Мифологиясы

атысады, содан төбелеседі, арты айқасқа айналады. Ақыры, олар бірін- 
бірі жеңе алмайды. Сонда Сексеуіл:
«Ей,'  Қарағай,  мен  сен  сияқты  сусыз  тұра  алмайтын  тозімсіз  жан 
емеспін.  Құрғақшылықтан  қорықпай,  құм  шөлдің  ортасында  оңаша 
өмір сүретін боламын», -  деп, қоныс аударады. Ал Қарағай:
«Мен сен сияқты тоңғақ емеспін. Қаһарлы қыстан қаймықпай, қарлы 
таудың бауырында өмір сүрем», -  деп, солтүстікке көшіп кетеді. Содан 
бері  Қарағай -  тауда,  Сексеуіл  құмда өсетін  болды.  Жұртта  жетімек 
Шеғіршін жеке дара ербиіп қала берді» [73, Б.222-223].
Ағаштардың  араздығы  туралы  бұл  мэтінғе  де  алдыңғы  айтылған 
жайттар арқау болғанын байқаймыз. Бағанадан бері біз жекелеген өсім- 
діктердің жаратылысы  туралы айттык. Қазақ пен моңғолда орманның 
жаралуы туралы миф те бар. Мысалы:
«Ертеде  Тәңір  ауа  райы  бұзылып,  солтүстіктен 
күрт  тоңдану 
қүбылысы басталғанын сезіп,  ызғарлы суықты бөгеп, Жетісуды қорғап 
қалуды  ойлайды.  Ол  маңындағы  тау-тасты  жинап,  қапқа  салады  да, 
арқалап  алады.  Сол  кезде өзен-көл,  неше түрлі тау-тастан  айырылып, 
тұлдыр қалған адамдар жылап-еңіреп, тым болмағанда өз өлкелерінде 
шұрайлы  топырақган,  мөлдір  бұлақтан  аз  да  болса  қалдыруды  сұ- 
райды.
-  Жаратқан ие! -  дейді олар -  Бізге қалған  мидай жазық  сар далада 
желге ықтасын болатын бір төбе де жоқ болғаны ма?!
-   Мен  тау-тасты  жинап  ап,  солтүстіктен  келе  жатқан  мұз-қарды 
бөгеп тоқтатқалы жүрмін, -  дейді Тэңір.
-  Жараткан ием! -  дейді  Асанқайғы, -  күллі әлемді жаратқан құді- 
ретіңіз ызғарлы суықты тоқтатуға жетпей ме?»
Бұл  сөзге  шамданған  Тэңір  ашуланып,  алды-артына  қарамай,  алға 
тарта береді. Ал данышпан Асанқайғы Тэңірінің алып қабының  бүйі- 
I 
рін ептеп тесіп жібереді. Сол тесіктен даламызға нулы да сулы Көкше- 
тау, Баянауыл,  Қарқаралы сияқты  көкорай орманды таулар түсіп  қал- 
[ 
ған екен» [111,  14-6.].
I 
Бұл  мифте Асанқайғы  мифологиялық жасампаз  қаһарманның қыз- 
, 
метін атқарып тұр. Мифтің келесі бір нұсқасында Алдаркөсе Тәңірімен 
I 
ептілік сайысып, құнарлы тау-тасты қаптан түсіріп  алып қалады  [112,
[ 
546-6.].Жалпы,жасампазқаһарманадамғақажетті игіліктер мен табиғат 
нысандарын түпкі иеден алдап, ұрлап, т.с.с айлакерлік тәсілдер арқылы 
алып, адамдарға тарту ететіні ғылымда анықгалған. Біз талдап отырған 
сюжеттерде  Асанқайғы  -   ақылды,  айлакер,  Алдаркөсе  -   ку,  әзілкеш. 
Әмбесінде олар Тэңірге қарсьшасып, саналы да белсенді эрекет жасан, 
тау-тастың  пайда  болуына  ықпал  етеді,  бір  сөзбен  айтқанда,  космос- 
ты  реттейтін  жасампаз  қаһармандар.  Алайда  қазақ  мифологиясында- 
гы жасампаз  қаһарманның ерекшелігі  сол — ол  көбінде адам  игілігіне 
бір-екі ғана нысанды жаратады. Ал байырғы тайпалардың архаикалық 
мифологиясында  керісінше  -   жасампаз  қаһарманның  қауымға  арнап 
жасайтын құндылығы мол әрі ұласпалы болады.
35

Моңғол  мифінде  қалың  орман  әйел  құдайдың  шашынан  жара-
тылады: 
л
«Ертеде  бір  Құдай  баласы  өліп,  жылағанда  көз  жасы  өзен  оолып
ағады. Әлемді шарлағалы жүрғен келесі Құцайдыңжолына бөгетболған
соң оны тауға айналдыра салып, екінші құдай сапарын жалғастырады.
Таудағы орман сол  қасіретті  әйел  құцайдың  шашы,  ал  бауырындағы
өзен оның көз жасы екен» [45, 39-6.].
Шаштан  (кейде  тарақтан)  орманның  пайда  болуы  туралы  мұндаи 
мифтер  элем  халықгарында  мол  кезігеді.  Тегінде,  адамның  шашы, 
аттың қылы ертектерде  сиқырлыққа ие заттар екендігі анық [90,99-о.]. 
Сыртқы  ұқсастығы  өз  алдына,  «шаштан  орман  пайда  болу»  мотиві 
ежелгі магиялық жораларға байланысты шыққан болуы ықгимал.
Моңғол,  алтай,  хакас  халқында  шырша,  арша,  самырсын  сияқты 
ағаштардың неліктен мэңгілік жасыл болған  себебін ұқтыратын  миф- 
тер  бар.  Ол  ағаштарға  Тәңірден  қарға  әкеле  жатқан  мэңгі  су  тамған 
деген  мотив  бар.  Ал  қазақта бұл  сарын  біршама солғындаған.  Себебі 
қазақ  шамандықтан  ертерек  ажырағандықтан,  «мэңгі  судың»  орнын 
«эбулхаят  суы»  алмастырған  деп  ойлаймыз.  Қазақта  мэңгілік  суды 
іздеуші  Ескендір  патша  дейтін  ислами  сипатта  эпсана-хикаяттар
таралған.  Ал моңғолда бұның басқаша сыры бар:  і|
«Қарға мэңгілік өмір суын ішкендіктен көп жасайтын болған. Себе-
бі Құцай өмір суын адамға беру үшін қарғаға жұтқызып атгандырады.
Қарға ұшып келе жатып, жолда демалып, бір ағашқа қонып отырғанда,
үкі  қышқырып  қалады.  Қарға  селк  еткенде,  аузындағы  қасиетті  су
ағашқа  төгіліп  қалады.  Сол  ағаш  қыста  да  жап-жасыл  қалпында  тұ-
ратын  шырша»  [45,  80-6.].  Кей  нұсқада қарғаның қызметін  қарлығаш
та  атқарады  [65,  21-6.].  Осындай  сюжет алтай халқында да бар  [113,
18-6.]. 
. 
. 
Моңғолдың  келесі  бір  мифінде  өмір  суын  тасымалдаушының  мін-
детін  қарлығаш  атқарып,  оған  бөгетті  маса  жасап,  ол  тілінен  айы-
рылады [45, 80-6.]. А.Белослюдев жазып алған қазақтың бір аңызы тө-
мендегідей:
«Ескендір патша тірі суды іздейді. Оған перілер көмектесіп, аңсаған 
арманын  орындайды.  Патша  өмір  суын  ішкен  соң  мың жасайтынын 
біледі  де,  ойға  кетеді.  Ол  «Егер  мұны  ішсем  мың  жасайды  екенмін, 
болашақга  мені  не  күтіп  тұрғаны  да  бұлдыр,  одан  да  құдайдың  өзі 
берген өлшеулі уақытпен күн кешейін», -  деп, бас тартады. Торсықгы 
балқарағайдың  бұгағына  іле  салады.  Сол  торсықты  қарға  шокып, 
тесіп жібереді. Содан қарға мен элгі балқарағай ағашы  мың жасайтын 
болған екен» [114, Б.22—23]. Бұл мифтің тағы бір нұсқасында  Ескендір 
патша мэңгі  суды торсыққа құйып  әкеле  жатып,  қарағайдың түбінде 
демалып жатқанда құзғын шоқып, тесіп жібереді де, киелі су қарағайға, 
аршаға төгілгендіктен, осы ағаштар жап-жасыл болып, мэңгі жасаитын 
болады. Судың жердегі қалдығын түлкі жалап, сондықтан түлкі де жүні 
ағарғанша ұзақ жасайтын, тұмсығы тигендіктен құзғын да мың жасайтын 
болғандығы  айтылады  [78,  23-6.].  Әйгілі  Турфан  коллекциясынан 
табылған,  шамамен  XIV  ғасырға  жататын  «Сулхарнайн  хикаяты»  де- 
ген  моңғол  қолжазбасында  Зұлқарнайын  мәңгі  суды  тапқанымен,  іш-
36

пей  тоге  салғандықтан,  аршаға  құйылып,  ол  мэңғілік  жасыл  болғаны 
баян ётіледі.
Қарғаның  ежелгі  дэуірде  түрік-моңғол  халықтарына  тотем  бол- 
ғандығы  анық.  Ол  әлем  халықтарының  мифологиясында  ілкі  ата-де- 
миург  міндетін  атқаратынын  ғалымдар  дәлелдеген  [54,  136-6.;  115]. 
Әйткенмен, бізғе жеткен қазақ мифологиясында мэңгі су мен қарғаның 
бейнесі біршама көмескіленгенін  көреміз. Қарғаның мифтік қасиетінің 
елесін  «Қарғабай». деген ертектен жэне «қарға тамырлы қазақ» деғен 
ұғымдардан  байқаймыз.  Мәселен,  «Елеместің  көрғендері»  деген 
ертегіде  бас  кейіпкерді дұшпандары  өлтіріп  кетеді.  Оны тірілту үшін 
бөрі досы бұғып жатып, қарғалардың патшасын ұстап алады да, оларға 
адам  тірілтетін  шөпті  іздетеді.  Сол  шөпті  қарғалар  әкеліп  бергенде, 
қасқыр Елеместің аузына салғанда, ол тіріледі [116; 69, Б.22-23.].
«Қарғаның  көзінде  тірі  су сақталған.  Оны  соқыр адамға тамызса, 
жанары ашылады» деген  наным болғандығын А.Белослюдев  ел аузы- 
нан  жазып алған  [114, Б.22-23] (Қосымша А).
Сонымен, қазақ пен моңғол халықтарында кездесетін өсімдіктердің 
жаратылысы  туралы  этиологиялық  мифтердің белгілі  дэрежеде ұқсас 
екендігін  анықтадық.  Кейбір  айырмашылықтарды  да  анықгап,  оның 
себептерін  таптық.  Әлемнің  көптеген  халықтары  ағашты  қастерлеп, 
табынған.  Олар  ағашты  адам  сияқты  жан  иесі  деп  түсініп,  онымен 
сырласу  үшін  көптеген  ырым-жырымдарды  жасайтын  болған  [117, 
Б. 111-120].  Ал  түрік-моңғол  халықгарында  ерте  дәуірде  ағаштың 
тотем-баба болғаньга да байқаймыз. Саян-Аптайдағы түрік халықгары 
ағашқа құрбандық шалып, неше түрлі жора-жосындар жасайды.  Олар 
орманды  өлкенің  түрғындары  болғандықтан,  ағашты  ерекше  қасиет- 
теген деп ұғамыз.  Мысалы,  иркит руы  оздерінің «экесі -  ырғай,  ана- 
сы  -   қайың»  деп  санайды  [118,  26-6.].  Ал  қазақга  қыпшақ  руының 
арғы  тегі  ағашпен  байланысты  айтылатыны  белгілі.  Шыршаның,  ар- 
шаның,  балқарағайдың,  күреңсе  шөбінің  неліктен  мэңгілік  жасыл 
болғандығы туралы  әзелгі  әңгіменің  сілемі  ғана бүгінгі  күнге  жеткен 
екен.  Қазақга  мэңгілік  су  туралы  дәстүрлі  аңыздың  жұқанасы  ға- 
на  сақгалғандығын  білдік.  Біздегі  байырғы  мэңгілік  суды  исламдық 
«эбулхаят суы» мен «зәмзәм суы» алмастьфып, ығыстырып жіберген. 
Өйткені  біздегі  сюжеттер мэңгілік суды  әлемдік діннің қаһармандары 
Ескендір,  Ілияспен  (кейде  Қызырмен)  байланыстьфады.  Ал  монғол 
халқында өмір суы туралы  көне миф сақталғанын білдік. Демек,  моң- 
ғол мифологиясының кейбір деректері қазақ материалын толықтыруға
көмек болатыны айқындалды.
Қуаң далада мал өсірумен айналысатын қазақ пен моңғол хал ы қгары 
тек  қана  өз  өлкесінде  өсетін  белгілі  ағаштар  мен  шөптерді  аңызға 
қосып,  ерекше  ардақгайтынын  білдік.  Түрік-моңғол  халықгары,  жер 
емген егінші халықгардағыдай, өсімдіктер туралы «өлу -  қайта тірілу» 
моггивінде мифтер айтып, маусым сайын ырым-жырымдар жасамайды 
да.  Әйткенмен,  біздегі  өсімдіктің  жаратылуы  туралы  этиологиялық 
мифтер  элемдік  мифологиянын  аумағынан  алшақтап  кетпейтінін  де 
көрдік.
37

Жергілікті жағырапиялық нысандардың 
пайда болуы
Жер-судың жаралуы туралы мифтерден халықтың байырғы дүние- 
танымына қатысты көптеген мәліметтерді байқауға болады. Мифтерде 
жер-судың атауы оның пайда болу, жаралу тарихымен тура байланысты 
болады. Өйткені мифологиялық ойлаудың ерекшелігі бойынша зат пен 
оның  аты-жөні,  жаралу  тарихы  бір-бірімен  тікелей  қарым-қатынаста 
болуы тиіс. Ежелгі адам аты жоқ затгы пайдалануға тыйым салған. Ал 
затқа  ат  беру I  оны  түсіндіру  деген  соз.  Жаратылған  затты  түсіндіре 
бастау -  бүл мифтің өмір сүре бастауының белгісі.  Мифологиялық ой-
жүптық
түсіндіреді
ал
жатады. 
л 
’  ,
Ежелгі түсінік бойынша эр рудың мекен-қонысы сол қауымның қа-
сиетті  ата-бабасының  рухы  үялаған  нақгылы  мызғымайтын  шекара,
яғни  «игерілген  кеңістік»  болып  табылады.  Сондықган  да  қадым  за-
манда жер-судың аты-жоні  ерекше қасиетке баланып, оның шығу тегі
жөнінде неше түрлі аңыздар, мифтер таралған.
Бұл туралы біз зерттеп отырған қазақ пен монғол мифтерін шартты
түрде екі топқа жіктеуге болады.
1. Тау-тастың пайда болуы туралы мифтер
2. Өзен-су, көл-бүлақтың пайда болуы туралы мифтер.
Бірінші топқа — қазақгағы Бөрітастаған, Қалмақголағай, Алаңғасар 
алып,  Жетітөбе,  Егілген  тобе,  Жасыбай,  Атбасы,  Тасбас,  Көгершін, 
Оқжетпес,  Жүмбақгас,  Жекебатыр,  Апалы-сіңлілі,  Шайтанүршық, 
Тас  болған  аңшы,  Арыстан  бап,  Масат  ата,  Укаш  ата т.б.  моңғолдағы 
Алангсар, Отгон Тэнгэр,  Их богд,  Хатан ээж, Говь Гурван сайхан, Бух 
чулуу,  Гурван хүүхэн,  Муна,  Гурван тулга,  Даян дээрэх т.с.с.  мифтер
жатады. Екінші топқа
Жылаған
Шыңғырлау. 
ата, Түлкібас, Қыз әулие т.с.с.,  моңғолдағы 
хатун,  Харийн  нуур,  Уул  ус  буй  болсон
тухай  т.б.  мифтер  енеді.  Біз типологиялық түрғыдан
алдық.
Тау-тастың  пайда  болуы  туралы.  Бүл  мифтердің  аңыздауында 
тау-тас ежелгі дэуірде өмір сүрген алыптардың іс-эрекетінен, қасиетті 
эулие  адамдардың  дене  мүшелерінің  бөлшектерінен  пайда  болады. 
Зерттеуімізде  осы  сюжеттерге  сүйене  отырып,  қазақ  пен  моңғол 
мифологиясындағы  алыптар  образының  түпкі  мэніне  де 
кеңірек 
тоқталамыз.  Кейбір  мифтерде  тау-тас  жаудың  қуғын-сүргініне  тап 
болған  шарасыз  жағдайдан  немесе  эйелдердің  кінэлі,  тіпті  күнэлі
аиналу»  мотивінен  жарала
Мысалы
Бүл  мәселенің  себеп-салдарын
38

егжей-тегжейлі зерттегендіктен, біз ол жайттарды қайталап жатпаймыз
[11, 73-4;  11, Б. 76-77].
Осыған үндес сюжеттер түрік-моңғол халықтарында көп. Моңғолда: 
Говь Гурван сайхан (Говь шөліндегі Үш сүлу тау), Ноен Сэврэй уулын 
домог  (Сэврэй  ноян  тауы)  [87,  Б.374-375;  87,  Б.351-352],  Гурван 
хүүхзд уулын домог (Үш  қыз тауы туралы аңыз) [119, Б.292-294].  Ал 
түрікте: Келін-қыз жартасы, Орақтас, Тас болған оғлан т.б.  [14, 368-6.;
14,375-6.;  14,377-6,].
Фольклортанушы Ш.Керім «Алыптар туралы қазақ мифтері» деген 
мақаласында Шығыс  Қазақстанда таралған  Толағай туралы  сюжеттер 
мен Батыс Қазақстанда айтылатын Ерсары туралы мифті салыстырып, 
мәтіндерін жариялады [120, Б. 182-189].
Біз қазақ пен моңғолда параллель кездесетін  тау көтерген алыптар 
туралы сюжеттерді өзара салыстырмақпыз. Сонымен бірге тау-тас, өзен- 
судың жаралуы туралы мифтерді әлемдік мифологиямен салыстырып, 
бүндағы үқсастық пен  өзгешеліктерді  айқындап,  оның шығу себебіне
барлау жасамақпыз.
«Этнографическое  обозрение»  журналында
туралы  мифтің
лайық:
бүл
тауының  бөктеріне  жақын  оқшау  орналасқан  тау  осылай  аталады.
Бүл
тұрады
ғандықган солай.) Оның себебін қазақгар былайша түсіндіреді.  Қазақ 
батырлары солтүстіктен қалмақтарды ығыстырып, түре қуған заманда 
Тарбағатай  өңірінде  әкелі-балалы  екі  алып  өмір  сүріпті.  Бүл  қал- 
мақгың екі батыры таяп келе жатқан жауды тоқтату үшін Ертіс өзеніне 
бөгеу салып, сары далаға суды жайып жібермек болады. Ол үшін екеуі 
кұрбан  шалып,  «үрғашыға жақындаспауға»  серттеседі  де,  иықтарына 
Тарбағатай  тауының  бір  жотасын  арқалап  келе  жатып,  орта  жолда 
тынығады.  Баласы  әкесінен  қалыңдығына  қыдырып  келуге  рүқсат 
сүрайды.  Әкесі  рүқсат  береді  де,  сертті  бүзбау  керектіғін  ескертеді. 
Бірақ  баласы  уәдені  орындамай,  ертеңінде  тауды  қайта  көтеруге  қос 
алыптың  күштері  жетпей  қалады.  Ашуланған  экесі  үлын  өлтіреді, 
содан  Қызылтас  пайда  болады.  (Баланың тэні  мен  қанынан  бүл  төбе 
жаратылыпты.)  Қаһарлы  эке  Дәуір-кезең  шатқалындағы  үңгірге  еніп 
кетеді.  Алып  ата бүрынғы  оқиға  есіне  түсіп,  ауы^-ауық ашуланғанда,
демінен боран пайда болып, дауыл соғады-мыс.
Екінші  нүсқада  үлы  қалыңдығына  қонақтап  келген  соң,  тауды 
көтеруге элдері келмеген эке мен бала осы жотаның астына бастырылып 
қалады. Қалыңдық пен анасы бүл оқиғаны естіп, қос алып қаза болған 
орынға  жетеді.  Қайғырып,  қапаланған  анасы  қазіргі  Ақтас  төбешік 
түрған жерге келіп, жылап-еңірегенде,  көз жасы  көл боп, омырау сүті 
бүлақ  боп  ағады.  Қазіргі  Ақгас  осылайша  пайда  боп,  бауырындағы
39

бұлақ сонда жаралыпты. Қасіретті ана түрегеліп біраз жүрген соң, ауыр 
қайғыны  көтере алмай,  отыра қап тағы да еңірейді.  Бүл жолы  көзінен 
жас,  емшегінен  сүт  шықпай,  оның  орнына  көз  бен  омырауынан  қып- 
қызыл қан ағады. Содан Қызылтас пайда болған екен дейді.
Алып  атаның  қаһарлы  рухы  Дәуір-кезең  үңгірінде  өмір  сүретін 
дэу жыланға көшкен.  Соның ызалы демінен қазір оқтын-оқтын боран
пайда болады-мыс [121, Б.228-229].
Енді бұл мифтің қүрылысын жіліктеп, мотивтерді анықгасақ:
1. Алыптар тауды көтереді.
2. Алыптардың мақсаты -   өзенді бөгеу.
3. Бала тыйымды бұзады.
4. ¥рғашыға жақындаған ұлдың күші кемиді.
5. Алыптың демінен жел пайда болады.
6. Ақ сүттен ақ тас пайда болады.
7. Қызыл қаннан қызыл тас пайда болады.
Осы  мотивтерді  алдымен  біз  зерттеуімізге  іріктеп  алған  қазақ  пен 
моңғол  мифтерінің сюжеттерімен,  содан соң алыптар туралы  әлемдік 
мифологиямен  салыстырамыз.  Сонда  біз  бұл  мотивтердің  бір-біріне 
үндес, ұқсас екендігін байқаймыз. Ерекшеліктерін де айқындаймыз.
Ескерте кететін бір жайт — мифологиялық алыптар ертек пен эпос- 
тағы  дәулерден  мүлде  басқа  категорияға  жатады.  Алыптар  негізінде 
рудың бүрынғы өткен дэуірдегі ата-бабалары немесе құдайлары болып 
саналады  да,  олардың  өмірі  таумен  тығыз  қарым-қатынаста  болады
[122,228-6.]. 
.
Алыптар туралы М.Стеблин-Каменсісий: «Они живут в горах и пус-
тынях, сами они -  полубоги, полугоры», -  деп жазады [123, с. 67].
Түрік-моңғол  мифологиясындағы  алыптардың  функциясын  жік- 
теп айтатын  болсақ,  олар  өзен-суды  бөгейді,  арық-канал тартады,  кө- 
пір салады.  Мысалы:  хакастар мен алтайлықгардың,  батыс  монғолия- 
лықтардың  ортақ  алыбы  Сартагтай  (Хакас,  алтайлықгар  Сартагпай, 
тувалар Сардакбан дейді) өзеннің арнасын бұрады, арық-тоған қазады, 
кетпенімен  лақтырған  топырақтан  төбелер  пайда  болады  [72,  Б.225—
226; 310, с.281-284].
Сартақпай, біздің ойымызша,  моңғолша Шартавхай, яғни  хакасша 
Сартабан деген алып. Ол туралы сюжеттер Саян-Алтай мен Батыс Моң- 
ғолия  аралығында к^ң таралған  [124, Б.57-58].  Оның ізі түскен Алтай 
өлкесінде  тас  бар  [118,  112-6.],  демек,  ол  1  жергілікті  жағырапиялық 
нысандардың пайда болуына әсер етуші қаһарман.
Сартақпайға  қазақгың  Алаңғасар  мен  Арсалаң  алыбының  функ- 
циясы  ұқсас.  Бұл  үндестікті  кезінде  Г.Н.  Потанин  де  байқаған  [125, 
Б. 172-173;  125,  176-6.].  Арсалаң  алып  тауға  барып,  «бес  саусағын 
сұғып, бір-бір дария» шығарады, оның бір жілігі Зарафшан дариясына 
көпір  болған  екен  [126,  Б.60-62].  Алаңғасар  алып  туралы  қалмақга
40

да ми({-  бар.  Бірақ оның сюжеті сәл  басқашалау.  Қалмақтың Алангсар 
алыбын  жаулар  өлтіріп,  денесін  бөлшектеп,  жерге  көміп  тастайды, 
оны  әйелі  екі  таргыл  өгізге  арба  жегіп,  іздеп  шыгады.  Алып  өгіздер
мүиізімен  жерді  сүзіп  отырады,  мүиізі  тиген  жер  оидым-оидым  ұра- 
жыра болып қалады. Жер бетінің күні бүгінге дейін ала-қүла, бір жері 
дөң,  бір  жері  ой  болып  жатуы  содан  екен.  Алыптың  әйелі  эр  жерден 
іздеп,  күйеуінің  дене  мүшелерін  тапқанымен,  басын  таппайды,  сол 
себептен тірілте алмайды [ 127,32-6.]. Қысқасы, Алаңгасар алып туралы 
сюжеттер қазақ-қырғызга гана емес, Еділ бойындагы халықгар: татар, 
башқүрт, уцмурт, мари, қалмақ, сонымен қатар ногайларга да таралган
[128,96-6.],  [274,51-6.].
Сахаларда апалы-сіңлілі үш алып қыз Баахынай тауын көтеріп, Лена 
өзенінің  арнасын бүрады  [86, Б.  211-213].  Ал тувада алып Кара-Чода 
жортып бара жатқан бөріге таудың қызыл жартасын жұлып лақгырады 
да, шамамен бес тоннадай сол кесек содан кейін «Кара-Чоданың бөрү 
соккан дажы» аталып кетеді [212,280-6.].
Т үйіндеп айтқанда, түрік-моңголдагы алыптардың тагдыры тау-тас, 
өзен-сумен, кеңірек қарасақ, жергілікті жердің жагырапиялық нысанда- 
рымен үдайы байланыста болады, олар тауды көтереді, өзенді бөгейді, 
арык-канал қазады, дарияның көзін ашады, көпір салып, тас қалайды, 
кейде шаһар салады.
Кей жағдайда құрғақшылық төнген өлкеге нулы-сулы тауды көтеріп 
әкеліп,  жаңбыр  да  жауғызады.  Елді  аптаптан  қүтқару  үшін  алыптар 
қазақга Толағай тауын  [21,  Б. 102-103],  моңғолда Отгон Тэнгэр тауын 
арқалап, шөл далага әкеледі [87,347-6.]. Демек, алыптар мифологиядағы 
әлемді ретке келтіретін жасампаз қаһарманға жуық функция атқарады. 
Алаңғасар  алып  пен  Арсалаң  алып  туралы  екінші  нүсқадағы  сюжет 
Қалмақголағай  мифімен  желілес.  Бүнда әкелі-балалы  қос  алып  Талас 
өзенін  бөгемек болады.  Тыйымды  бүзып,  Түйме  сүлуға  қарап  қойған 
Арсалаң алып әкесінің жазасына үшырап, қашып жүріп, тоқсан батпан 
кетпенімен  құм үйіп, төбесіне  шығып,  Түйме сұлуға  қарап,  сора-сора 
боп  жылаған  екен.  Қазіргі  Арыс  өзенінің  бойындағы  Егілген  төбе 
содан  пайда  болыпты.  Сондай-ақ  Әулие  ата  маңындағы  Құмтөбе, 
Жетітөбе  деген  жерлер  Арсалаң  алыптың  тоқсан  батпан  кетпенімен 
үйген құмдары екен деседі  [129, Б.289-290].
Енді  Баянауыл  өңірінде  айтылатын  Тасбас  шоқысы  турапы  мифті
баян етейік:
«Ерте  заманда  елден  ерек  бір  алып  адам  ұшы-қиыры  жоқ  сар 
даланың  шетіне жетуге  ынтық болып,  кезе-кезе әбден жапыққан  екен 
деседі.  Мидай  жазық  даланың  ширегіне  де  жете  алмай  табанынан 
таусылып,  титықтап  қажыган  ол  тым  болмағанда  биік  тау  жасап, 
соның үстіне шығып, даланың бір шетін  көзбен көруге  әрекет жасай- 
ды.  Ол  қолына  ілінген  киыршык тас,  кесектерді  үсті-үстіне  үйіп,  үл- 
кен  шоқы  жасайды.  Алыптың  салмағына  төтеп  бере  алмай,  бұндай
41

төбелердің талайы құлай береді. Соған қарамастан, алып өз жұмысын 
жалғастырады.  Ақырында,  ол  азаптанып  жүрш,  үлкен  тау  жасап,  үс- 
тіне  шыға  келгенде,  сахараның  шеті  де,  шегі  де  жоқ  екендігше  көзі 
жетеді. Абыржыған алып жылап жібереді. Бұлт  маңыған биіктен оның 
үш  тамшы  жасы  жерге  құлап  түседі.  Көз  жасын  жел  кептірген  соң, 
алып төменге қарағанда, ғажайыпты байқап, қайран қалады. Оның көз 
жасы тамған жерден үш  бұлақ атқылап  шығып,  шұңқырға толып,  үш 
көлге  айналыпты.  Арлы-берлі  лақтырған  кесектерінен  эсем  шоқьшар 
пайда боп, баурайына жап-жасыл қарағайлар өскен екен. Алып өз қолы 
жаратқан бұл кереметке таңырқап қарап тұрып, тасқа айналып кетіпті.
Қазіргі Тасбас шоқысы солай пайда болыпты-мыс» [ 111,  14-6.].
Әрине,  бұл  сарындар  да  алдыңғы  мифтерде  қайталанған  жайттар.
Маңғыстау өңірінде алып Ерсары туралы таралған мифте де бұл сарын 
бар. Мысалы, Сұмса құмы Ерсарының төсегі, ал Бостан құмы оның кү- 
реп тастаған ошағының күлінен пайда болады. Ол асасымен түртіп қал- 
ғанда Үстірт пен Ақгау сілеміндегі іркілген көлемді су Каспийге ағып, 
тау сілемінде үлкен жарық пайда болады [130, Б.3^1]. Ал моңғолда Чин- 
гүнжав  батырдың  ат  арқандайтын  қазығы  Алтангадас  (Алтьінқазық) 
тауына,  қазық  қаққан  шоқпары  сынғанда  басы  мен  сабы  екі  бөлінш, 
қос төбеге  айналған,  ал Үштаған деген тау  оның жорыққа  аттанғанда
қазан қайнататын ошағының үш бұты еді  деседі [73, 201-6.].
Сонымен,  түйіндеп  айтқанда,  қазақ  пен  моңғолдағы  тау-тастың 
пайда  болуы  туралы  мифтерінің  құрылымдық  қаңқасы  ұқсас  болып
отырғандығы анықгалды. 
|
Өзен-су,  көл-бұлақтың  жаратылуы  жайында.  Енді  біз  II  топқа
шартты  түрде  жіктеген  өзен-су,  көл-бұлақгың  жаралуы  туралы
мифтердің  сюжетін  алдыңғы  мифтермен  салыстырьш  көрейік.  Бұнда
да  типологиялық  ұқсастықтарды  кездестіреміз.  Атап  айтар  болсақ,
«көз  жасынан  су  пайда  болу»  мотиві  екі  тақырыптағы  мифтерге  де
ортақ екендігі байқалды. Сөзіміз дәлелді болу үшін қазақгағы  «Атасу»
туралы мифтің мэтінін пайдалануға болады:
«Ерте кезде бір байдың қызы қойшыға ғашық болыпты. Әкесі оны-
мен  үйленуге  тыйым  салады.  Ақырында,  екі  жас  қашып  кетеді.  Бай
қуғыншыларды  аттандырады.  Оларды  қуып  жеткен  баидың  мергені
қойшы жігітгі көздеп атып қалады. Қауіпті алдын ала сезген қыз жебені
кеудесімен жауып үлгереді. Осылайша қойшы тірі қалып, сүйген жігіті
үшін  қыз  байғұс  мерг  болады.  Күйік  тартқан  әкесі  маркұм  қызын
құшақтап,  зар  еңірегенде  көз жасы  көл  боп  ағып,  содан  қазіргі  Атасу
өзені пайда болыпты» [ 129,279-6.].
Арқадағы  Бурабай,  оңтүстіктегі  Жылаған  ата,  батыстағы  Жайық 
өзені туралы мифтердің бэрінің өзегінде  «көз жасынан су пайда болу» 
мотиві жатыр. Енді нақтылы мысалдар келтірейік:
Ерге заманда бір мерген қасиетті бураны атқандықтан, ол боздағанда 
көзден  аққан  жасынан  көл  пайда  боп,  хайуанның  денесі  тасқа  айна- 
лыпты. Сол көл кейіннен Бурабай аталыпты [21, Б. 125—126].
42

Бұл жайында ақын С.Сейфуллин жыр толғаған.  Ақын киелі бураны 
атқан мерген Абылайдың баласы Қасым төре екендігін айтады. Тегінде, 
бұндай  аңыздың  халық арасына таралғандығы  да  шындық.  Ел  қиялы 
ерекше бігімді ерлерін ғана аңыздық биікке көтереді:
Ақ бура көп жыл тауды қылған мекен,
Бір үлкен іс боларда сезеді екен.
Ол істі елге айтқандай маңайдағы,
Бақсыдай тауды айналып кезеді екен, -
дейді С.Сейфуллин.  Ал жазушы С.Мұқанов өзінің бір очеркінде киелі 
бураның бұл жолғы сезген қауіп-қатері келе жатқан орыс отаршылды- 
ғы  екендігін  айтады  [112,  547-6.].  Мінеки,  ел  қиялы  осындай  алмаға- 
йып кезеңде Қасым төрені «суық хабарды сездіруші» ақбас бураға кез- 
дестіреді. С.Сейфуллин:
Тастарды, ағаштарды қылып қарақ,
Ысқыртып келе жатқан өткір садақ.
Бураны Қасым төре сөз қылыпты,
Кез келсе атпақ болып төстен қадап.
Сол кезде шыға кепті ақбас бура,
Жап-жалбыр төсін басқан әппақ шуда.
Қасым хан тұра қалып ақ бураны,
Шіреніп атып сапты нақтап тура.
Жоқ болып ақбас бура көп күн өткен,
(Қасымның қан қолынан қаза жеткен).
Бір күні таудай болып шөгіп жатқан,
Бураны жұрт көреді өткен-кеткен.
Құбылаға басын беріп шөгіп жатқан,
Көк мұнар қалың ойға шомып батқан.
Ақ бура қабақтарын қарс жауып,
Қозғалмай мәңгі жатып тас боп қатқан.
Бұл іске Бурабайдың өзі куэ,
Қасымның қалған жұрты, көңі куә.
Бураша шөгіп жатқан мұнар тау мен,
ЬІзыңдап тауцан соққан желі куә [131,11-6.].
Сонымен,  ақын  жырының  өзегінде  көне  миф  жатқандығы  көрініп 
тұр. Жалпы, қазақтың байырғы танымында бураны сумен байланыста 
түсінетіндігін  байқап  отырмыз.  Мәселен,  су  иесі —
 Ақбура деген  ескі 
ұғым  бар.  Ерте  кезде  халық судың  көбік  атып  буырқанған  ағынын су 
иесі  Ақбура,  ал  өзенге  көлденең  салатын  шым,  қамыс,  кесек  аралас 
жасалған  ірі  бөгетті  Қарабура  деп  атаған  [13,  75-6.].  Сонымен  бірге 
жұрт малға арнап қар мен дауылға  қақпақыл етіп жасалған  ықтасынды
43

да Қарабура деп атаған [107]. Қырғызда Ош өлкесінде Ак-Буура деген 
өзен  бар.  Халық оның түбінде  су  иесі  Ак-Буура  бар,  ол  басын  төмен 
қаратып  жатса,  су  тасиды,  егер  басын  ағынға  қарсы  жоғары  қаратса, 
су тартылады деп иланған  [132,  Б.75-76].  Сонымен,  қазақ-қырғыздың 
ежелгі  түсінігінде  жергілікті  кейбір  өзен-су  иесі  Ақбура  екендіпн
анықгадық. 
_
«Көз жасынан су пайда болу» сарынынан туындаған тағы да оасқа
үлгілер бар. Мәселен: 
щ  ' /  
і
Жайық  ханның  қызы  Шыңғырлау  сүйгеніне  қосыла  алмаған  соң
суға ағып өледі.  Ханның көз жасынан Жайық өзені пайда болады  [21,
Б. 126—127]. 
' . ' ; С І  7 ;  • •.■ 
*
Оңтүстік  Қазақстанда  таралған  «Жылаған  ата»  туралы  мифте  де 
атаның  көз  жасынан  шипалы  су,  ананың  көз  жасынан  бұлақ  пайда
болған көрінеді [133; 21, Б.104—105]. 
1
Сонымен, өзен-су, көлдің жаратылуы туралы қазақ мифтері непзінен 
бір ғана мотивке құрылғандығы дәлелденді. Ол «көз жасынан су пайда
болу» сарыны екендігі анықгалды. 
^
Моңғол мифологиясынан да бұған ұқсас жаиттарды кездестіреміз.
«Ертеде  бір  әйел  Құдайдың  баласы  өліп,  қаиғырып,  жылап-еңіре- 
генде  коз жасы  өзен  болып  ағыпты.  Келесі  бір  Кұдай  жер  шарьш  ай- 
налып шықпақшы  болғанда элп озеннен өте алмай,  бөгелген  екен де, 
ұрғашы  Құдайды  отырған қалпында тауға айналдыра салып, сапарын 
жалғастыра беріпті. Тауда өсіп тұрған орман сол әйелдің шашы, баура-
йындағы өзен соның коз жасы екен-мыс» [45, 39-6.].
Моңғолдағы  келесі  бір сюжетте эйелдің омырау сүтінен  көл  пайда
болғаны тұспалданады:  «Бубей  батыр  мен Балжин  сұлу бір-біріне ға-
шық боп қашып кетеді. Балжин сұлудың қалыңмалын төлеген мұрагер
ханзада  артынан  қарулы  әскер  аттандырады.  Жаулар  Балжин  сұлуды
шауып өлтіріп, кеудесін бөліп тасТаған жерде көл паида болады, оның
түсі аппақ сүт тэрізді. Ал қалған денесі төбеге айналыпты» [82,41-6.].
Сүтген су пайда болу сарыны қазақта Қалмақголағай тауын көтерген
алып  туралы сюжеттің біз талдаған екінші нұсқасында кездеседі. Онда
былай  делінген:  «Қайғырып  қапаланған  анасы  қазіргі  Ақгас  төбешік
тұрған  жерге  келіп,  жылап-еңірегенде  көз  жасы  көл боп,  омырау  сүп
бұлақ  боп  ағады.  Қазіргі  Ақгас  осьшайша  пайда  боп,  бауырындағы
бұлақ сонда жаралыпты» [121,229-6.].
Тегінде,  мифтерде  осьшайша  үнемі  ұқсастық  ұқсастықгы  туды- 
рады.
Ал  Американың байырғы тұрғындарының  мифологиясында  шаш- 
тан -  орман, балықтың сұйық майынан көлдің пайда болу мотиві кез- 
деседі  [64,  343-6.].  Бұл  жайт  сол  тайпалардың  еңбек-кәсібінің  ерек-
шелігінен туындаған болу керек.
Жалпы,  мифологияда  өзен  -   үш  элемді  жалғастырушы  символ.
«Космос өзені» деген ұғым бар. Өлілер мекені өзенде орналасқан деген
44

ежеліі түсінік бар. Су екі әлемнің шекарасын білдіреді  [12, 356-6.; 64, 
350-63.
Сонымен  бірге  су  адамды  басқа  элеуметтік  сатыға  көтеретін  дэ- 
некерші  қызметін  атқарады.  Мысалы,  өлікті  о  дүниеге  жөнелту  үшін 
жуындырады, ал сәбиді қырқынан шыгарып, «біздің әлемге» экелу үшін 
шомылдырады.  Әсіресе  ертектерде  «өлу  -   су -   қайта  тірілу»  мотиві 
молынан кездеседі. Бүл жайында фолыслортанушы В.И. Еремина жан- 
жақгы жазған болатын [134, Б. 197—
200].
Түйіндеп айтсақ, өлілер элемі су астында, көз жасы -  судың бөлшегі, 
яғни су екі элемді (өлілер мен тірілер элемі) жалғастыратын дәнекерші
бүл
түрпатта
фте
ға, өсімдікке, хайуанатқа айналып, «қайта тірілетін» сюжеттер баршы- 
лық [55,195-6.]. Келтірілген мысалдардан біз мифологияда қайғы -  көз 
жасы -  өзен  үштігінің бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста екендігіне
куә болып отырамыз.
Алыптардың, әулиелердің, батырлардың жасампаздъщ қызметі 
Келесі  кезекте  біз  зерттеп  отырған  тақырыптагы  қазақ  пен  моңғол 
мифтерін  элемдік  мифологиямен  салыстырмақпыз.  Нақтьшап  айт- 
қанда,  қүл  иеленуші  мемлекет  түсында  пайда  болған  жүйеленген, 
көркемделген  көп  қүдайлы  ежелгі  Үнді,  Скандинавия,  Қытай  мифо- 
логиясындағы  алыптар  образымен  стадиялық  түрғыдан  рух-иелік 
сипатта, оларга қарағанда көне сатыда деп танылған  [11, 92-6.]  қазақ- 
моңғол  мифологиясындағы сарындар мен кейіпкерлерді салыстырып,
талдау жасамақпыз.
Ежелгі Үнді мифологиясында элемдегі алғашқы адам алып Пуруша 
болып  саналады.  Оның  біртүтас  денесі  бөлшектелгенде  жаһандағы 
элеуметтік жэне космостық элементтердің бэрі пайда болады. Мысалы: 
аузынан -  абыздар, қол ынан -  әскерилер, жамбасынан—егіншілер, аягы-
нан — төменгі таптар, маңдайынан — ай,  көзінен — күн, демінен — жел, 
кіндігінен -  ауа т.с.с. пайда болады. Ал Скандинавия алыбы Имир -  қос 
жынысты  антропоморфты жан иесі.  Ол өлгенде денесінен — топырақ, 
қанынан — теңіз,  сүйегінен -  тау,  басынан -  аспан,  шашынан — орман 
т.с.с.  пайда  болады.  Қытай  алыбы  Пань-гудің  денесінен  —
  топырақ, 
сүйегінен -  тас пен алтын, денесінің түктерінен -  өсімдіктер, демінен -  
жел мен бүлт, даусынан -  нажағай, сол көзінен —
 күн, оң көзінен -  ай, 
көз жасынан -  өзен, сіңірі мен тамырынан -  жолдар, терлегенде  -  жаң-
быр мен шық т.с.с. пайда болған көрінеді [55, Б.203-204].
Бүл  мысалдардан  қазақ  пен  моңғол  мифологиясындагы  біз  тал- 
даған  кейбір  сарындардың  белгілі  мөлшерде  қайталанып  тұрганын 
байқаймыз.  Мәселен, біздегі  алыптардың демінен -  жел,  көз жасынан 
(кейде түкірігінен) —
 өзен,  денесінен —
 тау-тас,  қанынан — қызыл  тас, 
сүтінен  ақ тас  пайда болу мотивтері  сэйкес  келіп түр.  Сонымен  бірге
аңдап
45

Құл  иеленуші  қоғамда  өмірге  келген,  топталған,  көркемделген 
мифологияда алыптар  космостық масштабқа  көтерілген.  Олардың де- 
нелерінен  бүкіл ғаламшар жүйелі түрде  пайда болса,  ыдыраңкы,  рух- 
иелік сипаттағы қазақ-моңғолдың көне мифологиясындағы алыптардың 
денесінен тек қана қазақ пен моңғол өлкесіндегі кейбір жекелеген тау- 
тас,  өзен-су  ғана  пайда  болады  деп  аңыздалады  екен.  Ежелгі  Үнді, 
Египет, Қытайда мифологиялық көп қүдайлы пантеон бар, ал ол қазақ 
пен  моңғолда  толық  сипатта  жоқ.  Үндінің  Пуруша  туралы  мифшде 
қүл  иеленуші  мемлекеттің  қүрылысы,  әлеуметтік  таптары  алыптың 
денесінен  жаралғандығы  айтылса,  қазақ  пен  моңғол  алыптарында 
бүндай жайт тіпті айтылмайды да.  Себебі  қазак-моңғол  халқы  қауым- 
дық  қоғамнан  феодалдық  қоғамға  бірден  өтіп,  қүлдық  мемлекет  ор- 
натпағандығы тарихи шындық. Көпқұдайлық мифологиядағы алыптар 
күдай дәрежесіне көтерілсе, қазақ-моңғол мифологиясындағы алыптар
лэпежесіне  ғана  жеткен.  Бізде-
қүдаи»
алыптардың
салу,
тұрғызу екендігін анықтадық.  Бұл
саналы, кейде мақсатсыз, кездейсоқ жағдайда жасай береді. Бұның өзі
түрік-моңғол мифологиясының ыдыраңқы, шашыраңқы, жүйеленбеген 
қалыпта алғашқы қауымдағы арғы тегінен ұзап кете қоймаған көнелік
сипатынан хабар береді.
Қазақ  фольклортану  ғылымының  негізін  салушылардың  бірі
А.Байтұрсынов  «Адамның  анайы  шағындағы  шығармалары  орасан
түрде
бұл
ғынған...  Сондықган  күшті  болған  нәрселердің  бэрін  де  құдай  деп 
білген.  Адамнан  қадірлеп,  құдайдай  көретіндері  батырлар  болған...
баласына
құдаи
қүдаилары
қалып
А.Байтұрсынұлының бұл пікірі мифологиямыздағы алыптардың та- 
биғатын тануға,  көп  қабатты,  қалың  қыртысты  көне  мұрамыздың тек
тамырына бойлауға бағдар болады.
Алдын ала түйін жасасақ, қазақ пен моңғолдың  жер-судың жаралуы
туралы мифтері тарихи-типологиялықтұрғыдан әлемдік мифологиямен 
сарындас, үндес екендігі анықталды. Сонымен бірге ол стадиялық даму 
тұрғысынан көне қалыпта қалғандығы дәлелдене түсті.
Қазақ  пен  моңғол  мифологиясында  кейбір  жекелеген  ерекшелік- 
тер  де  байқалды.  Мәселен,  қазақта  эулие  жандар  (Масат  ата,  Укаша 
ата,  Түлкібас,  Азанұр  әулие  т.б.)  намаз  оқып  тұрғанда  жаулары  оған 
қастандық жасайды  да,  олардың  денесінен  (қанынан,  ізінен,  түкірігі- 
нен)  жергілікті  жағырапиялық  нысандар  пайда  болады.  Оқ  өтпейтін
46

әулиечің  осал  тұсын  дұшпанға  айтып  берген  келіні  (кейде  тоқалы) 
карғыстан  тасқа  айналады.  Тегінде,  элемдік  мифологияда  қасиетті 
кейіпкерлердің  казасынан кейін олардың дене мүшесі қауымға қажетгі 
нысандарға  айналады.  Осындай  «өлу-тірілу»  сарынын  ғалымдар  кө- 
бінде  егінші  халықтарға  тэн  екенін  жэне  оның  пайда  болуының төр- 
кіні құрбандық салтында жатқанын айтады [60, Б. 105-106]. Ал қазақта 
қасиетті  құрбандық  туралы  айтылмайды,  әдетте,  окиға  жаулардың 
қастандығынан  делінеді,  әйткенмен,  қасиетті  жандардың  қазасынан 
кейін шипалы да киелі жағырапиялық нысандар пайда болады. Мыса- 
лы,  Укаша әулиенің домалаған  басы  еніп  кеткен тау  қуысында киелі 
құдық пайда болады [135], Көзата қабірінің қасынан жанарды емдейтін 
бұлақ ағып  шығады,  Түлкібас әулие түкіріп қалғанда он екі қарсыла- 
сы  езіліп  кетеді,  сол  жерде  он  екі  шипалы  бұлақ  пайда  болады  [21, 
Б. 127—128; 21, Б.  104-105]. Осыған ұқсас сарын түріктердің  «Тас бол- 
ған оғлан» деген  аңыздауьгада бар [14, 377-6.].
Моңғол  мифологиясында  киелі  әулие  жандардың  қасиетті  қазасы 
туралы  дэл  осыған  ұқсас  сюжеттер  кездеспейді  жэне  олардағы  аңыз- 
дарда  тау-тас  жауга  бетпе-бет  тап  болған  жандардың  құбылуынан
пайда болмайды да.
Мәселен, Даян дээрэх деген бақсыны Шыңғысхан қуып барып, қы- 
лышпен  шапқанда  бақсылар  табынатын  жартасқа  айналған  деген  бір 
сюжет  бар  болғанымен,  нысан  қазақгағыдай  шипалы  мэнге  ие  емес
[45, Б. 150-151].
Екіншіден,  қазақтағы  бірсыпыра  тау-тастың  пайда  болу  себебі 
адамдардың  жау  шапқыншылыгына  тап  болған  шарасыз  жайтына 
телінеді.  Мысалы,  Жекебатыр,  Оқжетпес,  Үшдіңгек  (Апалы-сіңлілі)
[136,  9-6.;  136,  12-6.],  Қырыкшілтер  әулие,  Қырық  қыз т.б.  [21,  97-6.;
21,  101-6.].  Тіпті  жоңгарларға  қарсы  соғысқан  тарихта  болған  батыр 
Жасыбайдың аты  тауға өрмелеп бара жатып тас боп қатып, «Атбасы» 
шоқысына  айналады,  батырдың  өзі  жорықтан  келіп,  шөліркеген  тұл- 
парына  су  іздеп  қазғанда  Жасыбай  көлі  пайда  болады  [111,  15-6.] 
немесе Райымбек батыр  қылышымен түртіп,  шөлден  бұлақ шығарған 
деген  көне  мифтік  сюжетгі  арқау ететін  аңыздар бар  [21,  127-6.].  Ал 
дэл осындай сюжеттер моңғолда кездеспейді.
Жалпы,  жергілікті  жағырапиялық  нысандар  мифті  белсенді  тасы- 
малдгушы  эрі  көне  миф  кей  жағдайда тарихи  тұлғалардың  бейнесін 
сомдауға үлес қосып, қайтадан түлейтін  қабілетке ие.
Қазақ  эпосы  әсіресе  жоңгарға  қарсы  жүргізілген  шайқас  кезе- 
ңінде  тарихи  жинақтаудан  қайта  өтіп,  түтастанып,  патриоттық  идео- 
логияға  кызмет  еткендігі  ғылымда  анықталған.  Олай  болса,  қазақ 
мифологиясындағы  жер-суға  катысты  ежелгі  сюжеттер  де  сондай  ке- 
зеңдерде оганшьшдык рухта жинақгалып, тоғысып, ширыға түскендігі 
байқалады.  Бір  сөзбен  айтқанда,  қазақтагы  тау-тас,  өзен-су,  көл-бү- 
лақтардың  пайда  болуы  туралы  сюжеттердің  ерекшелігі  сол,  онда
47

баяндалатын  нысандар  жауға  қарсы  соғысып,  көз  жұмған  рухы  биік 
жандардан қалған тарихи ескерткіш, куэ ретінде сомдалады  да, бүгінгі 
ұрпақты бабалар дәуірімен жалғастырып, зердесіне отаншылдық рух- 
тың дәнін  себеді.  Г.Н.  Потанин  кезінде  қазақ  пен  моңғол  руханиятын 
салыстырып  отырып,  моңғолдардың  санасын  будда  дінінің  кітаби 
әпсаналары  мықтап  шырмағанын  айта  келіп,  «Киргизский  народ 
еще  не  затронут  книжными  спорами  о  религии  и  нравственности, 
отодвигающими  национальную  жизнь  на  второй  план;  кодекс  нрав- 
ственности и руководство к практической жизни заключаются у него в 
народных преданиях и обычаях, а не в священных книгах, написанных 
на  чужом  языке;  идеалы  свои  он  видит  в  национальных  богатырях, 
родоначальниках  и  героях,  а  не  в  святых,  не  имеющих  родины»  деп 
жазған сергек пікірі көп нәрсенің сырын аша түседі [79, с.7].
Қорытынды  жасасақ,  қазақ  пен  моңғолдағы  жағырапиялык  ны- 
сандардың  пайда  болуы  туралы  сюжеттер  өзара  және  әлемдік  мате- 
риалмен  тарихи-типологиялық  тұрғыдан  үндес  екендігі  дәлелденіп, 
олардағы кейбір жекелеген ерекшеліктер анықталды.
48

жүктеу/скачать 13,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: