы Қазақ ССР Ғылым академиясының корына  1934 жылы түскен 
[62]. 
Қолжазба 
жолсыз 
сары 
қағазға 
Мәшһүр-Жүсіптің 
өз 
қолтаңбасымен  араб  әрпімен,  бидай  сиямен  жазылған.  Сырты  жасыл 
түсті мүқабамен тысталған, кейбір беттеріне су тиіп  жайылғандықтан 
кағаздары сарғайып, түптелген шеті согілген.
Ал,  «Базар  батыр»  атты  нұсқаны  1935  жылы  Шығыс  Қазақстая 
облысы Күршім ауданында Жангодей қарттың айтуы бойынша  жазып 
алған,  әрі  ҚР.  Білім  және  ғылым  министрлігінің  Орталық  қолжазба 
қорына тапсырған Б.Түрсынбаев еді  [63]. Қолжазба арабша бір жолды 
қағазға  кок  және  жасыл  сиямен  түсірілген,  сырты  қалың  картонмен 
тысталған.  Орталық  ғылыми  кітапханаға  1935  жылы  түскен  «Ер 
Тарғын» жырының бір нүсқасын Семей облысы  Шүбартау ауданында 
Нүрғали  Нұрқасым  деген  жыршыдан  Ысқақүлы  Әміре  жазып  алғаны 
[64]  туралы  дерек  сақталған.  Қолжазба  11  буынды  қара  олең  үлгісіне 
қүрылған.  Араб  әрпімен  ескірген  жолсыз  сарғыш  қағазға  жай 
қарындашпен жазылған.
Енді бір/<<Көрұғлыньщ қиссасы» атты жыр  1929 жылы Қызылорда 
жерінде  жазылса  да,  Орталық  гъіЛьійн  кітапханасына  1940  жылы 
түскені анықталған [65]. Нүсқаны жинаған Айдарханов екені жазылса 
да,  мәтінді  кімнен  жазып  алғаны  корсетілмеген.  Қолжазба  бір 
сызықты  ақ қағазға қара,  көк  сиялармен  араб  әрпінде  қағазға түскен. 
Міне,  осьгадай  Қазақстанның  түкпір-түкпірінен  де  әр  түрлі 
жинаушылардың  көмегімен  кейбір  фольклорлық  үлгілер  жинальш, 
Орталық ғылыми кітапхана қорына өткізіліп келгені мәлім7
Дегенмен  халық  ауыз  әдебиетін  жинауда  жекелегеіГ кемшіліктер 
де  болмай  койған  жоқ.  Мүғалімдер,  саяси-ағарту  мекемелері  мен 
аудандьпс  газет  қызметкерлері  жұмысты  қызу  түрде  қолға  алғанмен. 
халық  ауыз  әдебиетін  жинайтын  ғылыми  орындардың  басқару ісінде 
салақтық та байқалды. Халық ауыз әдебиетінің шығармаларын білетін 
және оны айтып бере алатын адамдар жөнінде деректер жоққа тән еді. 
Сондықтан  да  жинау  жүмысының  түбегейлі  бағдарламасын  жасап, 
белгілі  бір  жобаға келтіру  қажет болды.  Дегенмен қолжазба  корында 
біраз  жұмыстар  істелді.  Халық  ауыз  әдебиетінің түрлі  жанрлары  мен 
акындардың  шығармашылығына  арналған  жинақтарға  жеткілікті 
түрде  материал  жиналды.  Ал,  жергілікті  жердегі  ғылыми  кадрлардың
40

өсуі  халык ауыз әдебиетін жинау жұмысына сөзсіз ықпалын тигізді. 
Сондай-ақ  бұл  кездегі  фольклорды  жинаудағы,  жариялаудағы, 
зерттеудегі  т.б. 
фольклортанушылар  ұстанған 
негізгі 
бағыт: 
фольклорлық  мәтіндердің  идеялык-көркемдік  сапасына  айырықша 
көңіл бөлу болды.
XX 
ғасырдың  алғашқы  жартысындағы  Кеңес  өкіметі  тұсында 
қазақ  фольклорының  барлық  жанрлары  жиналды  десек  те,  біраз 
халык 
ұлгілері 
«кеңестік 
идеология» 
тарапынан 
қолдау 
таппағандыктан, өкінішке орай жиналмай қалды. Бұлар, көбінесе діни, 
ұлт-азаттық  көтеріліс  т.е.с.  тақырыптары  еді.  Мәеелен,  тұрмыс-салт 
жырлары  ішінен  ескі  діни  наным-сенімге  байланысты  тұрлері,  яғни 
бәдік,  бақсының  сарыны,  жарапазан  т.с.с.  жиналмаса,  ап  айтыс 
жанрынан  өлі  мен  тірінің  айтысы  т.б.  тәрізді  үлгілері  қағаз  бетіне 
түскен  жоқ.  Ал,  тарихи  жырлар  арасынан  ұлт-азаттық  көтеріліске 
байланысты  «Кенесары-Наурызбай»  сияқты  нұсқалар  жинаушылар 
назарынан тыс қапып отырды.
Сөйтіп,  Қазан  төңкерісінен  кейін:  фольклор  үлгілері  коптеп 
жинала бастады, мектеп, оқу орындары бағдарламаларына т.б. арнайы 
пән,  факультативтік  сабақ т.б.  ретінде енгізілді.  Сондай-ақ фольклор 
әдебиеттану  ғылымының  бір  саласы  ретінде  зерттеле  бастады. 
Ғылыми-  зерттеу  орталығы  негізінде  түрлі  фольклорлық  ұйымдар, 
қоғамдар,  экспедициялар  т.б.  фолыслорды  жинау  жұмыстарына 
тартылды.  Белгілі  дәрежеде  XX  ғасырдың  бірінші  жартысындағы 
қазақ  фольклортану  ғылымында  фольклордың  жиналу,  өңделу, 
жариялану,  зерттелу  мәселесі  баспа  бетінде  біршама  қарастырылды. 
Сонымен қатар ол кезде фольклордың жеке-жеке жанрларына қарасты 
монографиялар, оқулықтар, т.б.  жарық көрді. Қорыта айтқанда, Кеңес 
дәуірінде  қазақ  фолыслорының  ең  көркем  жанрлары  барынша  мол 
жиналды, зерттелді.

жүктеу/скачать 13,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: