Фольклорды жинау тәсілдері

«қанаушылар»  -  деп  аталатындарға  қарсы  күрес,  «бітіспес»  делінген 
тап  тартысы  үғымы  әсері,  артықша  сипатта  делінген  социалистік 
қүрылысты 
мадақтау, 
пролетарлық 
әдебиетті, 
әдебиеттің 
партиялылығын  дәріптеу,  кара  шаруа  мен  жүмысшы  қозғалысын 
насихаттау  т.б.  -бәрі  кезең  ерекшелігін  таньггумен  бірге  фольклор
үлгілері жиналуы мен бағалануына  пәрменді ықпал етіп отырдыЖ----
Жалпы,  Қазан  төңкерісіне  дейінгі  кезеңде  қалыптаса  бастаған 
фолыслорды  іздестіру  дәстүрі 
Кеңес  үкіметі  түсында,  түрлі 
бүрмалауға  кысымға  үшыраса  да,  негізінен  алғанда,  ерекше  жандана 
түсті.  Оған  бірнеше  себеп  бар:  біріншіден,  жас  Кеңес  үкіметіне  жеке 
өзінің  саясатын  ақтайтын  шаруашылығы,  идеологиясы,  ғылымы, 
мәдениеті  т.б.  қажет  болғандыктан  фольклорды  осы  мақсатта 
пайдалану  ниеті  қоса  туды.  Сол  үшін  де  арнайы  қаражат  көздері 
іздестіріліп,  түрлі  экспедиялар  үйымдастырылды.  Екіншіден,  Қазан 
төңкерісіне  дейінгі  фольклорды  жинау  жүмыстары,  көбінесе  жеке 
адамдардың  еңбегі  арқылы  іске  асса,  сондай-ақ  олардың  біразына 
патша  өкіметі  тарапынан  ақшалай  көмек  беріліп  отырғаны  да  мәлім. 
Ал,  патша  өкіметі  тарапынан  беріле  қалса,  оның  тек  миссионерлік 
мақсатқа ғана пайдаланғаны  белгілі.
ПХХ  ғасыр  бас  кезінде  қызмет  еткен 
белгілі  жинаушылар: 
М.Ж.Көпеев,  Ә.  Диваев,  X.  Досмүхамедүлы,  Н.Пантусов,  А.Мелков 
т.б.  халықтык  шығармаларды  тыңғылықты  іздестіру  жүмыстарын 
жүргізе  отырып,  табылғанды  сақтай  білді.  Олардың  халық  мүрасына 
жанашырлыкпен 
қарап, 
қызғыштай 
қоруы 
арқасында 
Қазан 
төңкерісіне  дейінгі  кезеңнің  өзінде-ақ  қазақ  фольклорының  мол 
мүрасының  бір  бөлімі. әрі  жинақталып,  әрі  сүрыпталынып,  әрі 
жарияланып  -   бәрі  қазақ  фольклортану  ғылымы  үшін  зерттеушілік 
жүмысқа қажетті материалдық негіз қүрады.
Ә.Диваев фольклорлық шығармаларды жазып алумен бірге, халык 
шығармалары  жазылған  жинақтар  мен  қолжазбаларды  да  жинай 
жүрді.  Ол  кезде  халық  шығармалары  қазақ  ауылдарына ауызша  ғана 
емес,  жазбаша  да  тарайтүғын.  Ә.  Диваев  апдымен  колжазбаның  өзін 
қолға  түсіруге  тырысқан,  ал  иесі  бермеген  жағдайда  көшіріп  алуға 
көппсен.  Мүндай  жағдайда  шығармаға  «қолжазбадан»  деген  белгі 
соғып  отырған.  Ә.  Диваев  Ақынбеков  Еркінбектің 
қолжазба 
қорындағы  ертегілері  мен  Амапдықов  Қожабайдың  қолжазбасынан 
алынған  - «Алпамыс» жырьга бастырып шығарды.
Фольклоршы  Ә.Диваев  халық  ауыз  әдебиеті 
нүсқаларын 
этнографиялық  материалдармен  байланыстыра  жинады.  Ол  халық 
поэзиясын  халықтың  түрмысынан  бөле  қарауға  болмайды  деп  білді. 
Сондықтан  да  ғалым  кептеген  хальщ  ауыз  әдебиет  нүсқаларын,
42

әсіресе  әдет-ғүрыппен  байланысты  өлең-жырларды 
тікелей  тәсіл 
I 
арқылы  жинағанда,  әдет-ғұрыптың  өзін  де  бірге  жазып  алып, 
| ында  өлең-жырдың  атқаратын  қызметін  қоса
Ә.Диваев  Түркітанушылардың  көбімен  байланысты  болды.  Оның 
ғылым  қүмарлығы,  көзқарасы,  іздену  әдісі  орыстың  Шығыс  зерттеу 
ілімінің  арнасында  қалыптасты.  Ә.Диваевке  тән  жақсы  қасиеттер  -  
материалды  контактілі  тәсілмен  жинастыру,  зерттеу  жұмыстарының 
кеңдігі мен терең мағыналылығы, еңбек адамына іпггартып, халықтьщ 
рухани  мәдениетін  кадірлей  білу  -   оның  ісінен  айқын  сезіледі.  Ол 
халық 
поэзиясынан  көптің  ақыл-ойы  мен  сана-сезімінің  және 
өнерпаздығының  сәулесін  көрді.  Қазақтың  халық  эпосы  мен 
мақалдарын  сипаттай  келіп  Ә.Диваев  былай  дейді:  «Қазақтың 
маңалдары  мен  мәтелдері,  басқа  да  халықтардікі  секілді,  сан 
гасырдан  бері  жасалып  қалыптасқан,  халықтың  ортақ  ақыл-ойы 
болып  табылады»  [66].  Қейде  халық  шығармасының  уақиғаларын 
оны  туғызған  әлеуметтік  және  экономикалык  негіздерден  бөле 
караған  кездері  де  болды.  Ондай  жағдайда  фактінің  өзі 
Ә.
Диваевке  мәнді  іс  болып  көрінді  де,  міне,  сондай  жерлерде  ол  ескі 
әдетгерді сипаттап кетуге ойысты [67].
Ә.А. Диваев қазақ халық поэзиясын үздіксіз жинаушылардың бірі. 
Ол  Шымкент,  Петровск  (Қызылорда),  Қазалы,  Әулиеата  (Жамбыл), 
Ташкент,  Черняев  уезі  және  Сырдария  аймағының  Түркстан  ауданы 
айнапасын  аралап,  ертегі,  мақал,  жүмбақтар,  мысқыл  әңгімелер  мен 
әдет-ғүрып  өлеңдврінің  нүсқаларын  жиған.  Мүнда  Ә.Диваев 
киссаларды  және  халық  поэзиясын  жатқа  білетін,  өз  ойьгаан  да 
шығаратын  Сұлтанқожин  Майлықожа  сияқты  сегіз  қырлы  талант 
иелерін табады. Ол Майлықожадан лирикалық өлеңдер мен ғашықтық 
жьфларды,  ертегілер  мен  мысқыл  өлеңдерді,  соның  ішінде  қазақ 
арасына  кең  тараған  Алдар  Көсе,  Шықбермес  Шығайбай  және 
Жиренше  жайындағы  нұсқаларды  жазып  алады.  Ә.Диваев  Шымкент 
уезінде  ауыз  әдебиет  мұраларынан  аса көп  білетін  дарынды  жыршы, 
әрі  өңгімеші  Ақынбеков  Еркінбекпен  кездеседі.  Ол  одан  қыз үзатқан 
тойда  айтылатын  жар-жар,  ау-жар  өлеңдерін  жөне  басқа  да  ертегі, 
мысқыл әңгіме, мақал, жүмбақ, жырлар жазып алған.
Халық  шығармасын  айтушының  аузынан  колма-қол  жазып  алу -  
Ә.Диваевтың  жинаушылық  қызметінің  негізгі  түрі  болды.  Оның 
шығармаға  жасаған  байымдауларында  «ауыздан»  деп  көрсетіледі  де, 
одан  әрі  айтушының  аты-жөні,  оның  қай  жерде,  қай  болыста,  қай 
уезде  тұратыны  жазылады,  яғни  біршама  пасцорттық  мәлімет 
беріледі.  Мәселен,  Ә.Диваев  жазбасында  кездесетін  «Жиренше
43

туралы»  3  нүсқаның  1920  жылдың  5  қыркүйек  күні  Сырдария 
облысының  Ақмешіт  уезінде  Мүслім  Қарақожаевтың 
айтуынан 
жазылынып  алынғандығы,  мәтінді  жазып  алушы  Ақмамбет Тоқжаев- 
Ә.Диваев  тапсырмасын  орындағаны  айтылады  [68,  80  б.].  Ал, 
«Жүманазардың  домбырамен  айтысқаны»  үлгісінің  XX  ғасырдың  20 
жылдары  Сырдария  облысы  Перовск  ауданы  түрғыны  Жүманазар 
ақын айтуынан жазып алынғаны көрсетілген  [68, 90 б].
Ә.  Диваевтың  жинаушылық  шарттары  сол  кезең  үшін-  үлкен 
жетістік.  Оны  ғылыми  принциптің  алғашқы  баспалдақтары  десе  де 
болады. Жалпы, фольклортану ғылымьгаың қағидалары бойынша, қай 
шығарма  болса  да  сөзбе-сөз,  еш  өзгертусіз  жазылып  алынуға  тиіс. 
Ә.Диваев  фольклорлық  мәтінді  ауызба-ауыз  жинау  барысында,  оған 
ғылыми  түсініктеме беруді  маңызды  шара деп  қабылдаған.  Мәселен, 
«Өзбектердің  пайда  болуы  турасында»  аңыздың  бет  көлемі  3  бетгі 
алса,  ал  оған  берілген  түсініктеме  5  бет  мөлшерді  күрайды  [69]. 
Ә.Диваев  бүл  түсініктемелердің  шьгадьщқа  неғүрлым  жақьга  болуьга 
кадалаған.  Сондай-ақ  түсініктемелер  жазу  барысында  Ә.Диваев 
белгілі  ғалымдар:  Н.Гродеков,  А.Харузин,  М.Будагов,  Х.Кустанаев, 
Г.Вамбери, З.Миллер еңбектерін де қолданған [68,152-153 б].
Ә.Диваев  жинаған  жазбаларының  маңыздысы-  екі  тілде,  қазақ- 
орыс тілдерінде қатар берілуі  [68].  Бірі- түпнүсқасының қазақ тілінде  . 
берілуі,  фольклортану  ғылымының  талабынан  туындаса,  сондай-ақ 
қалың  оқырманға  бағытталғанын  анықтайды.  Ал,  мәтіннің  орыс 
тіліне 
аударылуы- 
Ресейдің 
шығыстанушы 
ғалымдарына 
арналғандығын 
танытады 
(Ал, 
О.Диваевтың 
фолыслорды 
экспедициялық тәсіл арқылы жинауы біздің енбегімізде кейін арнайы 
қарастырылады).
Ә.Диваев жинаушьшығының басты шарты- мәтіннің не ескілігі, не 
жаңалығы  емес,  керісінше, 
халық  шығармашылығы  турасында 
толыкқанды хабардар болуы  еді:  «Благодаря служебному полоэісению 
нам  приходилось  иметь 
постоянные  сношения  с  кочевыми 
туземцами  Сыр-Дарьинской  области.  Инт ересуясъ  бытом  их,  как 
народа, мало еще исследованного в этнографическом отношении, мы, 
насколько  это  возможно,  стараемся  отличить  все  те  факты  из 
обыденной  жизни  этих  степняков,  которые  в  силу  их  особенности 
являются более или менее интересными»,- делінген [69].
Ә.Диваев  жинаушылығының  келесі  басты  ерекшелігі-  қолжазба 
ішінде  кездесетін  мәтіннің  бірнеше  нүсқасын  бірге  беруі.  Мөселен, 
«Қамбар батыр» жырынын — 2 нүсқасы, «Тазша» турасында ертегінің- 
3  нүсқасы  бар  [70]. Мүның өзі  халықтық  шығармалардың жан-жақты 
зерттелуіне  негіз  қалады.  Ә.Диваев  [71, 
16  б.]  мәтіндердің
44

шынайылығы  мен  дәлділігіне  көз  жеткізу  үшін,  ол  үлгілерді  ел 
арасында  қайта-қайта  сүрастыру  әдістемесі  арқылы  тексеріп 
түрғанын  ескертеді.
Гфольклорды  тікелей  жинау  барысында  белгілі  фольклоршы- 
ғалымдар:  Ш.Ш.Уәлиханов,  В.В.Радлов,  Г.Н.Потанин  т.б.  төрізділер 
сияқты  Ә.Диваев  та,  М.Ж.Көпеев  те  өзіндік  жинау  әдісіне  сүйенгені 
белгілі. Олар: тілдік ерекшеліктерді  сақтау, дәлділік, айтушы аузынан 
сол  калпынан  көшіру,  арнайы  бір  тақырыпқа  материал  жинау  т.б. 
Сондай-ақ айтушы  не айтгы-  бәрін түгел  қалдырмай жазу  шарты,  еш 
сөзін қысқартуға, алып тастауға немесе өз жанынан  басқа бір нәрсені 
қосуға мүлде болмайтындығы, диалектілік ерекшеліктер болса, оны да 
тастамай  көрсетіп  отыру  керектігі  жөніндегі  т.б.  талаптар-  барлық 
фольклорист-  ғалымдар  үшін  ортақ.  Сол  тәрізді  шығарма  соңынан 
толық паспортын  беруі:  шығарманы кім,  қашан,  қайдан,  кімнен естіп 
жаттап алды деген сауалдарға жауап жазу керектігі тәрізді талаптарды 
Ә.Диваевтың  да,  М.Ж.Көпеевтің  де,  сол  кездегі 
баска  да 
жинаушылардың 
барынша  орындауға  күш  салғаны  байқалады.  I 
Жалпы Ә.Диваев жинаған  материалдар негізінде қазақ фольклоры  әрі 
тақырыптық, әрі жанрлық жағынан толыкты.
А.В. Затаевичтың тікелей жинау әдісінде де жаңапық бар. Ол сегіз 
жыл  бойына  ерінбей-жалықпай:  Ақмола,  Ақтөбе,  Бөкей,  Қостанай, 
Орынбор, Семей, Орал губерниялары, Адай, Торғай уездері, Түркстан 
казактарының  өлеңдерін  жазып  алумен  шүғылданды.  Өзінің  жүмыс 
тәжірибесінде  А.  Затаевич  қазақ 
зиялылары  өкілдеріне  сүйеніп, 
атақты  жыршылар  мен  ақындардан,  мүғалімдерден,  студенттерден, 
курсанттар мен оқушылардан,  елден  келгендерден естігендерін кағаз 
бетіне  түсірді.  А.В.  Затаевичтің  халық  ауыз  әдебиетін  жинау 
жүмысына қазақ халқының оқыған адамдарын тартуы, оның үлкен бір 
жаңалығы еді. Ол өзінің «Қазак халқының  1000 ән-күйі» деген белгілі 
жинағына  жазған  алғысөзінде:  «Қымбатты  достар,  жігіттер! 
Өздеріңізбен  бірге  істелген  бул  еңбекті  сіздерге  арнаймын.  Арнай 
отырып  өздеріңізге  қайтарамын»,  -  деуі  әбден  орынды  айтылған 
пікір [72].
«Правда»  газетінде  А.Затаевичтің  бүл  жүмысы  «мәдени  жақтан 
өсіп  келе  жатқандық»  деп  бағаланды  [73].  А.  Затаевичтің  ісі 
басқаларға да үлгі болды, жас қазак фолыслористері оның фольклорды 
тікелей  жинау  тәсіліне  сүйене  білді.  Олар  А.  Затаевичтің  халық 
талантына деген  сүйіспеншілігін  жоғары  бағалады.  С.Сейфуллин мен 
Б.  Майлин-  А.  Затаевичке  атақгы  әнші  адамдарды  тауып  беруге 
көмектесті  [72,  326  б.].  Сол  кезде  Орынбордың  жүмысшы 
факультетінде  оқып  жүрген  С.  Мүқанов-  А.  Затаевичке  «Қос  алма»,
45

«Мақпал»,  «Қараторғай»  өлеңцерін  айтып  береді  [72,  331  б.].  С. 
Мүқанов  кейін  өзі  де  қазақ  халқынын  өлеңдері  мен  айтыетарьш 
жинаумен 
әуестене 
бастайды. 
Оның 
мүндай 
бастамасы 
А. 
Затаевичпен  қарым-қатынасьга  күшейте  түседі.  Екеуі  жинаған 
материалдардың  көп  жағдайда  үқсастыгы  да  байқалады.  Мәселен, 
А.Затаевич  Ақмола облысынан  өлеңдер жинап  жүріп  Ыбырай  акынға 
кездеседі.  Онан  «Ыбырайдың патшалығы» деген өлевді жазьш алады. 
Ыбырайды 
жақсы 
білетін 
С.Сейфуллиннен  А.Затаевич  оньщ 
репертуары  жөнінде  сүрап,  танысады  [72,  325  б.].  Ыбырай 
Сандыбаевтьщ  өлеңдерін  С.  Мүқанов  та  жинап,  оны  1924  жылы 
Орынборда  шығатын  «Қызыл  Қазақстан»  журналына  бастырып 
шығарады  [74].  Демек,  Кеңес  дәуірінде  фолыслорды  тікелей  тәсіл 
арқылы  жинағанда,  айтушылар,  көбінесе  сөзге  жүйрік,  көп  білетін 
адамдардан 
қүралса,  ал  жинаушылар  оқыған,  зиялылар,  ақын- 
жазушылар т.б.  болған.  Бүлардың арнайы  фольклортанушылық білімі 
болған  жоқ.  Дегенмен  бүл  тәсілде  фолыслорлық  шығарманың  тілдік, 
лексикалық  жағы  ескеріліп  отырылды.  Г.Н.  Потанин,  Ә.А.  Диваев, 
А.Н.Белослюдов,  А.В.Затаевич  сияқты  фолыслористер  өздерінің 
қалаған  материалдарын  ел  арасынан  жазып  ала  жүріп,  жинау 
жүмысының  көлемін  кеңейте  берді.  Олар  өздерінің  іс  тәжірибесін 
ақыл  ретінде  жастарға  айта  отырып,  қазақ  халқының  алдыңғы 
қатарлы  мәдени  күшін  халық  ауыз  әдебиет  үлгілерін  жинау 
жүмысына тарта берді.
Г.Н.Потанин  жинаушылығьгаа  қатысты  ғалым  Н.С.Смирнова 
мынадай  бір  дерек  келтіреді:  «...  По  возвращении  из  Монголии  . 
Г.Н.Потанин,  остановивщисъ в ауле Мусы  Чорманова в Баянаульском 
округе  Семипалатинской  области,  отыскивает  у   казахов  легенды, 
придания  и сказки.  В ауле  Чорманова записано меньше,  чем в  1876 г., 
всего  9  самостоятельных  текстов.  Часть  их  варьирует  темы  и 
сюжеты,  обнаруженные  в  прикобдинском Алтае  и  на  Тарбагатае: 
«Байгус»,  «Предки  скота»  и  другие,  но есть  тексты,  обнаруженные 
впервые-  «Бала мерген»,  «Джиренше-шешен»  и  «Алдар  косе»,  «Кара 
кулан»,-  делінген  [75].  Демек  Г.Н.Потанин  жазбалары  қалай,  қашан, 
қандай  жағдайда  және  нақты  қай  жерде  іздестіріліп  жиналғандығы 
көрсетілуімен  катар,  қанша  көлемде  екені  де,  алдыңғы  бір  жинаған 
кезеңмен  (1876  ж.)  өзара  салыстырылып,  олардың  басқа  да  елді- 
мекенде  кездесетін  фольклордың 
тақырыбы  мен  сюжетіне  үқсас 
келетіні  де,  сондай-ақ  алғаш  табылған  фольклор  үлгілерінің  бар 
екендігі де анықталған.
Г.Н.Потанин  жинаушылығының  бір  қыры-  тек  мәтін  жинаумен 
ғана шектелмеген, сондай-ақ ол жанрлар төңірегіндегі байқауларымен
46

де  маңызды/  «Из  космических  легенд  мы  слышали  у   киргиз  о 
сотворении  первого  человека, 
лоиіака  и  пшепицы,  о  сотворении 
коровьей  печении,  о  пчеле  и  пиявке,  о  куланах,  кабанах  и  других 
животных, 
ссоре  саксаула  с  сосной»,-  делінген  [76].  Бұл  жерде 
натуралист  Г.Н.Потаниинің  қызушылығын  халықтың  этнографиясы 
мен фолыслоры тудырғаны байқалады.
ГЛ.Потанин  жинаушылығының тағы  бір  қыры-  нұсқалардыц  әр 
түрлі  нұсқаларын  өзара 
салыстыру  үшін 
бір  елді  мекенмен 
шектелмей,  оларды  басқа да жерлерден  іздестіру  болатын.  Мәселен, 
орыстын  Баба-яга  ертегісін  қазақтың  Жалмауыз  кемпір  бейнесімен 
салыстыруы [77] ізденіс көкжиегін кеңейте түседі.
Жинау  барысында  Г.Н.Потанин 
жергілікті  жердің  көзі  ашык 
адамдарынан  да  көмек  сүраған:  «Привет  г.  Имантаю!  Прошу 
записать  от  Куреке  отдельные  эпизоды  и  повестования  Бухар- 
жырау об  Аблае,  в  частности:  осуждение Аблая,  восхваления  его 
коня,  эпизод об отправлении сына  (его) Адиля вместе с Жарылгапом 
в  Китай...  Рассказы  о  войне 
с  калмыками...  Для  записи  этих 
рассказов  приехал  товарищ 
Чокана  Г.Н.Потанин  с  супругой»,- 
делінген [78].
Ғалым Н.С.Смирнова  пікірінше, Г.Н.Потанин  фольклорды жинау 
барысында:  Көкшетау  жерінде  фольклор  жинаған  И.В.Урасов  пен 
Акмола  жерінде  жинаумен  айналысқан  А.М.Головачев  тәрізді 
тілшілердің  де  көмегіне  сүйенген  [75,  20-21  б.].  Г.НПотанин 
жинағандары  арасында  фольклордың  небір  үлгілері:  киял-ғажайып, 
хайуанаттар  жайындағы  ертегілер;  космогониялық,  этиологиялык, 
тарихи  аңыз-вңгімелер;  түрлі  шежірелер,  тұрмыс-салт  жырлары, 
жұмбақтар, мақал-мәтедцер, эпос үлгілері т.б. бар  [79].
Г.НЛотанин  жинаушылығының  негізгі  мақсаты-  халықтың 
мәдениеті  мен  тұрмысын  тарихи-этнографиялык  таным  түрғысынан 
қарастыру 
болып 
табылатын. 
Г.Н.Потанин 
фольклорлық 
шығармаларды  қағазға  түсіргенде,  негізінен,  оның  сюжетін  толық 
беруге  тырысқан.  Ап,  ол  мәтіндердің  сөзбе-сөз  қағазға  түспеуі,  өз 
кезегінде тілші  ғалымдар тарапынан  қызығушылық таппады.  Ендеше 
Г.Н.Потаниннің  жинау әдісі,  негізінен,  фолыслорды  айтушы аузынан 
шыққан  мәтіннің  сюжетін  құрайтын:  кейіпкер  есімін,  ерекшелігі  бар 
гүрмыстық  түсініктерді,  өз  ойларын  жеткізуге тырысқан  тұрақты  сөз 
тіркестерін  т.б.  қағазға  түсірумен  шектеліп  отырған.  Және  оларды 
конспект-  жазба  түрінде 
сақтаған:  «...Уралтай  услышал  и  велел 
Эсекень- батыра, надев на его шею  таган (ошаг),  ана ноги железные 
путы  (ксенъ),  бросить  в  воду»-  делінген  [80].  Немесе,  келесі  бір 
мысал: «Легенда о Джаике» үлгісін бас-аяқ алайық:  «В старину  была
47

два  великана-  мэргэна  (охотника)-  Джаик  и  Тохтагул  (судьбу 
последнего  рассказчик  не  знал);  от  Джаика  ни  одному  зверю,  ни 
одной  птицы  не  было  проходу;  все звери  и  птицы  взмолилисъ  Богу: 
«Он всех нас  искоренит.» Бог закопал его в землю и сказал:  «Не мог 
ладом житъ на земле, живи  в норе под землей и питайся  корньем»,- 
делінген  [75,  48  б.].  Демек  түпнүсқасы  толық  қағазға  түспеген  бүл 
жазбалар  мәтін  сюжегін,  мазмүнын  беруде  дәлдік  танытқанмен,  ал 
басқа,  яғни  тілдік  жағы 
т.б.  ескерілмеуі  -бәрі  Г.Н.Потаниннің 
фольклорды жинау  әдісінің толық жетілмегендігін көрсетті.
1920 
жылдарда 
қазақтың 
көптеген 
жазушылары, 
театр 
қайраткерлері,  музыканттар, 
мүғалімдер, 
мәдениет  ошағынын 
кызметкерлері  халық  поэзиясының  шығармаларын  жинауға  ат 
салысады.  С.Сейфуллин,  М.Әуезов,  С.Мүқанов  сияқты  жазушылар 
халық  ауыз  әдебиетін  жинау  жүмысына  белсенді  түрде  қатынасады. 
Осы  кездерде  «Қозы  Көрпеш»  жырының  жаңа  нүсқаларының  ел 
арасынан табылуы Г.Н.Потанин  қойған  сүраққа  жауап есепті  болды. 
Мәселен,  М.Әуезовтың  жазып  алған  «Қозы  Көрпеш»  нүскасы 
жьфдың  басқа  нүсқаларына  қарағанда  әлдеқайда  көркем  [81].
С.Сейфуллин  кезінде М.Ж. Көпеев жазып қалдьфған «Қозы Көрпеш» 
нүскасын  табады  [82].  А.Белослюдов  «Қозы  Көрпештін»  тарихымен 
байланысты  нүсқаны  тауып  алады  [83],.  Мүндай  істердің  бәрі  1920 
жылдарда  қазақ  фольклорын  тікелей  тәсіл  арқылы  жазып  алуға 
жинаушылдардың қызыға түскендігін көрсетеді.
Ақындардың,  жьфшылардың,  әлеңшілердің репертуарын  анықтап 
білу  арқасында  қазақ  фольклорын  жинау  саласында  жаңа  бағыт 
мықты  орын  тепті.  Оньщ  бастаушылары  А.Затаевич  пен  Ә.Диваев 
болды.  М.Әуезов,  Б.Байтоғаев,  Б.Малдыбаев,  С.Сейфуллин  т.б. 
фольклормен  бірге 
ауыз  әдебиеті  үлгілерін  де  жинап,  Нүржан, 
Орынбай,  Сүйінбай,  Майлықожа,  Қүлмамбет,  Майкөт  ақындардың 
шығармаларының тәуір дегендерін баспа бетіне жариялады [84].
А.Затаевич  белгілі  бір  өлеңнің  басқаша  айтылатын  түрін  де 
қалдьфмай жинаған.  Сондықтан да оның жинағанына қазақ халқынын 
сүйіп  тыңдайтын 
біркатар  («Қараторғай»,  «Дудар-ай»,  «Мақпал», 
«Хорлан»,  «Көкшетау»  т.б.)  әлеңдерінің  басқаша  айтылатын 
нүсқалары  да  енген.  Жинаушы  көрнекті  халық  таланттарының 
(Біржан  сал,  Естай,  Жаяу  Мүса  т.б.)  елеулі  әндерін  жазып  алуға  көп 
көңіл  бөлген.  Мәселен,  әнші  Ғаббас  Айтбаевтың  «Ардақ»  деген 
өлеңінің нүсқасы жайында А.Затаевич былай деп жазды:  «Бүл Ғаббас 
іиыгарган  «Ардақтан» мүлдем басцаиіа ...  Ғаббастың  «Ардагы»  шын 
мәнісіндегі  поэзия.  Онда  гажайып  жаздың  айлы  түніндегі  даланың 
айтып  жеткізе  алмайтын  берекелі  тыныштыгы  берілген.  Менің
48

байқауым  бойынша  бул  тек  қазақ  халқының  гана  емес,  жалпы 
музыканың айта қаларлықтай зор табысы» (Қазақ халқының 500 ән- 
күйі. -Алматы.  1931. — 260 б.).
Қазақ  фольклорын  кімдер  жинады  дегенде,  оның  XX  ғасырдағы 
Қаз&й  төңкерісіне  дейінгі  өкілдеріне  арнайы  көңіл  бөлушілік  тегін 
емес.  Кітап  бастыру енді-енді  жолға қойыла бастаған  шақта,  көшпелі 
қазақ  ауылдарында  фольклор,  негізінен  алғанда, 
ертекшілер, 
жыршылар  арқылы тарап  жатқан  кезде  ол  шығармалардың  бастапқы 
бояуы  неғүрлым  толық  сақталса  ғана  жинаудың  мәні  ерекше.  Ал, 
кейінірек  кітап  бастыру,  сауат  ашу  кең етек  алғанда,  жазба  мәдениет 
өрістегенде,  сонымен  бірге  Қазан  төңкерісінен  кейін,  әсіресе,  1930- 
1950  жылдар  аралығында  көне  мәдениет  нүсқаларына  түрпайы 
социология  түрғысынан  біржақты  қарау,  бар  шығарманы  «тап 
тартысы» айнасы ретінде бағалау, оның еңбекші мүддесіне  "қолайлы" 
дегендерінің  өзін  жөндеу  (редакциялау),  өзгерту  әдетке  айналған 
уақытга халық поэзиясы үлгілерін жинау да, жариялау да басқа арнаға 
түсті.  Алғашқыда  халықтың  сөйлеу  тілі,  үғымы,  қазіргі  үрпақтың 
бірқатарына үғыну қиын,  тіпті қайшылықты болып көріну мүмкіндігі 
бар  түрде  болса  да,  сол  арқылы  бастапқы  табиғи  қалыпта  сақталса, 
кейінгіде 
шынайылық 
орнына 
жасандылық 
көбейіп, 
соның 
нәтижесінде  дәуір  шындығының  да,  шығарма  көркемдігінің  де  көп 
солғын  тартқаны  байқалады.  Мүның  бәрі  кейінірек  жарық  көрген 
халық  ауыз  әдебиеті  үлгілерін,  атап  айтқанда,  сол  түста  жарыққа 
шыққан  "Ертегілер",  "Шешендік  сөздер"  т.б.  айдарымен  шыққан 
кітаптарды  қайта  қарап,  олардың  бір  кездегі  айтылу,  қағазға  түсу 
қаллын  іздестіру  қажеттігін  де  алға  қояды.  Мәселен,  М.Ж.Көпеев 
жазбасында  кісінеген  айғыр  үшін  дау  қуушы  Асан  Қайғы  есімі 
алынады.  М.Ж.Көпеевтің  тікелей  өз  қолымен  жазғанына  үңілейік: 
«Асан  қайгының  шын  аты  Хасенхан  екен:  Өзі  нәзікірде  әулие  деп 
айтуга  жарарлық кісі екен.  Муның  он екі жасар бала күнінде қазақ 
Шуршітке қарайды екен.  Ежен хан көшпелі қазақ байдың баласына -  
Айгырын кісінетпесін! — деп  жарлық қылады дейді.
-Егер  қазақтың  далада  журіп  айгыры  кісінесе,  менің  қорада 
турган  бедеулерім  қулын  тастайды.  Айгырын  кісінеткен  жанның 
басы  айдауда,  малы  талауда  болсын!  — депті.  Қазақ  журты  муны 
естіп, уайымга тусіп жылады дейді.  «Хайуан малды қалай кісінетпей 
турамыз?»  -  деп.  Сонда  Хасен  бала:  -Ол  үшін  уайым  жемеңдер. 
Маган  отыз-қырық  мерген  ертіп  беріңдер,  отыз-қырық  желмая 
тауып  беріңдер.  Мен  Еженханга  барып  бүл  жарлыгын  қойдырып, 
қазаққа  бір  бостандық алып келейін», - дейді [85].
49

Ал,  Н.Төреқүлүлының  «Қазақтың  би  шешендері»  кітабында  осы 
дауды  шешуге  араласушы  етіп  Едіге  биді  кірістірген:  «Едіге-Арғын 
тайпасының 
Сүйіндік 
атасынан 
шыққан 
атакты 
би-шешен. 
Фольклоршы Мәшһүр-Жүсіп Көпейүлының  жазуына қарағанда,  Едіге 
тіптен  10-12  жасында  билікке  араласқан  есті  бала болыпты.  Б\ғян ол 
мынандай аңызды тілге тиек етеді: «Қазақ даласына  қалмақтар баса- 
көктеп  жайлаган  кезде  қалмақтың  бір  ханы:  «Арқадагы  қазақтың 
айгыры кісінесе,  Сырдагы қалмақтың биесі қулын тастайды» дегенді 
сылтау етіп, Арқага шабуыл жасап, малын айдап кете беріпті»  [86]. 
Әрі қарай бүл дауды қууға басқалар бата алмағанда, он жасар Едігенің 
өзі  тіленіп  барып,  алдарьгаан  шыққан  иттерді  кырып,  оны  кыру 
себебін  баяндап,  ханды  сөзден  женгені  айтылады.  Кітап  авторы 
М.Ж.Көпеевтің  қолжазба  қорындағы  қай  папкасының  қай  бетінен 
алганын  көрсетпейді.  Ал,  ел  аузынан  естіген  М.Ж.Көпеев  сөзі  болса, 
онымен  М.Ж.Көпеевтің  өз  қолынан  жазылған  нүсқа  қарама-қарсы 
түсіп жатса, біз түпнүсқаға сүйенуіміз керек.
Біздіңше,  тек  М.Ж.Көпеев  жазды  дегендіктен  де  емес,  өзі  тәрізді 
аз халық қалмақтан сонша үрейленді дегеннен гөрі іргелі ел Қытайдан 
қазақтың  қаймығуы  шындыққа  жақын.  Оньщ  үстіне  қазақтьщ 
Сүйіндік  ата  үрпақтары  түсында  Арқаны  мекендеуі  шындыққа 
жанасымды  болса  да,  тап  сол  кезде  қалмақтың  Сырды  мекендеуі 
сендірмейді.  Себебі,  сол  М.Ж.Көпеевтің  өзінде  Сүйіндік  баласы 
Қүлболдьгаьщ  бәйбішесі  Мақпал  бастаған  көпггің  сол  Сырдан  бері 
өткені баяндалады [87].
Қоляищбіадан  көшіріп  ясинау  тәсілін  Ә.Диваевтың  да  қолданғаны 
белгілі. «Гікелей  қолжазбадан  көшіру  сияқты  тәсілді  М.Ж.Көпеев  те 
қолданғанI  Әдетте  көптеген  фолькпорист  ғалымдар  жинаушылықпен 
айналысқанда  ел  аузындағы  нүсқаны  айтып,  жеткізуші  адамға  аса 
көңіл  бөлмей  келсе  /мәселен,  В.В.Радлов,  Г.Н.Потанин  т.б.  тәрізді 
қазақ 
жинаушылары/, 
Л.Ф.Писемский, 
П.В. 
Киреевский, 
Н.Белозерский,  М.Максимович,  Л.Жемчужников,  Н.Добролюбов, 
П.Кулиш, А.Метлинский,  Г.И.Якунпсин т.  б. тәрізді  орыс зиялылары, 
керісінше,  жеткізушінің,  айтушының  қолжазба  иесінің  аты-жөнін 
аталуьга  талап  етіп  отырған.  Нүсқаны  кімнен,  қайдан  алғандығы  т.б. 
турасында  деректерді  келтірмей  кету  тәрізді  кемшіліктер  орыс 
фольклорист-ғалымдары  арасында  да  кездеседі.  Мәселен,  фольклор 
үлгілерін жинаушы П.Лукашевичтің де [88,  142 б.], М.Максимовичтің 
[88,  68-69  б.]  де  өзіндік  қателері:  біріншіден,  үлгіні  кімнен  алғаньга 
көрсетпеуі  болса;  екіншіден,  көшірілген  тексті  өзгертуінде  екенін 
ғалым Б.П.Кирдан дүрыс байқаған.
50

Қазак  халық  әдебиетінщ  жиналу  тарнхын  сөз  еткенде,  өз 
әріптестеріне  Ш.Ш.Уәлиханов,  В.В.Радлов,  Ә.Диваевтарға  т.б. 
карағанда,  соларға  үндес  ететін  ортақ  сипаттарымен 
қатар 
М.Ж.Көпеевтің өзіндік ерекшеліктері мол.  Шығыс, батыс мәдениетін, 
қазақ тілін жетік меңгерумен бірге араб, парсы, орыс, көне түркі тілін 
исете  игеруі  және XIX  ғасырдың  соңғы  ширегі  мен  XX  ғасырдың бас 
кезінде қазақ даласын көп  аралауы  нәтижесінде  М.Ж.Көпеевтің қазак 
халық әдебиетін  өз замандастарына карағанда анағүрлым мол жинап, 
ол  туралы  кеңірек  зерттеу  жүргізуі- 
ерекше  қүбылыс  болды. 
ГМ.Ж.Көпеевтің,  көбінесе  тікелей  тәсіл  арқылы 
артына  жазып 
қалдырған көлемі  15-20 томдық магериалдарды шолып қарай отырып, 
оның  жинаушылық  еңбектерін  саралуға  бастайтын  мынадай 
ерекшеліктерін жинақтап айтуға болады. Сондай-ақ бүл ерекшеліктер 
сол кездегі фольклор шығармаларын жинаушыларға да ортақ болғаны 
даусыз: і біріншіден,  ертегінің,  не  аңыздың  қысқартылған  сүлбасын, 
шығарма  оқиғасьш  берумен  шектелмеген.  Белгілі  бір  материалды  ел 
арасындағы  айтылу  қалпын  сақтай  отырып,  неғүрлым  толық қамтып 
отырған.  Екіншіден,  әрбір  сөздің  сол  кездегі  дыбысталу  калпын, 
орфоэпиясьш  ескеріп,  белгілі  бір  сөздерді  естілуі  бойынша  қағазға 
түсірген.  Әсіресе  сөздің  дыбыстық  әуезділігіне,  өзара  үндесуіне  көп 
көңіл бөлінетінін, дыбысталу сапасының сөз мағынасына, сол арқылы 
шығарма  көркемділігіне  пәрменді  ықпал  жасап  отыратынын 
бағамдасақ,  бүлай  жазу  қазак  тіліндегі  сөздер  фонетикасы  тарихын 
жасауда  да  елеулі  рөл  атқаратынын  дәйектеуге  болады.  Үшіншіден, 
қай  материалды  кімнен,  қандай  жағдайда,  калай  жазып  алғанын 
жеткізіп 
отырған.  "'Демек 
калдырған 
жазбалардың 
тарихи, 
этнографиялық  т.б.  мәні  айрықша  болатыны  күмәнсыз.  Төртіншіден, 
ел  тарихын,  мәдениетін,  әдет-ғүрпын  кең  білгендіктен,  жинаған 
материалдарға деген өз бағасыы, байкауларын қоса жазып отырған.
Ал,  белгілі  бір  тақырыпқа  материал  жинау  дегенде  Ә.Диваев 
тәрізді  М.Ж.Көпеев  те  арнайы  сүраныс  (заказ)  бойынша  да 
айналысқан  тәрізді.  Оған,  мәселен,  «әулеттік  архивте»  сақгалған 
ғалым Әлкей Марғүланның хаттары  себеп, дәлел бола алады. Онда ел 
арасында кең танымал болған Абылай, Кенесары, Олжабай т.б. сынды 
хан  мен  батырларға  арналған  тарихи  әңгімелерді  М.Ж.Көпеевтен  әрі 
жинауын  өтінсе,  әрі  өзінің  түрып  жатқан  жеріне  хат  арқылы  беріп 
жіберуін де сүраған.
Ә.  Диваев,  М.Ж.Көпеев  жазбаларында  фольклордың  барлык 
жанрлары қамтылған. Мүндай фольклорлық үлгілерді  жинағанда ара- 
жігің  бөліп-жармай,  жаңа-ескі  деп  қарамай,  шамасы  келгенше 
фольклордың  әр  жанрын  қамтып,  барлығын  жан-жақты  жинауға
51

тырысу  тек 
М.Ж.Көпеев  ерекшелігі  емес,  сол  тұстағы  көптеген 
ғалым-фольклоршылардың  шарты.  Мәселен,  белгілі  фольклорист 
Ә.Диваевтың  да  жинау  әдістемесінің  осы  сипаты  Н.Смирнованың 
еңбегінде  атап  көрсетілген:  «Широта  охвата  всех  элемеңтов 
народной  поэзии  отличает  методику  Диваева  —  собирателя.  Он 
записывает  массу  жанров  казахского  фольклора:  эпос  и  сказки, 
сказания  и  легенды  и  побасенки,  нравоучения,  пословицы  и  загадки, 
песни  и  айтысы,  заговоры,  заклинания,  обрядовую  поэзию,  песни 
баксы и бадик» [89].
Әулетгік  мүрағатта Әлкей  Маргұланның М.Ж.Көпейүлына жазған 
біраз  хаттары  сақталған.  Сонымен  бірғе  сол  қолтаңбамен  жазылған 
(яғни  Әлкей  қолымен)  тағы  бір  материалга  тап  боддық.  Басында 
«Сүйіндік:  Олжабай  батыр  ертегісі»,  -  деп  көрсетілген  ол  жазбаның 
аяғында Әлкейдің Сердалы деген  адамға тапсырмасы  берілген.  Хатта 
Ә.Марғүлан ертегіні М.Ж.Көпеевтен көшіріп  алғандығын, оны олеңге 
салу қажет екенін, табиғат көріністеріне,  әсіресе жер-су аттарына т.б. 
көп  көңіл  болу  керектігін  ескертеді.  Ертегіні  М.Ж.Көпеевтің  кімнен, 
қалайша  жазып  алғандығы  жөнінде  де  сілтеме  беріледі:  «Сақау 
ақынның  айтуынан  1865  жылы  жазып  алган  Мәшһүр-Жүсіп 
Көпейүлы», - делінген [90].
М.Ж.Көпеевтін  өзіндік  жинаушылық  ерекшелігі  бар  екендігін де 
есте 
үстаған 
жөн. 
Мәселен, 
Мәшһүр 
Жүсіп 
Көпеевтің 
қолжазбаларының  кей  жерлерінде  фолыспорлық  үлгіні  айтушынын 
есімін  нақты  нүсқа басы мен  аяғында  атап  кетуден гөрі,  кейде не сөз 
арасы,  не  нүсқа  ішінде  кіріктіріп  жазып  кетуді  жөн  көретіні  де  бар. 
Ондағы  себебі  фольклорльщ  үлгіні  айтушы,  не  жеткізуші  есімі  ел 
жадында  үмытылмай,  керісінше,  жазылған  мәтінмен  бірге  айтылып 
жүрсін  деген  ойдан  туындаған  тәрізді.  Бүлай  дейтініміз,  әдетте 
фольклортану  әлемінде  фольклорлық  үлгінің  жазылып  алыну 
паспорты  не  шығарма  басында,  не  аяғында  беріледі.  Себебі  бүл 
дүниелерді  отырықшы  елдер  баспа  аркылы  кітап  етіп  тез  шығарады. 
Ал,  енді-енді  өзінің  баспалары  пайда  бола  бастаған  ол  кездегі  қазақ 
елі 
арасында 
шығармалардың 
кітап 
күйінен 
гері, 
көбінесе 
қолжазбалар  түрінде  кең  тарағаны  белгілі.  Кошіп-қонуда  жүрген  ел 
ішінде қолдан-қолга жиі өткен қолжазбалар бір-бірімен араласпасына, 
тіпті беттерінің жоғалып кетпеуіне ешқандай кепіл жоқ екені аян. Сол 
себепті 
М.Ж.Көпеевтің 
мүндай 
жинаушылық 
ерекшелігін 
фольклортану  ғылымына  қосқан  өзіндік  үлесі  деп  бағалауға  болады. 
Мысалы  үшін,  «Абылай  аспаған  сары  бел  деген  сөздің  мағынасы» 
атты  жазбасында  М.Ж.Копеев  әңгімені  аяқтай  отырып,  оқиға
52

растығына дәлел ретінде Төртуыл елі ішінде жүрген Төлеген кожаның 
өлеңін береді:
Кешегі өтіп кеткен хан Абылай,
Соғыпты кыбыладан ескен желдей.
Сонау бір сары белден аспадым деп,
Кетіпті арман қылып біздің елді-ей!  ...[90].
Акынның  «Жарылғап  пен  Абьшай  хан»  жазбасында  мынадай 
дерек кездеседі: «Бурынгылар аңыз қылган: «Қазаңта байльщ,  бектік, 
урлық  —  үшеуі  бір  түқымга  сыйган  емес.  Жалгыз-ақ  осы  үшеуі 
Жарылгапқа  сыйган:  Не  үшін?  Бүган  дуа  кеткен.  Абылай  хандай 
аруақты  ерден  дуа  алган!  —  делінген  сөз.  Баймүрын  мырзаның 
түңгышы Шотақ байды көрдік. Мінезі — қойдан қоңыр, мырзалыгы — 
жиексіз мырза,  әулие дерлік,  табигат  иесі адам еді.  Сол Шотақтың 
|  
бәйбішесінен  туган  Исақ,  Ермек-Мүса,  Секербай  заманындагы 
үрының  атақты  дөкейі  болды.  Былтыр  мен  биыл  атагы  шыгып 
жүрген  Қышқаш та-  сол Жарылгаптан  шыққан үры.  Тірі болсаңдар 
естисің, Қышқаштан дөкей Шатынауық шыққанын» [91].
Жинаушылыктың:  ауызба-ауыз  жазып  алу,  яғни  тікелей  тәсілін, 
ескі  қолжазбалардан,  кейбір  кітаптардан  көшіру  тәрізді  тәсілдерін 
қолдану кезінде,  жалпы фольклорист ғалымдар  атаулының үстанатын 
негізгі  принциптері:  сөзді  өзгертпей  сақтау,  естіген  күйінде  ауызша 
стилін  бүзбай  жазу  керектігі.  Өмірбаяндық  деректерінде  Ақмола 
дуаның  түрғыны  Мейрам  Жанайдарүлы  үйінде  М.Ж.Көпеевтің  өзі 
көп  уақыт  түрғаны,  колжазбаларын  ақтарғаны,  әдеби  мүра  сөздерін 
зерттегені  айтылған.  Өмірбаяндык  дерегінің  келесі  бір  жерінде 
акынның  Мүса  Шорман  баласы  Сәкен  ағайдан  іші  әңгімеге  толы 
қолжазбаны қалап алғаны  сөз болады.  Бүған  қарап  М.Ж.Көпеев біраз 
фольклорлық  нүскаларды  осы  қолжазбалардан  тікелен  көшіру  өдісі 
арқылы  алған  деген  ойға  келеміз  (бірақ  нақты  қай  үлгілері  екені 
белгісіз).  Кейбірде ол қай фольклорлық үлгілерді  қайдан алғандығын 
көрсетіп те отырған.  Мәселен,  «Қазақ түбі» деген  әңгімесін  Әбілғазы 
Баһадүр  хан  шежіресінен  [92]  алдым  десе,  қазақ  мақалдарының 
біразын  Мүса  Шорман  қолжазбасьшан  алғандығы  [93],  «Пайғамбар 
сөзі»  «Шіп  Алтуин  мен  Алайман»  төрізді  әңгімелерді  «Хадис- 
Шарифтан»  көшіргендігі  [94]  сөз  болады.  Сондай-ақ  осы  қолжазба 
ішінде  М.Ж.Көпеев:  «Шәкәрім  шежіресінен  Тобықтыны  жазып 
алдым»,  -  дегені  де  бар  [95].  Алайда  бүдан,  М.Ж.Көпеевтің  негізгі 
жңнаушылык  тәсілі  «қолжазбапардан  көшіру»  деген  сиякты  ой 
тумауы  керек.  Себебі  мүндай  жинаушылық  әдіске  ғалым  жиі  бара 
бермеген.  Оған  М.Ж.Көпеев  жазып  кеткен  мына  бір  сөздері  дәлел: 
«Өзі  қазақ  сөйпеген  сөзі  болган  соң,  басында  қазақ  әңгімесімен
53

бастап,  ақырын  һәм  қазақ  сөзімен  тиянақтаттық  Көпей  баласы 
Мәшһур-Жүсіп,  нүсқадан  көшіріп  жазган  жоқ,  қиялына  келген  сөзді 
жаза  берген  жоқ,  алданыш-жубаныш  өмір өткізу ушін жазган жоқ 
...»  [96],  -  делінген.  Бір  өкініштісі  бұл  мэтіннің  калған  жерлері  іс- 
түссіз жоғалып кеткен.
Мәшһүр  Жүсіп  Көппев  фольклорлық  нүсқаларды  жинаудың  тағы 
бір түрі  яғни дайын кітаптарды  пайдалану  жағын да меңгерген:  бірі -  
ертеректе  шыққан  шығыс  кітаптары  болса,  бірі  —  батыс  елдер 
үлгісіндегі  кітаптар т.б.  Біздегі  бар деректерге  сүйенсек,  М.Ж.Көпеев 
Абдуғалисина,  Абултарит,  Сократ,  Хакім,  Әл-Фараби,  Сағди,  Науаи, 
Фердоуси сынды ойшылдар мен ғалым-жазушылардың еңбектерін сол 
өздерінің  ана  тілінде  оқыған.  Мәселен,  М.Ж.Көпеев  колжазбасында: 
«Жеті  жырау»  аталған  кітап  бар»  [90],  -  дей  отырып,  уағыз-насихат, 
дін  төңірегінде т.б.  мәліметтер  келтіреді.  М.Ж.Көпеев  кімнен  не  алса 
да  көрсетіп  отырған.  Мысалы,  «Бір  бай  болыпты»  деп  бастапатын 
мәтінді  келтірейік:  «Байдың  3  улы  болды.  2  улынан  соң  кенжесіне 
келін  тусірмек  болып,  бәйбішесімен  қыз  уйіне  барады.  Бәйбіше 
тусіргелі  отырган  қызга  уйдегі  келін  туралы:  -  «Мені  біреуі  — 
«қатқан  кемпір»  десе,  біреуі  —  «қатқан  ене»  дейді.  Сен  мені  қалай 
айтар едің? -  деп сауал береді. Қыз өте тапқыр екен:  «Қатқан көңді 
жібітетугын  емен  талқы  бикешің  біз  боламыз»,  -  деп  жауап 
қайтарыпты. Міне, осындай гана шагын әңгіменің өзінде де Мәшһур- 
Жүсіп кімнен, қалай алгандыгын жазып қана қоймай, ол әңгіме қандай 
жагдайда  айтылганын  да  хабарлайды:  «Бухарай  Шәріптен  келген 
Бойбарлық  қожа  «Семіз  ишан  атанган  Міркуләлдин  Мырзақул  углы 
Саққулақ  Бопан  угльтың  уйіне  барганда,  қалтасынан  алып,  Ералы, 
Нуралының  кенже  балаларына  қант,  мейіз  беріпті.  Сонда  Саққулақ 
айтыпты»,  -  [90]  деп  жазады.  Мүндай  мысалдар  М.Ж.Көпеев 
қолжазбасында  көптеп  кездеседі.  Фольклорды  — түрмыстың  кажеті, 
елге  білім,  тәрбие  беретін  күрал  деп  білген  ол  әр  мәтіннің  шығу 
тарихына, айтылу жағдайын, қалай тарағанын анықтап отырған.
М.Ж.Көпеев «Сүлеймен пайғамбар мен  құмырска» атты хикаятты 
қайдан  естіп,  жазып алды  десек,  «әулеттік архивте»  сақталған  Фазыл 
жазбасындағы  М.Ж.Көпеевтің  мына  бір  дерегі  көңіл  аударарлық. 
Онда:  «Ізден  абыздың Боштай  әкесі  Тұрсынбайға айтқаны;  «Әділ тақ 
Сүлейменнің құмырсқаға айтқан сөзін нақыл қылып, артынан мынаны 
айтқан»,  -  делінген.  Бұдан  білерміз:  «Сүлеймен  мен  қүмырскаға» 
катысты  әңгімені  М.Ж.Көпеев  Ізден  абыздың  Боштай  әкесі 
Түрсынбайға айтуынан жазып алғандығы. Мүнда, сондай-ақ әңгіменің 
кімге  бағышталып  айтылатындығы  турасында (аты-жөні  көрсетілген)
54

дерек те сақталған.  Бұл да М.Ж.Көпеев жинаушылығының бір қырын 
таныгады.
М.Ж.Көпеев  әр  макалдын  дерлік  қайдан  жазып  алынғанын, 
кебінесе  сөз  арасында  айтып  кетіп  отырған.  Мәселен,  «Байлық  мұрат 
емес,  //Жоқтық  ұят  емес!»  -  деген  мақалды  М.Ж.Көпеев:  «Кұні  кеше 
Сарыаркада қасиетгі,  шарапатты болып өткен Ғайса Бикей  ишан дуам 
I 
айтып  отырады  екен»,  -  дейді.  Яғни,  бұдан  мақалды  жеткізуші  есімі 
Ғайса  Бикей  ишан  екендігі,  оны  М.Ж.Көпеев 
жазып  алғандығы 
көрініп тұр.
Сол  сияқты  мына  ұлгілерді  де  ауызша  айтудан  тікелей  хатқа 
түсірген:  «Байды  Қудай  атқаны,  //Жабагы  жүнін  сатқаны»,  -  деп 
басталатын  топтаманы  Мәшһүр-Жүсіп  Шортанбай  қожа  айтты 
десе,  «Қарадан  хан  қойса,  қасиеті  болмайды,  //Үлгісізден  би  қойса, 
. 
осиеті болмайды»,  -  деген  жолдан  басталатын  бір  топ  мақал-мәтелді 
Мұса Шорман би ұғлынан есгігенін жазып қалдырған [90].
М.Ж.Көпеев  бұкіл  халыққа  танымал  болғандықтан,  сол  кездің 
көптеген зиялылары өз қолжазбаларын пайдалануға берген төрізді.  Өз 
кезегінде 
М.Ж.Көпеев  бұл  адамдардың  аты-жөндерін  атап  кетуді 
үмытпаған. М.Ж.Көпеев халық әдебиетін ел аузынан да, қағаз жүзінен 
де  жинаумен  айналысады.  Арасында  өзі  айтысқа  түсіп,  қаламмен  де 
жазып  айтысып  жүреді.  Өзі  турасында  М.Ж.Көпеев:  «Үш  экгүздің 
баласы,  қазақтан  шыққан  қария,  шешен  созге үста,  тапқыр,  ойшыл, 
кеудесінің  есігі  бар,  көзі  жіті,  көңілі  қырагы,  бір  тіл  емес,  әр  тілде 
білетін  оқьіган,  тоқыган,  жүйрік,  білгіш  адамдармен  ойда-қырда, 
талай жерде жолыгып,  талайынша сөйлестім,  - деп айтқан жерлері 
де  жоқ  емес.  —  Ата  білген,  шежіре  болган  бүрынгының  көне 
қарияларына  көп  сөйлестім:  Қаракесек  ішінде  Бердалы  қожа, 
Қанжыгалы  қария  Бөгенбайдан  шыққан  Саққүлақ  -   сондай  жүрт 
аузында шежіре атанган қариялардан естідім ... Науаны бәрін барып 
атқардым.  Түрік  жүртынан  шыққан  мір  галым  Шырынзахралдин 
Әмір  Науаның  күллісі  қолымда.  Бала  жасымнаи  Мүса  Шорманмен 
таныстым.  Бүхарай-Шәріп  пен  Хатымкәрдә  болып  шыққан  Қамар 
хазіреттің  мәжілісінде  болып  вмір  кешірдім.  Мүны  жазгапым 
мақтан үшін емес, ақтан үшін», - дейді [90].
XX 
ғасыр  басындағы  Х.Досмұхамедүлының  фольклортану 
саласындағы  еңбектері  назар  аудартады  [97].  Х.Досмұхамедұлының 
баспа бетінде жарық көрген еңбектерінен біз оның  қазақ медицинасы, 
биология, табиғаттануы және бізге қатысты тарих, тіл, әдебиет ғылым 
салаларына  қосқан  үлесі  көп  кырлы  екенін 
зерделей  аламыз. 
Х.Досмұхамедұлының 
XX  ғасырдың  19-20-шы  жылдары  казак 
фолькдоры  мен  ауыз  әдебиеті  үлгілерін  жинастыра  отырып,  оларды
55

жеке  кітап,  не  мақаяа  түрінде  болсын,  баспа  бетіне  жариялап,  қазак 
фольклортануына 
елеулі 
үлес 
қосканы 
аян. 
Ғалым 
Х-Досмүхамедүлының  фольклортанушылык  жолға түсуіне  тікелей  не 
түрткі болды  десек,  оның  бірі-  В.В.Радловтыи  жарияланған  еңбектері 
болса  [98,  23  б.];  екіншісі-  белгілі  фольклортанушы  Ә.Диваевпен  бір 
үжымда қызметтес  болуы дер едік  [98, 6,  355,  368,  370  б.]. Демек, XX 
ғасырдың  бірінші  жартысында  қазақ  фолыслоры  мен  ауыз  әдебиеті 
үлгілерін  жинаудың  болашақ  үрпақ  үшін,  қазақтың  мәдениеті, 
тарихы,  тілі,  әдебиеті  т.б.  тарихы  үшін  маңыздылығын,  баға  жетпес 
қазына  көзі  екенін  дәйектесек,  соның  себепкерлері  В.В.Радлов, 
Ә.Диваев  ықпалын  қабылдап,  әрі  өрістеткен  Х.Досмүхамедүлыньш 
фольклортанушылық  еңбектері  ғылымдағы  дәстүр  жалғастығы  рөлін 
дәлелдейді деп санаймыз.
Х.Досмүхамедүлының  фольклортанушылық  қызметіне  келетін 
болсақ,  ол  халық  ауыз  әдебиеті  үлгілерін  жазып  алумен  ертеден-ақ 
шүғылданған.  Х.Досмүхамедовтың  жинаған  материалдары:  «Мүрат 
ақын  сөздері»  (1924),  «Аламан»  (1926),  «Исатай-Махамбет»  (1925) 
атты  кітаптар  түрінде  жарық  көрді.  Мәтіндердің  Батыс  Қазақстан 
жерінен  жазылынып  алынғандығына  қатысты  паспорттық  деректер 
сол кітаптардың алғысөзі мен  түсініктемелерінде берілген.
Х.Досмүхамедүлы 
туысқандарьшың 
бірі- 
Балмүқан 
Мәмбетжанүлының  естелігі  көңіл  бөлерлік:  «Халел,-  дейді  ақсақап,- 
Ташқент  қаласынаң  жаугы  демалысқа  келгенде  арнайы  үй  тіктіріп, 
жақын  жердегі  сөз  білетін  қарттарды  іпегіс  шақыртатын.  Кейің 
осы  қарпипар  іріктеле  келе  Халел  қасында  Ыгылман  Шөрекулы 
сияқты  ақындар  қалатын-ды»  [98,  100  б.].  Осы  бір  азғана  естеліктің 
өзінде  жалпы  фольклортану  ғылымында  калыптасқан  фольклорды 
толыкканды  жинаудың үш  кезеңі  болса:  бірінші-  фольклорлық  үлгіні 
іздестіру;  екіншісі-  мәтінді  жинастыру;  үшіншісі-  қағазға  түсіру  т.б., 
міне,  онын  үшеуі  де  Х.Досмүхамедүлы 
тарапынан  орындалғаны 
байқалады.  Мәселен,  Ташкент қаласынан  жазғы демалысқа  келгенде 
арнайы  үй  тіктіріп,  жақын  жердегі  сөз  білетін  қарттарды  тегіс 
шақыртуынан  біз  Халелдің  фольклорды  жинау  үшін  алдын-ала 
үйымдастыру 
жүмыстарын 
жүргізгенін 
көреміз. 
Міне, 
бүл 
фольклорлык  үлгіні  іздестірудің  бірінші  кезеңінің  іске  асқанын,  ал, 
екінші,  үшінші  кезеңт  мөтінді  жинастыру  мен  қағазға  түсірудің  де 
жартылай  іске  асқандығын  байқатады.  Себебі  сөздің  қадірін  білетін 
қарттарды  тегіс  шақыртқаны-  істің  басы болса,  ол 2-ші  кезең,  ал  3-ші 
кезең-  қағазға  түсіруге  келгенде,  соңынан  іріктеле  келе  тек  Ығыман 
Шөрекүлы  сияқты  ақындар  ғана  қалуы-  бәрі  барлық  фольклор
56

үлгілерінің  кағазға  түсіп  үлгірмегенін,  ал  ол  кезегінде  тууы  мүмкін 
түрлі нүскалардың  да ескерілмеуіне әкелері сөзсіз.
Дегенмен  біраз  фольклор  үлгілерін  бертіңгі  жеткізушілерінің  бірі 
Ығылман Шөрекүлы сияқты ақындар  екендігі т.б.-  бәрі  фольклорлык 
мәтіннің  жазылынып  алыну  паспортына  қажетті  дерек  көзі  болумен 
катар, сондай-ақ олардың фольклорды жинаудың  тікелей ауызба-ауыз 
тәсілі арқылы қағазға түсіргендігін де анықтай алады. Мүндай тікелей 
ауызба-ауыз  тәсіл  арқылы  ғалым  ауыз  әдебиеті  үлгілері  мен 
фолыслорлық мәтіндерді  де жинастырғаны  белгілі.  Мәселен,  ауызба- 
ауыз 
жинау,  яғни 
тікелей 
жинау  тәсілі  арқылы  зерттеуші 
Х.Досмүхамедүлының  мынадай  ауыз  әдебиет  үлгілері 
басылым 
көрді:  «Мүрат  ақынның  сөздері»  (1  бөлім,  Ташкент,  1924);  «Исатай- 
Махамбет»  (1  бөлім,  Ташкент,  1925);  «Адай  Абыл  ақынның 
I 
сөздерінен  қалған  бір  жүрнак»  (Сана,  1924,№2-3);  «Қалмақтың 
қарғысы»  (Мүрат  акынның  сөзі.  //  Сана,  1924,  №2-3);  «Үш  қиян» 
(Мүрат ақынның  сөзі.  // Сәуле,  1924,  №6);  «Қыз»  (Мүрат ақыннан.  // 
Сәуле,  1924, №6) т.б.
Сонымен  қатар  ғалым  Х.Досмүхамедүлы  «Аламан»  (Ташкент, 
1926)  жинағы 
мен 
«Аруақпен 
айтыс» 
(Сана, 
1924, 
№2-3) 
мақалаларымен  қатар,  тікелей  ауызба-ауыз  тәсілі  арқылы  жиналған 
фольклор үлгілері жоғарыдағы аты аталған  «Мүрат ақынның  сөздері» 
(1924), «Исатай-Махамбет» (1925) атты жинақтар  ішінде де кездеседі: 
«Мүраттың 
жылқышымен 
айтысқаны»; 
«Мүраттың 
Оразбен 
айтысқаны»; 
«Мүраттың  Жантөлімен 
айтысқаны»; 
«Мүраттың 
Тыныштықпен  айтысқаны»  т.б.  Міне,  бүдан  фолыслор  мен  ауыз 
әдебиет  үлгілерін  жинауда 
X.  Досмүхамедүлы,  көбінесе  тікелей 
жинау  тәсіліне  сүйенгендігі  танылады.  Ендеше,  Кеңес  дәуірінің 
алғашкы  кезінде  хапық  поэзиясы  үлгілерін  жинаушылар,  көбінесе 
фолыслорды  тікелей  жинау 
тәсілі  арқылы  жинағанда,  оны 
филологиялык (сөз  өнері деп),  этнографиялық, халықтың дүниетаным 
т.б. дерек көзі есебінде карастырғаны даусыз.
XX 
ғасырдың 
алғашқы 
жартысында 
қазақ 
даласында 
фольклорлық  шығармалардың  тікелей,  эксгіедициялык,  түрғылықты 
тәсілдері  арқылы жиналғаны мөлім.  Мүның ішінен  мәдени мүраны ел 
арасынан басқа да тәсілдермен  қатар тікелей тәсіл арқылы жинаудағы 
мақсат-  жоғалып  бара  жатқан  қазақтың  ең  бай  мүрасы, 
халық 
шығармапарын  қағазға  тездетіп  түсіру  екені  белгілі.  Бүл  тәсілдің  өз 
артыкшылықтары, 
өз  кемшіліктері 
бар. 
Кемшілігі 
не  десек, 
біріншіден, 
тікелей 
тәсіл  кезінде  экспеднциялық  тәсіл  аркылы 
фольклорды  әрі  кең,  әрі  көп  мөлшерде  жинау 
мүмкіндігі  жоқ. 
Екіншіден, 
түрғылықты  тәсілге  қарағанда, 
бір  елді  мекендегі
57

барлык  фольклорлык  жанрлардын  бірін  қалдырмай,  асықпай  толық 
қамту жағы төмен.  Ал, артықшылығына келсек:  бірінцііден,  фольклор 
өмір  сүретін  ортада  жинаушы  мәтінді  қағаз  бетіне  түсіру  ісіне  өзі 
тікелей  араласа  отырып,  орындаушыны  да,  елді-мекенді  де  өзі 
таңдайды.  Жинау  барысында  туған  түрлі  кемшілік  атаулыны  сол 
жердің  өзінде-ақ  түзету  мүмкіндігі  бар.  Ендеше  нүсқаныц  ғылыми 
талапқа  сай  жиналуын  қамтамасыз  етеді.  Екіншіден, 
экспедиция 
жасақтау  үшін  қажетті  уақыт  мөлшері,  қаражат  көздері  т.б.  бүл 
тікелей тәсіл  арқылы жинау жүмысына аз жүмсалады. Ал, мәтіндерді 
ауызба-ауыз  түсіру  мүмкіндігі,  жиналған  үлгінің  тіліне,  көлеміне, 
көркемдік  сапасына  нүқсан  келтірмейді.  Үшіншіден,  ең  бастысы, 
фольклорлЫқ 
шығарма 
тікелей 
орындалу 
кезінде 
кағазға 
түсетіндіктен,  мәтіннің  сөзбе-сөз  өзгерусіз  қағазға  түсу  мүмкіндігін 
арпырады.  Демек,  фольклортану  ғылымының  дәлділік  талабы 
орындалады.  Сондай-ақ мәтіннің паспортын толык түсіру мүмкіндігін 
арттырады.
1.2.2  Түрғы лы кты  түрде жинау тәсілі.
/түрғылықты  түрде  дегеніміз-  белгілі  бір  мекенде  түрып, 
фольклорды  сол  маңайдан 
үзіліссіз  жинауД Бүл  жүмыспен  аудан 
орталығында,  үлкен  селода  т.с.  мекенде  түрақты  түратын  маман 
(әдебиетші,  мүғалім,  журналист  т.б.)  шүғылданады.  Ол  алыс  елді 
аралайды.  Өз  айналасындағы,  облысьгадағы  (аймақтағы)  фольклорды 
үзіліссіз,  үнемі  жинап  түрады.  Жинағанын  өзінде  сақтайды,  немесе 
арнаулы  ғылыми,  оқу. мекемеге  жібереді.  Оларды,  әдетте,  тілші- 
жинаушы деп атайды.
XIX 
ғасырдағы 
ғылыми 
үйымдар: 
Орыс 
археологиялық 
қоғамының 
Шығыс 
бөлімі, 
Қазан 
университеті 
жанындағы 
Археология,  тарих және  этнография  қоғамы,  Москва университетінің 
жанындағы  жаратылыспен,  антропологиямен  және  этнографиямен 
әуестенушілер  қоғамы.  Әсіресе  қарауында  көптеген  бөлімдері  мен 
бөлімшелері  бар  Орыстың  географиялык  коғамы  өз  төңіректеріне 
таңдаулы  ғылыми  күштерді  топтастырып,  фольклорлық  материал 
жинауға  арналған  саяхаттарды  жабдықтап,  жиналған  материалдарды 
өзінің баспасөз орындарында жариялап отырды.
Халық  ауыз  әдебиеті  нүсқаларын  жазып  алушылардың  көпшілігі 
ғылымға  қатысы  жоқ,  чиновниктер мен  әскери  адамдар болған.  Олар 
қызмет  бабында  бастықтарының  тапсырмапарын  орындау  үшін, 
немесе өз беттерінше жолаушылап жүрген кездерінде қазақ халқының 
өмірін  байқап,  тілмапггар  мен  орысша  тіл  білетін  адамдар  арқылы
58

халықтың  тұрмысы  мен  тарихы  туралы  мағлүматтар  жинай  жүргең. 
Бүл адамдардың бірен-сараны болмаса, көпшілігі қазақ тілін білмеген. 
Г 
Сондыкган  да  олар  фольклор  жинау  жөнінде  ел  билеуші  әкімдерге 
және тілмаштарға бағынышты болған.
Фольклорды [түрғылықты  төсіл  арқылы  жинаудың  үтымды  жағы: 
біріншіден,  барлық жанрларды  асықпай  іздестіру  мен  мүқият қағазға 
түсіру. 
Мүнда  жинау  жүмыстары  ең  алдымен  жергілікгі  жерде 
кездесетін  барлық  фольклор  жанрларын  барынша  анықтаудан 
'  басталады.  Содан  кейін  ғана  оларды  толыққанды  күйде  қағаз  бетіне 
түсіреді.  Дегенмен  барлық  жанрларды  алдын-ала  анықтау  мүмкін 
емес.  Мүнын  бәрі  де  сол  елді-мекендегі  фольклордын  жалпы  өмір 
1;'  сүру  жағдайынан  хабардар  етеді.  Мүндай  фолыслорды  жинау  түрі 
жинаушы  алдына  нақты  мақсат  қояды-  ол  сол  елді-мекендегі 
;  фольклорды  айтушылардың  неғүрлым  басым  көпшілігімен  кездесіп, 
мәтіндерді толық қағазға түсіру. Мүндай жағдайда мәтін не аяқталған 
үлгіде,  не  үзінді  түрінде  болсын,  не тіпті  сирегірек  кезесетіні,  елдің 
көбі  біле  бермейтіні  болса  д а-  бәрі  де  өте  бағалы  қазына  ретінде 
қабылданады.і  Сондай-ақ  белгілі  бір  мекенде,  жергілікті  жерде 
фольклорлық  шығарманың  қайсысы  жиі  айтылады,  қайсысы  бәріне 
танылған, ап қайсыбірі сирегірек, тіпті айтылмайтындары да болеа да, 
олардың бәрі де  қағазға  түседі.
^Екіншіден,  фольклорды  жинауды  арнайы  тапсырыс  бойынша 
тақырьштық  жағынан  үйымдастырғанда,  ең  алдымен  міндетті  түрде 
жинаушылык  жүмыс 
аткарылатын 
елді  —  мекен  таңдалынады. 
Түрғылықты  жинау  жүмыстарында  тақырыптың  белгілі  бір  елді- 
мекенге  байланыстылығы,  үндестігі  ескеріледі.  Мүндай  белгілі  бір 
жанрға  ғана  қатысты  мәтіндерді  жинау  міндеті  қойылғанда,  сол 
мәтіндердің  түрлі  нүсқаларын  да  қағазға  түсіру  қоса  жүруі  керектігі 
ойластырылады.  Демек,  жанрлық  принцип  бойынша  фольклорды 

жүктеу/скачать 13,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: