Қазақстан тарихшыларының Ұлттық конгресі қазақстан тарихы: инновациялық ТҰжырымдамалар мен дәуірлеу



Pdf көрінісі
бет27/39
Дата03.03.2017
өлшемі3,02 Mb.
#6455
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   39

Кесте 1 – «ҚЖПМ» бойынша Сырдария облысындағы Орта жүз Найман руларының қоныстанған 
территориясы
Ру атауы
Наймандардың  қоныстанған территориясы
Уезд
Болыстар мен қоныстанған өзен-көлдердің атауы
Найман  
Шымкент
Қошқарата  болысы  Тастыбұлақ  басында,  Ақтөбе  болысы  Сыр  өзені 
аңғарындағы Сызған, Шернақ, Қаратөбе, Разды Ата жерлері мен Қарашық, 
Ашылған өзендері, Шошқакөл аңғарында мекендеді. Бүржар болысында 
Арыс,  Ақсай  өзені  аңғарында  Бүржар,  Қаражантақ,  Текесу  қыстаулары 
мен  Маятас,  Асыл  арығы  және  Шұбар,  Ақдала,  Құлмырза  молда  деген 
жерлерде 
Перовск
Қараөзек  болысы  Болтай,  Тереңөзек  қыстаулары  мен  Айман  арығы, 
Қараөзектің Болтай сағасында. Приречная болысы Сыр бойында Алмалы, 
Бестоғай,  Есекбел,  Сорқұдық,  Шақшатай  қыстаулары.  Скобелев  болы-
сы Қаракөл, Жаман, Шиелі, Сорқұдық, Татай көлдері мен Шиелі арығы 
бойында.Телекөл  болысы  Тұранкөл,  Қарамола,  Төрежан,  Ортаукөл, 
Сабанкөл, Жөкенкөл, Шартақкөл, Жұмалақ көл, Ащыкөл мен Сарысу өзені 
аңғарында көшіп-қонған.
Петропавл уезіндегі рулардың орналасуын «ҚЖПМ» былайша суреттелген: «Славным представи-
телями рода Аргын в уезде является род Атыгай (он же Даут), занимающий почти всю восточную часть 
уезда. Цельность территории этого рода наруашается владениями небольшого рода Караул, узкой по-
лосой    с  севера  на  юг  прорезывающими  территорию  Атыгаевцев  (7-е  аульн.  община.  Таинчинской 
волости. и 10-е аульн. община Петропавл. вол.). Кроме того, владения того же рода располагаются в 
крайней восточной части уезда, между владениями рода Атыгай и Уак. Местонахождения владений 
третьяго Аргынскаго рода, Канджигалы, было уже указано (Средняя волость)»[8, 67-68 бб.], - деп одан 
басқа Қаракесек пен Қаржас руларында өздерінің жеке территориясы болмағандықтан, олар Полудень 
болысындағы казактар мен қара шекпенділерден арендаға жер алып отырғаны баяндалады. 
Сонымен  қатар  статистикалық  деректің  мәліметтерінде  Арғынның  Атығай  руларының  ішкі 
құрылымы  жайлы  мәліметтер  кездеседі.  Ол  бойынша  Атығай  12  рудың  бірлестігінен  тұратындығы 
айтылып, оларға : Баба, Бағыс, Майлы, Балта, Бабасын, Сүйіндік-Қара, Құдайберді-Бәйімбет, Ақ-Киік, 
Қойлы-Атығай, Құлансу, Қадыр, Атығай рулары жатқызылады[8, 97 б.].
Кесте 2 – Петропавл уезіндегі рулардың ауыл мен шаруашылық сандары туралы мәлімет 
(«Қырғыздардың жер пайдалану материалдары...» бойынша)

Рудың атауы
Ауыл саны
Шаруашылық саны Шаруашылықтың 
% өлшемі
1
Арғын
547
4423
38,8 %
2
Керей 
509
4380
38,5 %
3
Уақ 
221
2260
19,8 %
4
Қыпшақ 
35
252
2,2 %
5
Басқалары 
6
84
0,7 %
6
Барлығы 
1318
11399
100 %
Сонымен қатар деректе осы уездердегі жалпы Ұлы, Орта, Кіші жүздердің саны туралы мәліметтер 
берілген.
Кесте 3 - Әулиеата мен Черняев уездеріндегі үш жүздің жалпы саны [4, 13 б.]

Қырғыз-қазақтар
Әулиеата
Черняевск
Барлығы
1
Ұлы жүз 
7385
114
7499
2
Орта жүз
626
201
827
3
Кіші жүз
-
1293
1293
4
Төре мен төленгіт
-
45
45
5
Барлығы 
8011
1653
9664
Демек, «Қырғыздардың жер пайдалану материалдары...» дерегінде кездесетін ру-тайпалық шежіре-

182
кестелердің де маңызы мен құндылығы жоғары. Олар зерттеушілердің ойынан алынған дүние емес. 
Білімді де беделді, көпті көрген, көпті білген көнекөз қариялар мен ауылды басқарған ақсақалдардан 
сұрап жазып алынған. Бір қызығы әрбір рудың көсемі өз руының шежіресін таратып беріп, зерттеу-
шілер олардан басқа бір рудың шежіресін сұрағанда, шатастырармыз деп, басқа рудың тарихын ай-
тудан  бас  тартқан.  Бұның  өзі  дерек  көзінің  құндылығын  жоғарылататына  сөзсіз.  Өйткені,  әркім  өз 
руы мен көрші қандас рулардың шежіресін жақсы білгенімен, басқа рулардың тарихын білмеуі неме-
се кейбір маңызды оқиғаларды ұмытып қалуы мүмкін. Сондықтанда мұның өзі шежіре-кестелердегі 
мәліметтерді әлі де болса басқа да неғұрлым обьективті деректермен салыстыра талдауды қажет етеді. 
Біз зерттеу жұмысымызда барлығын түгелімен қамтып шықтық деуден аулақпыз. Бұл өте ауыр әрі 
күрделі жұмыс болғандықтан болашақта да зерттеуді қажет етеді. 
Қорыта  келгенде  «Қырғыздардың  жер  пайдалану  материалдары...»  ру-тайпа  бірлестігінің  тари-
хы  баяндалған  мәліметтердің  маңызы  өте  зор.  Олардың  қазақ  тарихын  терең  зерттеп,  зерделеуде, 
халқымыздың өткенін этникалық, саяси, тарихи тұрғыда толықтырып, байытудағы орны ерекше. Бұл 
деректен:
- қазақтардың әлеуметтік тарихынан;
- этнографиясынан;
- ру-тайпалық құрылымынан;
- рулардың қоныстануы мен көшіп-қонуынан құнды әрі обьективті мәліметтер алуға болады деп 
тұжырымдауға болады.
«Қырғыздардың  жер  пайдалану  материалдары...»  дерек  көзін  талдай  отырып  әр  облыс  пен  уез-
дегі қазақ қоғамының ру-тайпалық құрылымының ерекшеліктетерін байқау қиын емес. Бұл деректе 
сақталған мәліметтер бойынша сонау ХІХ ғасырдың соңындағы - ХХ ғасырдың басындағы қазақтардың 
кұрделі этникалық жүйесі мен қоныстануының біршама толық суретін көруге болады. Дерек бойынша 
ру-тайпалардың Қазақстан территориясына орналасуы бүгінгі күнгімен салыстырғанда көп өзгеріске 
ұшырамаған. 
Әдебиеттер
1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.  
2. Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында / Құраст. Ә.Пірманов / – Алматы: Атамұра, 
2000. – 464 бет.
3. Қазақ ру-тайпаларының тарихы. - Тама. - 1 том. - Екінші кітап. - Алматы: «Алаш» тарихи-зерттеу орталығы, 
2005. – 648 б.
4.  Материалы  по  киргизскому  землепользованию  района  реки  Чу  и  низовьев  реки  Таласа  Черняевского  и 
Аулиеатинского уездов Сыр-Дарьинской области. – Ташкент: Типо-Литография В.М. Ильина, 1915.
5. Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию 
степных областей. - Под. ред. Ф.Щербина. - Т. I. - Акмолинская область. - Кокчетавский уезд. -  Воронеж, 1898. 
– 1041 с.
6. МКЗ. - Аулиеатинский уезд. - Ташкент, 1911. – 699 с.
7. Маргуланов А. Найманы. // Казаки. Сборник антропологического отряда Каз.эксп. АН СССР. Исследование 
1927 г. – Ленинград, 1930. – 329-334.
8. МКЗ. - Т.XII. - Акмолинская область. - Петропавловский уезд. - Чернигов, 1908. – 600 с.
ДУЙСЕН Г.М.,
д.эконом.н., зам. директора 
Института востоковедения 
им. Р.Б. Сулейменова КН МОН РК 
(г. Алматы)
РЕГУЛИРОВАНИЕ РЕГИОНАЛЬНОГО ТУРИЗМА И  
РЕКРЕАЦИИ В КАЗАХСТАНЕ 
Формирование регионального туризма должно ускорить создание конкурентной среды, определить 
эффективные направления инвестирования, активизировать внешнеэкономическую деятельность, за-
нять должное место на мировом рынке туристско-рекреационных услуг. При этом вследствие необхо-
димости соблюдения особых требований оживление хозяйственной деятельности не нанесет никакого 
ущерба экологической обстановке региона.

183
При разработке системы методов регулирования регионального туризма необходимо, на наш взгляд, 
исходить из следующих методологических положений.
Во-первых,  социально-экономическое  развитие  регионального  туризма  и  рекреационной  сферы 
осуществляется в соответствии с законами расширенного воспроизводства, следовательно, воспроиз-
водственный аспект является основополагающим. 
Во-вторых, с развитием рыночных отношений действие вертикальных связей и зависимостей ос-
лабевает, и все большее значение приобретают горизонтальные связи, формирующиеся под влиянием 
воспроизводственных циклов с высоким уровнем локализации.
В-третьих, управление развитием и функционированием регионального туризма относится к компе-
тенции территориальных органов.
В-четвертых, эффективное регулирование регионального туризма невозможно без соответствую-
щей материально-технической и финансово-экономической базы.
В-пятых, приоритет должен быть отдан экономическим методам, чтобы местная администрация, не 
вмешиваясь в производственную и социально-экономическую деятельность предприятий индустрии 
туризма, смогла добиться их активного участия в решении проблем экономического и социального 
развития региональной системы.
Необходимо  отметить,  что  региональный  туризм  является  сложной  формой,  напрямую  участву-
ющей  в  воспроизводстве  рабочей  силы  и  обладающей  специфичным  хозяйственным  механизмом. 
Основу  регулирования  регионального  туризма  должны  составлять  предприятия  индустрии  туризма 
как база общерегиональной инфраструктуры социального и производственного назначения. 
Регулирование развития регионального туризма предусматривает гибкое сочетание различных эко-
номических методов и выбор теории, руководствуясь которой следует принимать решения. 
Основной целью регулирования регионального туризма и рекреации является удовлетворение спро-
са, как иностранных граждан, прибывших в Казахстан, так и отечественных туристов, число первых 
составило в 2011 г. 5685132 человек, из них число туристов-нерезидентов, обслуженных туристскими 
фирмами составило 36096 человек, или 0,6% к числу прибывших иностранных граждан. 
Важной составляющей в развитии регионального туризма являются места отдыха, предполагающие 
наличие лечебных факторов, живописных ландшафтов, инфраструктуры. К ним относятся санатории, 
дома отдыха, пансионаты. В настоящее время многие санатории, находившиеся во введении отрасле-
вых профсоюзов, акционировались, либо перешли в частную собственность. Это, с одной стороны, 
дало  возможность  развиваться  самостоятельно  и  предоставлять  широкий  спектр  лечебно-оздорови-
тельных услуг, с другой, многие санатории пришли в упадок и вынуждены были закрыться. 
Динамика развития санаторно-курортной сети за период 2006-2010 гг. представлена в таблице 1. 
Таблица 1 – Деятельность санаториев и пансионатов Казахстана в  
региональном разрезе в 2006-2010 гг.
Регионы 
2006 г.
2007 г.
2008 г.
2010 г.
число 
ед.
Кол. 
обсл., чел.
число 
ед.
Кол. 
обсл., чел.
число ед.
Кол. 
обсл., чел.
число ед.
Кол. 
обсл., чел.
Республика 
Казахстан
128
260784
127
263356
101
133821
121
218905
Акмолинская 
11
34084
11
41543
3
5001
9
38637
Актюбинская 
9
11313
9
8812
7
6328
6
4898
Алматинская 
11
27560
11
27723
11
29292
24
13453
Атырауская 
6
3673
6
3380
4
2952
4
3651
Восточно-
Казахстанская
11
8408
10
6002
8
5189
8
5498
Жамбылская 
6
11337
7
11506
10
9204
4
4095
Западно-
Казахстанская 
4
2786
4
2966
3
2202
4
5071
Карагандинская 
20
34515
20
30441
17
18762
19
25096
Костанайская 
8
15434
7
16691
4
15413
7
17207
Кызылординская 
4
11425
5
12465
2
856
4
15154
Мангистауская 
1
215
1
191
1
169
1
174
Павлодарская 
5
10126
5
10993
5
2555
5
9148
Северо-
Казахстанская 
3
75
3
582
3
841
3
2345
Южно-Казахстанская
18
51235
18
49668
12
20714
12
36049
г. Алматы
11
38598
10
40393
11
14343
11
38429
Составлено и рассчитано автором по статистическим сборникам за 2006, 2007 гг. и 2010 годы [1, 2, 3].

184
Таким  образом,  деятельность  санаториев  и  пансионатов  отчетливо  показывает  превалирование 
Алматинской  области  и  г.  Алматы  (28,1%  всей  численности  санаториев  и  23,7%  всего  количества 
обслуженных отдыхающих по республике). Это объясняется как наиболее благоприятными природ-
но-климатическими условиями юго-востока Казахстана, так и проживанием населения с наибольшей 
покупательской способностью в этом регионе страны. Необходимо отметить также историческое зна-
чение г. Алматы в формировании основ санаторно-курортного обслуживания в республике. В целом 
ситуация в рекреационной сфере указывает на необходимость возрождения некогда известной славы 
курортов Казахстана по различным ключевым направлениям.
Основную долю дохода от реализации продукции (работ и услуг) в сфере туризма в 2011 г. 68232,7 
млн. тенге принесли гостиницы и прочие места для проживания, что составляет 53,7 % от общего до-
хода в туризме.
  Количество  гостиниц  и  прочих  мест  размещения  в  2011  г.  составляло,  по  данным  Агентства 
Республике Казахстан по статистике, 1 642 единицы, в том числе 1066 гостиниц, из них 14 гостиниц 
имели статус 5-звездочных, 53 гостиница 4-звездочные, 91 – 3-звездочная, но большинство гостиниц − 
873 − без категорий, последние составляют 81,9% от всего количества гостиниц в республике (таблица 
2). 
Таблица 2 – Распределение объектов размещения по формам 
 собственности в Казахстане
Формы собственности
2004 г.
2006 г.
2008 г.
2010 г.
2011 г. % к итогу
Всего, единиц
273
465
528
677
1 642*
100
в том числе по формам
собственности:
государственная собственность
21
27
27
40
24
1,5 
частная собственность
235
406
471
604
1 516
92,3
из нее:
собственность совместных пред-
приятий с иностранным участи-
ем 
18
41
70
68
70
4,3
собственность других госу-
дарств, их юридических лиц и 
граждан
17
32
30
33
32
1,9
Примечания: 1. Составлено и рассчитано автором по источнику [1, c. 58].
2. 
* - данные с учетом индивидуальных предпринимателей.
При этом нужно учитывать тот фактор, что из 1 642 гостиниц и иных средств размещении 24 явля-
ются государственной собственностью, что составляет 1,5%. 1516 гостиниц и прочих мест размещения 
(или 92,3%) находятся в частной собственности, 32 гостиницы являются собственностью других госу-
дарств, их юридических лиц и граждан, что составляет 1,9% от всех средств размещения. То есть, 1586 
гостиниц и прочих мест размещения являются собственностью бизнесменов Казахстана, из которых 70 
гостиниц, или 4,3%, являются совместной собственностью с иностранным участием.
При рассмотрении вопросов государственного регулирования регионального туризма важно учиты-
вать межотраслевые связи в регионе. 
Решение проблем, связанных с развитием регионального туризма, невозможно без межотраслевой и 
межрегиональной координации действий, концентрации ресурсов и их использования в соответствии 
с логикой достижения поставленных целей. Чтобы реализовать принцип целевого управления, необ-
ходимо использовать программно-целевой подход к разработке и внедрению системы мероприятий, 
регулирующих региональный воспроизводственный процесс. 
Одной из составляющих форм региональных комплексных программ является программа формиро-
вания рекреационной зоны с целью привлечения иностранного капитала и выхода на мировой рынок 
рекреационных услуг. Создание рекреационной зоны означает возможность: 
- для иностранного инвестора – снизить риски ведения бизнеса в условиях повышенной нестабиль-
ности;
- для правительства страны – оказать покровительство отечественной рекреационной индустрии; 

185
- для населения, живущего на территории рекреационной зоны, − поднять уровень своих доходов, 
получить новую работу, приблизиться к стандартам жизни, характерным для развитых стран;
- для самой территории – получить инвестиции для развития экономики, укрепить финансообразу-
ющие структуры региона [4].
К примеру, в целях развития туризма на уровне региона в Республике Саха (Россия) созданы ту-
ристские программы, привлекающие туристов. Это – круизы по р. Лена, природный парк «Ленские 
столбы», «Полюс холода» (среднемесячная температура января – 61Сғ), восхождение на священные 
горы Кисилях, экологические и этнографические туры, охота и рыбалка, тематические маршруты (ал-
мазные и мамонтовые) и др. [5, с. 51].
Средством  стратегического  воздействия  при  регулировании  регионального  туризма  может  быть 
разработка и реализация территориальных программ по ключевым направлениям социально-экономи-
ческого развития. Территориальная программа развития рекреационной зоны должна быть ориентиро-
вана на приведение в действие территориальных резервов повышения эффективности экономического 
потенциала, улучшение обслуживания туристов и как следствие – на повышение уровня и качества 
жизни населения. 
Эффективность использования экономического потенциала региона может быть значительно повы-
шена при наличии предплановых обоснований развития территорий, к которым относятся региональ-
ные прогнозы. Региональный прогноз представляет собой исследование перспектив развития района, 
имеющее предварительный характер и содержащее гипотезу о направлениях развития и будущем со-
стоянии региона в целом и отдельных его составляющих. Он дает возможность оценить различные 
варианты развития региона на предварительной стадии. Региональному прогнозу должен предшество-
вать научный анализ экономических и социальных процессов и тенденций, динамики развития рекре-
ационной инфраструктуры в предшествующие периоды. 
Таким образом, разработка концептуальных положений регулирования развития регионального ту-
ризма позволяет сделать следующие выводы:        
-  решение  задачи  комплексного  развития  региона  означает  формирование  таких  соотношений  и 
пропорций между отдельными элементами социально-экономического комплекса, которые создава-
ли бы условия для эффективного включения региона в территориальное разделение труда и решения 
внутрирегиональных проблем, обеспечивающих последовательное продвижение в социальной сфере;
- механизм регулирования должен предусмотреть возможность постоянного контроля за развитием 
отношений, которые складываются между отраслями хозяйственного комплекса региона; состояни-
ем производственной инфраструктуры; экономическими и демографическими процессами в регионе; 
экономической и финансово-кредитной сферой; экономическими и финансовыми потоками региона; 
ресурсным и экономическим потенциалом региона; экономическими и социальными процессами;
- формирование сервисной зоны или зоны услуг в рассматриваемом регионе, специализирующейся 
на оказании различного рода услуг, в том числе деловых и рекреационных, ускорит создание конку-
рентной среды, сформирует эффективные направления инвестирования, оживит внешнеэкономичес-
кую деятельность, поможет занять региону должное место на мировом рынке рекреационных услуг.
Местные органы управления должны сосредоточить свое внимание на процессах, которые не могут 
регулироваться  рынком,  чтобы  не  допустить  нежелательных  последствий  в  сферах,  определяющих 
рекреационный потенциал региона – здравоохранении, экологии, культуре, жилищно-коммунальном 
хозяйстве, транспорте, связи. Используя бюджетный и налоговый механизм, а также систему субси-
дий, местные органы могут регулировать использование финансовых ресурсов, создавая условия для 
нормального инвестиционного процесса, развития рынка рекреационных услуг в регионе. По наше-
му  мнению,  экономическое  регулирование,  межотраслевое  и  межрегиональное  перераспределение 
финансовых ресурсов достигаются взаимодействием субъектов регионального воспроизводственного 
процесса в соответствии с целями и задачами развития региона. 
Рекреационные услуги, составляющие основу деятельности региона, по представлениям ряда авто-
ров, имеют натуральную и денежную формы. Во-первых, рекреационная услуга есть экономическая 
категория, соответствующая определенной потребности. Во-вторых, на производство рекреационной 
услуги затрачивается определенная мера живого и овеществленного труда. В-третьих, общественная 
практика свидетельствует, что в условиях рыночных отношений потребность человека в рекреации 
становится реальной экономической потребностью лишь в том случае, если она обеспечена соответс-
твующим доходом.
Многообразие видов отдыха, особенности их технологии, требующие особых средств отдыха, и ха-
рактер используемых ресурсов определяют и разнообразие предприятий, обеспечивающих различные 

186
виды отдыха. Их называют рекреационными предприятиями. Все эти предприятия и связанные с ними 
структуры образуют особую отрасль народного хозяйства – рекреационное хозяйство (рекреационный 
комплекс), главная задача которого – обслуживание отдыхающих как в месте, так и вне постоянного 
места их проживания.
Российский ученый А.С. Макекадырова предлагает следующие методы государственного регули-
рования туристской деятельности на национальном уровне, которые можно применять и в Казахстане, 
а именно:
- установление общих правил осуществления различных видов предпринимательской и иной эконо-
мической деятельности объектов туристской индустрии и контроля и надзора за ее осуществлением;
- установление особенностей создания, реорганизации и ликвидации субъектов туристской индус-
трии;
- разработка и реализация целевых, инвестиционных и других программ, концепций и проектов в 
области туризма;
- государственная поддержка приоритетных видов туризма и деятельности субъектов туристской 
индустрии;
- налоговое регулирование; государственный протекционизм; информационное обеспечение туриз-
ма [6].
Туризм и рекреационная деятельность на уровне республики или региона должны поддерживаться 
государством и, конечно, должны соответственно субсидироваться инвесторами, в том числе, возмож-
но, и иностранными.
В этой связи А.А. Курочкина, О.А. Яброва предлагают к возможным методам стратегического ре-
гулирования эндогенного регионального развития отнести: 
- прямое государственное регулирование; стимулирование сектора услуг;
- поддержку малого и среднего предпринимательства; создание специальных зон [4].
По  их  мнению,  методы  прямого  государственного  регулирования  базируются  на  двух  основных 
целях государственного вмешательства в развитие регионов: 
1) «справедливость», то есть такое размещение (пространственная организация) экономической де-
ятельности, при котором жители всех регионов имеют равные возможности достичь желаемого благо-
состояния; 
2) «эффективность», которая требует рационального использования потенциала каждого региона в 
целях общенационального благосостояния. В период экономического роста преобладает первая цель, 
в период кризисов – вторая.      
Основными  проблемами  развития  рекреационной  зоны,  решение  которых  возможно  средствами 
региональной политики, являются: а) адаптация к местным условиям мероприятий экономической ре-
формы, проводимой правительством; б) координация региональной политики правительства и мест-
ных властей; в) стабилизация социально-экономического состояния региона.
Если рассматривать долю допустимого иностранного участия, в зависимости от сектора экономики 
и активности инвестора, то это следует установить законодательно, однако она не должна превышать 
49%. В сфере туризма иностранное участие может быть допустимо, если предусматривается строи-
тельство теннисных кортов, площадок для гольфа, яхт, центров здоровья, луна-парков и других объ-
ектов инфраструктуры, способствующих разнообразию и повышению качества услуг, или если проект 
связан со строительством туристических комплексов, трех-, четырех- и пятизвездочных отелей, отелей 
в горных районах. В целом создание сервисной зоны в регионе позволит сконцентрировать внимание 
на приоритетных направлениях в экономической и физической реструктуризации, минимизирует вме-
шательство государства в социально-экономическое развитие территории.
Экономика, базирующаяся на регулируемых рыночных отношениях, требует как совершенствова-
ния действующих, так и создания новых методов прогнозирования и программирования хозяйственно-
го механизма, в том числе и в рамках отдельного региона. При этом повышается актуальность пробле-
мы научной обоснованности программных расчетов и исследований, создание методов и моделей мно-
говариантных расчетов в области поиска оптимальной перспективной стратегии, уточнения научных 
основ прогнозирования развития регионального туризма, разработки теоретических и методических 
основ формирования концепции долгосрочного развития регионального туризма.
Литература
1.  Туризм Казахстана 2006-2010. Статистический сборник. Гл. ред. Смаилов А.А. – Астана, 2011. – 152 с. 
2.   Туризм Казахстана 2004-2008 гг. Статистический сборник. Под ред. Ж.И. Омарова. – Астана, 2009. – 107 с.

187
3.  Туризм Казахстана в 2007 году. Статистический сборник. Под ред. Ж.И.Омарова. - Астана, 2008. – 128 с. 
4.  Курочкина А.А., Яброва О.А. Стратегическое регулирование развития рекреационной зоны в регионе // 
Проблемы современной экономики. – 2007. - № 1. - С.181-187.
5.  Тотонова Е.Е. Региональные особенности и тенденции развития туризма на севере России // Региональная 
экономики: теория и практика. – 2010. - № 31. – С.48-54.
6.   Макекадырова А.С.  Совершенствование  практики  формирования  туристско-рекреационного комплекса 
национальной экономики. Научное издание. – М.: Изд-во Рос. экон. акад., 2007. – 160 с.
МАНСУРОВА А.С.
ученый секретарь Института востоковедения им. Р.Б.Сулейменова, 
к. филос.н. (г.Алматы)
ПРОБЛЕМЫ СОХРАНЕНИЯ КУЛЬТУРНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ  
В СТРАТЕГИИ РЕЛИГИОЗНОГО ДИАЛОГА 
История распорядилась так, что на протяжении уже нескольких веков Казахстан является много-
национальной страной. «В Казахстане межкультурные контакты между народами имели место еще в 
глубокой древности. У многих этнических групп страны есть общее историческое прошлое, давние хо-
зяйственно-экономические и политические связи, в которых связующим звеном выступил Шелковый 
путь» [1; C.224]. Как пишет китайский исследователь Л. Цзинцзянь: «Через Шелковый путь шел обмен 
продуктами не только материальной, но и духовной культуры» [2]. 
Необходимо  отметить,  что  Президент  Казахстана  Н.А.Назарбаев  постоянно  подчеркивает,  что 
внедрение в сознание граждан идеологии межнационального единства и согласия является основной 
задачей на ближайшее десятилетие: «…казахстанская культура основана на взаимопонимании и тер-
пимости, патриотизме и гражданской ответственности за судьбу страны у представителей всех этно-
сов, живущих на древней земле казахов» /3/. 
Однако, как мы можем видеть, глубочайшие перемены в мировом устройстве сейчас в самом разга-
ре. Размах и скорость перемен, обусловленные глобализацией вне зависимости от их природы станут 
характерной особенностью ближайших лет. Государство-нация останется основной единицей мирово-
го порядка, однако экономическая глобализация и распространение технологий, в первую очередь ин-
формационных, подвергнут правительства государств новым громадным нагрузкам. Рост способности 
к взаимодействию между людьми будет сопровождаться распространением виртуальных сообществ по 
интересам, усложняя способность государств к управлению. Интернет, в частности, ускорит создание 
еще более глобальных движений, которые могут стать мощной силой в международных отношениях.
Отчасти управление подвергнется натиску со стороны новых форм политики идентичности, в центре 
которых находятся религиозные убеждения. 
В частности, политический ислам будет оказывать существенное влияние на ситуацию в мире, объ-
единяя разнообразные этнические и национальные группы. Сочетание ряда факторов – переизбыток 
молодежи  во  многих  арабских  странах,  неблагоприятные  экономические  перспективы,  влияние  ре-
лигиозного образования и исламизация таких институтов, как профсоюзы, неправительственные ор-
ганизации и политические партии, – станет гарантией того, что ислам будет по-прежнему серьезной 
силой.
Необходимо отметить, что «…в последнее время много говорят о «просвещенном исламе». Однако 
термин этот требует правильной, а не схоластической интерпретации, поскольку кое-кто может ре-
шить, что наряду с «просвещенным» может существовать и «непросвещенный» ислам. И тогда мы с 
вами попадем в плен ложной теории «о двух исламах». Одна из самых важных задач, которые стоят 
перед обществом – помочь людям разобраться в этом вопросе» /4; С.6-7/.Поэтому необходимость меж-
религиозного диалога в современном мире кажется очевидной. Можно говорить о том, что подходы к 
диалогу религий также должны учитывать современные реалии, включая тенденции к глобализации. 
В  сущности,  диалог  религий  является  одним  из  базовых  элементов  диалога  цивилизаций,  ибо  цен-
ностные ориентации и духовный мир каждой цивилизации во многом предопределяется установками, 
заложенными в той или иной религии. «Нельзя создать единое религиозное пространство. Нельзя пре-
одолеть до конца имеющиеся различия, тем более что порой они затрагивают основы великих религий. 
Однако ценность постоянного диалога состоит в том, что, несмотря на существующие разногласия, 
сохраняются сам смысл и процесс поиска некой «золотой середины». И главное – диалог создает тер-

188
риторию мира и согласия, время гармонии и ясности. И в этом я вижу несомненную ценность религи-
озного диалога» [5; С.300-314].
Соответственно, межцивилизационный диалог нацелен прежде всего на поиски общности в базо-
вых ценностях цивилизаций, каждая из который являет собой особый мир со своей степенью откры-
тости к внешним влиянием, духовными установками, традициями, пониманием роли личности и т.д. 
Поэтому, уровень диалога и его продуктивность зависят от степени совместимости и диалогичности 
ценностных ориентаций, сложившихся в той или иной цивилизации. Причем, диалог как установка на 
взаимодействие и контакты различных цивилизаций требует от его участников не только отстаивания 
собственной позиции, но и умения пусть не принять чужую точку зрения, но признать право на нее. 
Такой диалог религий, в противовес тенденциям к глобализации, может способствовать взаимопони-
манию в мире, сохранению самобытности и базовых ценностей каждой цивилизации. 
Например, в своей работе «Короли и народ. Власть и право на правление» известный американский 
политолог Р.Бендикс, проанализировав эволюцию государственных и социальных структур Англии, 
Франции, Германии, Японии и России от средневековья к современности, пришел к выводу, что ни в 
одной из этих стран перемены не происходили без инокультурных влияний, но при этом каждая исто-
рическая модель формирует свою цивилизационную идентичность в соответствии с мировоззренчес-
кими ориентирами, основой которой являются религиозные ценности. Соответственно, результатом 
диалога станет не нивелирование цивилизационных, и тем более религиозных и этнических отличий, а, 
напротив, сохранение целостности базовых ценностей, но при этом формируется и база для выработки 
общего пласта ценностей, который позволил бы сблизить различные позиции.
Диалог религий требует развития в межгосударственном, региональном и глобальном масштабах, 
поскольку от уровня взаимопонимания и уважения к духовным традициям партнеров во многом зависит 
разрешение ряда региональных конфликтов. Полезным может стать такой диалог для решения многих 
проблем, в том числе и порожденных так называемым «столкновением цивилизаций», а точнее давним 
противостоянием Запада и Востока, христианства и ислама. Так, на Генеральной Ассамблее ООН в 
1999 г. экс-президент Ирана Хатами выступил с идеей диалога цивилизаций. Он высказал мысль о том, 
что смогли выжить и развиваться лишь те цивилизации, которые оказались способны обмениваться с 
другими цивилизациями своими достижениями, обладают умением «говорить» и «слушать».
Примером межконфессионального сотрудничества может служить наша страна, где ислам и хрис-
тианство сосуществуют не одно столетие. Каждая религия на своем языке несет людям общечелове-
ческие ценности, закрепляет нормы поведения в обществе, выступает в роли хранителя многовековых 
духовных ценностей казахского и русского народов. В настоящее время межконфессиональный диалог 
– это необходимая форма общения, лучший способ духовного обогащения, путь к предупреждению 
кризисных проявлений, в которых осложнение социально-экономических проблем может перерасти в 
противостояние между народами по религиозному признаку.
Мы ведем речь о диалоге, нацеленном не на иллюзорное преодоление тех или иных конфессиональ-
ных отличий, а о стремлении снять межцивилизационные противоречия на базе сближения аксиологи-
ческого фундамента различных религий. Фундаментом диалога может быть общее в истории ислама и 
православия, в истории исповедующих эти религии народов, ведь в Казахстане и других странах СНГ 
последователей двух вер связывают общие исторические судьбы. Близость вероучения православия и 
ислама подтверждается параллелями в священных текстах двух религий, в том числе по вопросу диа-
лога. Так, «…в социальных доктринах ислама и православия есть очень важный общий пункт – при-
нцип сорности (умма – в концепциях ислама) - приоритет духовной общности людей в социальном вза-
имодействии над их экономическими, классовыми, групповыми различиями… Будущее – в единстве, 
экономическом, политическом, но самое главное – в духовности» [6; С.63].
Кроме того, «Уникальность ситуации в Казахстане связана с тем, что страна, по сути, представляет 
собой в этноконфессиональном контексте мозаичное общество, где соседствуют и активно взаимо-
действуют мусульманские, православные, западнохристианские и другие ценности» [7; С.168-169].  
Действительно,  в  современном  Казахстане,  где  помимо  христианства  и  ислама  действует  около 
пятидесяти  институционализированных  конфессий,  проблема  межконфессиональной  толерантности 
отнюдь не исчерпывается одним православно-исламским диалогом. Несмотря на некоторый спад мис-
сионерской активности, по-прежнему остро стоит вопрос вторжения в казахстанское духовное про-
странство  новых  религиозных  движений,  вызывающих  озабоченность  всех  традиционных  религий 
страны. 
Однако, несмотря на вышеперечисленные и другие аналогичные проблемы, именно характер право-
славно-исламских отношений для Казахстана является решающим, поскольку толерантность и содру-

189
жество между этими двумя ведущими культурно-конфессиональными общностями создает благопри-
ятную основу для разрешения в том же духе всех остальных межконфессиональных противоречий. 
Республика Казахстан как евразийская страна исторически состоялась на путях союза православных 
и мусульманских народов. «Казахстан сформировался как уникальное государство, скрепляющее сре-
динную, центральную часть континента Евразия. Евразийская сущность нашей страны – это, прежде 
всего реальная возможность метаисторического диалога между материалистическим, стремящимся к 
постоянной технологической экспансии в природу Западом и духовным, сохранившим воспоминания 
о великой гармонии с природой Востоком». 
Говоря о геополитическом аспекте, интересно вспомнить предложенное в 1904 г. оксфордским про-
фессором X. Макиндером понятие «хартленд» («сердцевина мира»). Оно означает среднюю террито-
рию Северного полушария, охватывающую лесостепную зону Евразии, процессы в которой предреша-
ют собой все важнейшие события мировой истории. Поэтому страна, контролирующая хартленд, по 
мнению Макиндера, может претендовать на статус ведущего субъекта исторического процесса [8]. 
Однако, по мнению современного геополитического аналитика Е. Морозова, одним из вариантов 
глобального переустройства мира, предлагаемых развитыми странами Запада, является установление 
контроля над хартлендом посредством провоцирования православно-мусульманского раскола. В этой 
связи реанимируется концепция неизбежности глобального «конфликта цивилизаций» в христианско-
мусульманских контактных зонах, выдвинутая еще в первой половине XX в. известным американс-
ким ученым Э. Хантингтоном. Согласно этой теории, страны, в населении которых представлено не-
сколько цивилизационных групп, неизбежно обречены на распад [9; С.338]. Противостоять подобным 
проектам может в первую очередь многосторонний взаимный диалог как внутри Казахстана, так и на 
международной арене. За годы независимого развития Казахстан стал одним из центров влияния, как 
в странах СНГ, так и во всем мире, об этом свидетельствует организация Казахстаном международных 
встреч самого высочайшего уровня. Эти инициативы вносят важный вклад в межрелигиозную и межэ-
тническую терпимость, равно как и в международную безопасность и разрешение конфликтов.
 «Продвижение таких ценностей, как толерантность, истина, справедливость и любовь должно быть 
целью любой религиозной проповеди. Экстремизм, терроризм и др.формы насилия во имя религии не 
имеют ничего общего с истинным пониманием религии и являются угрозой для человеческой жизни» 
[10; С.1].
В контексте вышесказанного особое значение приобретает духовно-нравственный аспект религи-
озного  сотрудничества.  Он  напрямую  связан  с  преодолением  деструктивных  тенденций  в  социаль-
но-культурной и духовной сферах, необходимым для цивилизационного выживания Казахстана перед 
угрозой глобального вызова Запада. Поэтому конвертирование нравственных норм религиозных сис-
тем в современные формы социально-ответственного поведения должно стать важнейшей задачей при 
выработке альтернативных проектов мироустройства, предлагаемых не западными цивилизациями. 
Мы должны понять, что вышесказанное может быть достигнуто только в условиях взаимодействия 
и взаимопомощи. Такое понимание названных задач и путей их решения способствует зарождению и 
развитию черт общечеловеческого сознания. Существует многообразие культурных ценностей и тра-
диций различных народов, которые являются достижением опыта его исторического развития. Только 
через диалог с другой культурой можно достигнуть определенного уровня самопознания, так как при 
диалогической встрече двух культур каждая сохраняет свое единство и открытую целостность, одно-
временно обогащая другую.
Литература
1. Курганская В.Д. Этническое многообразие казахстанского общества. К истории миграции и межкультур-
ных взаимодействий в Казахстане//«Формирование толерантного сознания в современном казахстанском обще-
стве. – Алматы: ИФиП КН МОН РК, 2009. – 327с. 
2. Цзинцзянь Л. Шелковый путь и культура Центральной Азии//Центральная Азия и культура мира. - 1999. 
- №1.
3. Казахстанская модель межэтнического согласия: опыт, практика и перспективы. Выступление Президента 
Республики Казахстан Н.А.Назарбаева на 10-ой сессии Ассамблеи народов Казахстана. Астана, 23 декабря 2003 
г.
4. Сейтахметова Н.Л. Европа. ислам. Казахстан. «Треугольник веры и надежды»// «Весь мир» №2(36), май/
июнь 2012. Философская гостиная.
5. Назарбаев Н.А. Стратегия независимости // От диалога религий – к сближению цивилизаций. Выступление 
Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева на Первом Съезде лидеров мировых и традиционных рели-
гий. – Алматы: Атамура, 2003. 

190
6. Ергалиев И.Е., Тихонова Т.Ю, Будущее Казахстана в зеркале евразийства//Идеи и реальность евразийства: 
Материалы Валихановских чтений «Исторические корни и перспективы евразийства как социокультурного и 
социополитического феномена», 11 декабря 1998 г., г.Астана – Алматы: Дайк-Пресс, 1999 – 296с. 
7. Абусеитова М.Х. Казахстан в евразийской перспективе: геополитические и цивилизационные аспекты // 
Идеи и реальность евразийства: Материалы Валихановских чтений «Исторические корни и перспективы евра-
зийства как социокультурного и социополитического феномена», 11 декабря 1998 г., г.Астана/Алматы: Дайк-
Пресс, 1999 – 296с.
8. Морозов Е. Сердцевина мира // Десятина. 2000. № 17-18. 
9. ХантингтонЭ. Столкновение цивилизаций? // Плис. 1994. № 1.
10. Декларация участников Съезда лидеров мировых и традиционных религий // Казахстанская правда, 25 
сентября 2003. №276-277. 
ТАСИЛОВА Н.А.
ХАСАНАЕВА Л.М.
т.ғ.к., аға оқытушы;
т.ғ.к., доцент
ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ТАРИХЫНА ҚАТЫСТЫ ШАЙБАНИ 
ӘУЛЕТІНІҢ ДЕРЕКТЕРІНЕ СИПАТТАМА
Қазақ хандығының тарихы өте күрделі әрі түрлі кезеңдерді басынан кешірді. Әсіресе ХV ғ. соңы 
мен ХVI ғасыр көп зерттелмеген әрі түрлі қиындықтар туындаған кезең болғандықтан, бұл кезеңді 
тарихи жазба деректер арқылы қалпына келтіру қажеттілігі туындап отыр. Осы кезеңде пайда болған 
деректердің өзін деректанулық талдаудан өткізіп, алынған мәліметтердің шынайылық деңгейін анықтау 
қажет.
Қазақ хандығының тарихын қайта қалыптастыруда осы кезеңде пайда болған тарихи деректердің 
маңызы зор. Ортағасырлық деректердің өзіне тән ерекшеліктердің бірі – олардың белгілі бір билеуші 
әулеттің тапсыруымен, сол әулеттің мүддесінен шығуы, оның тарихын, жеткен жетістіктерін барын-
ша  мадақтау  болатын.  Осындай  XV  ғ.  екінші  жартысы-XVI  ғғ.  Қазақ  хандығының,  билеушілерінің 
тарихынан аса көп, әрі құнды мәліметтер беретін Шайбанилық деректерді деректанулық талдаудан 
өткізудің маңызы зор [1]. Өйткені, қазақ халқының осы кезеңдегі тарихының көпшілік тұстары осы 
әулеттің деректерінде сақталған.
ХV ғ. соңы мен ХVI ғасырда пайда болған көптеген деректердің ішінде Шайбани әулетінің дерек-
тері ерекше құнды болып табылады. Себебі:
- Біріншіден, бұл әулет Қазақ хандығының оңтүстіктегі Орта Азиядағы мықты қарсыласы, әрі 
көршісі болды. Яғни, екі ел арасында үнемі қарым-қатынас үзілмеді;
- Екіншіден, бұл Шайбанилық деректерде көршілері қазақтар туралы сан қырлы: олардың тұрмыс-
тіршілігі, шаруашылығы, саудасы, діні, мәдениеті, салт-дәстүрі туралы мәліметтер өте көп. Сонымен 
қатар, қазақ хандары туралы, олардың саясаты, дипломатиясы, Шайбани әулетімен қарым-қатынасы 
туралы да көп жазылған;
- Үшіншіден, бұл Шайбанилық деректер сол кезеңде пайда болды. Яғни, тарихи оқиғадан онша 
алшақтамай, көп уақыт өтпей жазылған.
Бұл  деректерді  неліктен  Шайбани  әулетінің  деректері  деп  атаймыз?  Өйткені,  Шайбани  әулеті  - 
өзбек  билеушілерінің  әулеті  (1500-1598/99  жж.).  Шайбани  әулеті  Шыңғыс  хан  тұқымынан  тараған, 
Жошының кіші, бесінші ұлы – Шибанның ұрпақтары. Әулеттің негізін салушы - Әбілхайыр ханның 
немересі, Шаһ Будақ сұлтанның баласы Мұхаммед Шайбани хан (1451-1510 жж.).  
Шайбани    хан  Орта  Азияда  Шайбани  мемлекетінің  негізін  қалады.  Бұл  мемлекет  1500-1598/99 
жылдар аралығында өмір сүрді. Оның орталығы Самарқанд, ал 1560 ж. бері Бұхара қаласына көшті. 
Бұл мемлекеттің территориясы Каспий теңізінен Тянь-Шаньға, Сырдариядан Орталық Ауғаныстанға 
дейінгі жерді қамтыды [2]. 
Шайбани  хан  1500  жылдары  өзінің  саяси  және  әскери  күресінің  арқасында  Темір  әулетінің 
ұрпақтарын  Орта  Азиядан  ығыстырып,  Мауреннахр  мен  Хорасанда  өз  билігін  орнатты.  Ол  1510 
жылға  дейін  осы  өңірлерді  иеленді  және  көрші  жатқан  Қазақ  хандығымен  Сыр  бойындағы  саяси-
экономикалық, мәдени-рухани маңызы зор қалаларды иелену үшін үнемі соғыстар жүргізді. 1510 ж 
Иран шаһы Сефеви әулетінен шыққан Исмайл І шаһ Шайбани ханды талқандап, өлтіргеннен кейін, 

191
Шайбани мемлекетінің жерінде екі өзбек мемлекеті құрылды. Бірі – Мауреннахрдағы Шайбани мем-
лекеті, ал екіншісі – оған тәуелді емес Хиуа хандығы (орталығы Үргеніш кейіннен Хиуа) пайда бол-
ды. Әмір Темір әулетінің бұрынғы хорасандық иелігі Иранға қарады. Шайбани мемлекетінің мұрагері 
Ұбайдолла хан 1539 ж. дейін билік құрады. Одан кейін Шайбани мемлекеті үшке бөлініп, бір-бірімен 
тақ үшін күреседі. Тек 1583 жылы Абдолла ІІ кезеңінде Шайбани мемлекеті қайта гүлденеді. Оның өзі 
1598/99 ж. дейін ғана өмір сүреді.
Осы 1500-1598/99 ж. кезеңде пайда болған деректер Мұхаммед Шайбани ханның, Ұбайдолла ханның, 
Абдолла ІІ ханның және т.б. Шайбанилық сұлтандардың тікелей басшылығымен немесе олардың тап-
сырысымен жазылған дүниелер болатын. Сонымен қатар Шайбаниден кейін хандық билікті мұраланған 
туыстары да болатын. Сондықтан да осы әулет 1 ғасыр өмір сүріп, өзінің артынан қалдырған өшпес 
мұрасы – жазба деректерді Шайбани әулетінің деректері деп тарихшылар бөліп қарастырады [3]. 
Бұл деректер саны жағынан біршама көп. Жазылған уақыты мен мәліметтер беру сипаты, мазмұны 
жағынан  әралуан.  Шайбанилік  деректерде  негізінен  саяси  тарих  өте  жақсы  көрініс  тапқан,  алайда 
оларға сын көзбен қарау қажет. Өйткені, кез келген әулет өз мемлекетінің тарихын, идеологиясын, 
күресін келешек ұрпаққа үлгі-өнеге ету үшін оны барынша күшті, жеңілмейтін, билеушілерін батыр етіп 
жазуға тырысады. Сондай-ақ, деректен Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатын, хандарының 
қасиеттерін,  халқының  экономикалық-әлеуметтік  жағдайын,  салт-дәстүрі  мен  діні,  қалалары  мен 
қыстаулары туралы құнды-құнды мәліметтер алуға болады.
Шайбани әулетінің деректерінің барлығына дерлік тән қасиет, олардағы мәліметтер Шайбани хан 
мен оның атасы Әбілхайыр ханнан бастау алады.
Ортағасырлық авторлардың еңбектеріндегі тағы бір ерекшелік оларда көбіне өзіне дейінгі жазылған 
шығармаларды пайдалану басымырақ болатын. Олар пайдаланған шығармалардың атын да, авторын 
да келтірмей жаза беретін. Сонымен қатар парсы (тәжік), түркі тіліндегі деректерде әсірелеу, өлеңдетіп 
жазу стилі айқын байқалады. 
Дерек Қазақ хандығының Сыр өңірі үшін күрескен қарсыласы, көршісі әрі туысқаны Шайбанилік 
әулеттің тапсырысымен жазылғандықтан, ол өз бойында субьективті мәліметтерді сақтайды. Алайда де-
ректану ғылымының заңдылықтарына сүйене отырып, біз бұл әулеттік шығармаларда өз тарихымыздың 
көмескі тұстарын ашатын, айтылмаған, зерттелмеген мәселелерін анықтайтын мағлұматтар ала ала-
мыз.
Тарихи  деректер  өзінің  саны,  көлемі  жағынан  аса  көп,  мазмұны,  түрі  жағынан  әр  алуан.  Оның 
бәрін  қамту  аса  қиын.  Сондықтан  тарихи  деректер  теңізінде  дұрыс  жол  табу,  тарихи  зерттеулерде 
оларды тиімді  және пайдалы етіп қолдана білу қажеттілігі оларды сыныптау проблемасын туғызады. 
Басқаша айтқанда, деректерді ортақ қасиеттері бар, бірақ бір-бірінен ерекше белгілерімен айырылатын 
категорияларға бөлу [1].
Ортағасырлық Қазақстан тарихына қатысты жазба деректерді шартты түрде мынандай принциптер-
ге негіздеп бөлуге болады:
-
әулеттік
-
тілдік
-
аймақтық
Біз  әулеттік  деректерге  жататын  Шайбанилық  деректерді  шартты  түрде  үш  топқа  бөлеміз.  Ол 
деректің  пайда  болған  уақытына,  мазмұнына  байланысты  бөлініс.  Мәселен,  Шайбани  әулетінің  1-
тобының шығармаларына 1500-1511 жж. аралығында жазылған деректер жатқызылады. Оған:
1.  Михман наме Бұхара;
2.  Тауарихи гузидаий нусрат наме;
3.  Шайбани наме;
4.  Фатх наме.
Шайбанилық деректердің 2-тобына төмендегі деректерді жатқызамыз:
1. Зубдат ал-асар;
2. Тарихи Абулхайыр-хани;
3.  Бадай ал-Вакай деректері кіреді;
Шайбани  әулетінің  3-топ  деректеріне  Хафиз  Таныш  мир  Мұхаммед  әл  Бұхаридің  «Шараф  наме 
шахи» немесе «Абдолла наме» немесе «Книга шахской славы» деп те аталатын деректі жатқызамыз. 
Бұл деректің қазақ тарихы үшін маңызы өте жоғары. Біз Шайбанилық деректердің 1-ші тобына кіретін 
деректерге сипаттама береміз.
Әулеттік  деректер  тобына  жататын  Шайбанилық  деректердің  бірінші  тобына  Фазл-аллах  Ибн 
Рузбехан  Исфаханидің  «Михман  наме  Бухаре»  «Бұхара  қонағының  жазбалары»  атты  еңбегін 

192
жатқызамыз.  Автор  1457  жылы  (хижра  бойынша  862  ж)  Хундж  Ларистанда  дүниеге  келеді.  Ибн 
Рузбеханның әкесі Жамаладдин Рузбехан кезінде белгілі улем, Исфахандағы садрлардың сословиесіне 
кірген атақты адамдардың бірі болды [4].
Ибн  Рузбеханның  жастық  шағы  Шираз  бен  Исфаханда  өтеді.  17  жасынан  Меккеге,  Хиджаз, 
Мысырға саяхат жасап, құранды меңгеріп, араб әдебиетін оқып, көптеген ғалымдар мен ғұламалардың 
еңбектерімен танысып, олардың көбісінен дәріс алады. Оның көптеген еңбектері жарыққа шығып, та-
нымал болады. Олар бізге жетпеген «Трактат землепашце», «Родословное его Величества наместника 
всемилостивого» т.б. шығармалары еді. 
ХVI ғасырдың басында Иранда шииттікті ту еткен Сефевидтік әулет Шах Исмайыл І билікке кел-
генде, Ибн Рузбехан Хорасанға қашады. Өйткені, оның діні ислам, сүннет жолында болатын. 
ХVI ғ. басында  Мұхаммед Шайбани  барлық Орта Азия жерлерін жаулап алып, осы өңірдегі ғалымдар 
мен ғұламаларды өз құзырына жинағанда Рузбехан да Шайбани ханның жағына өтіп, осы ханның та-
рихшысына, кеңесшісіне айналады. Рузбехан 1509 жылы 27 қаңтар - 9 қыркүйекте мемуарлық  парсы 
тілінде «Михман наме Бухаре» еңбегін жазады.  Ол тікелей Шайбани ханға арналған болатын. 
Рузбехан ханның жанында жүріп, оның барлық дерлік саяхаттары мен  жорықтарында болады. Фазл 
аллах Рузбеханисіз Шайбани ханның бір де бір жиналысы да өтпейтін еді. Ол өз ханына 1510 ж. дейін 
қызмет жасады. 1510 ж. Сефевилік Исмайл І Шайбани ханның Мерв түбінде басын алғанда, тарихшы 
ханның жиені Ұбайдолла сұлтанның кеңесшісіне айналады. 1515 ж. кейін оның өмірі туралы ешбір 
мәліметтер сақталмаған [5].
Исфаханидің «Михман наме Бухаре» еңбегі негізінен Шайбани ханның аталарына, ханның өзіне 
арналып жазылған. Бұндағы көптеген мәліметтер тек өзбек халқы үшін ғана емес, қазақ тарихы үшін де 
маңызы зор. Дерек негізінен Қазақ хандығы мен Шайбанилер арасындағы байланыстардан, қазақтардың 
саяси, мәдени, экономикалық, әлеуметтік тарихынан көптеген құнды мәліметтер береді. Негізінен ХV-
ХVI ғғ. Қазақстан тарихына қатысты мынандай мәліметтер береді:
1.  Қазақтардың этногенезіне байланысты;
2.  Қазақ хандарының генеологиясына байланысты;
3.  Қазақтардың қалалары туралы мәліметтер;
4.  Қазақтардың шаруашылығы, көшіп-қоны туралы;
5.  Қазақтардың діні;
6.  Қымыз сусыны;
7.  Олардың сауда-саттығы;
8.  Қазақ қоғамындағы ұлыстар туралы;
9.  Қазақтардың қолөнері туралы;
10. 1509 ж. Шайбанидің қазақтарға қарсы 3 жорығы туралы егжей-тегжейлі  баяндалған. 
«Михман наме Бухаре» дерегі Шайбаниді мадақтау мақсатымен арнайы тапсырыспен жазылғанымен,  
онда обьективті мәліметтер де баршылық. Бұл деректің түпнұсқасы бізге қолжазба күйінде екі түрі 
жетті. Оның бірі Өзбекстан Республикасының ҒА. Шығыстану институтында, ал екіншісі Стамбұлдағы 
Нұри-Осман-й мешітінің медресесінде сақтаулы.
Шайбанилық деректің 1-тобына жататын  келесі дерек «Тауарих-и гузида-йи нусрат-наме» немесе 
«Жеңіс кітабынан жинақталған жылнама» - ортағасырлардағы тарихи шығарма. Оны атауына қатысты 
да бірнеше пікірлер бар. Бұл еңбектің авторы белгісіз. Әртүрлі ғалымдар түрлі көзқарасты білдіреді. 
Мәселен П. Лерх бұл деректің авторы Жалал ад-Дин Румидің баласы Сұлтан Уәли жазған десе, біріқта 
ол XIV ғ. басында өмірден озған. Сондықтан оқиғалар желісі 1504 ж дейін жазылған «Тауарихидің» 
авторы болуы мүмкін емес.
Ал  Р.Г.  Мукминованың  пікірінше  «Тауарихиді»  жазуға  Мұхаммед  Шайбани  хан  атсалысқан,  ал 
оның  авторы  Шайбани  ханның  жорықтарында  әрқашан  бірге  жүріп,  барлық  істердің  басы  қасында 
болған адам деп тұжырымдайды. Оның пікіріне сүйенген ғалым А.А. Семенов жоғарыда аты аталған 
шығарманың  авторы  Шайбани  ханның  өзі  деп  батыл  айтады.  Зерттеуші  А.М.  Акрамовтың  пікірі 
мүлдем  басқаша.  Оның  топшылауынша  «Тауарихидің»  авторы  «Шайбани  наме»  атты  түркітілдес 
шығарманың авторы Мұхаммет Салих. Ал Шайбани хан оған көмектескенін жоққа шығаруға болмай-
ды дейді ғалым. Бұған дәлел ретінде, біріншіден, шығарманың өзінде былай делінген: «Бұл шығарма 
ханның Бұхара мен Самарқантты басып алғаннан кейінгі шығарған бұйрығымен жазылды», - делін-
ген. Ал «Тауарихидің» авторы Шайбани ханның өзі болса, ол өз-өзіне бұйрық шығармайтыны анық. 
Екіншіден,  «Тауарихидің»  құрылымы,  ішіндегі  өлеңдер  «Шайбани  наме»  дерегіне  ұқсас  және  өлең 
жолдары содан алынған дейді А.М. Акрамов [6].
Ендігі жерде шығарманың авторы ғана емес атауына байланысты да пікірталастар болған. Көбінесе 

193
«Жеңіс кітабынан жинақталған таңдамалы жылнама» немесе «Жеңіс кітабының таңдаулы тарихы» деп 
аталса, А.М. Акрамовтың пікірінше «Жеңіс кітабы – Таңдамалы тарих». Бұл атаулардың екі нұсқасын 
да пайдалануға болады, бірақта үшінші нұсқасы ретінде «Жеңістің таңдаулы даталары кітабы» деуге 
де болады.
Жалпы «Тауарих-и гузида-йи нусратнаме» авторының аты-жөні, ол туралы мәлімет те бұл еңбектің 
екі белгілі нұсқасында кездеспейді [7].
Дерек  1502  жылы  2  қарашада  басталып  1504  ж.  сәуір-мамыр  айларында  аяқталған,  яғни,  хижра 
бойынша 908-909 жылдары. «Тауарихидің» мазмұнындағы басты идея Мұхаммед Шайбани ханның 
жеңісін көрсету, оның Орта Азияда түпкілікті билеуші болып орныққанын паш ету еді.
Шығарманы жазуда көптеген зерттеушілердің пікірінше монғол шапқыншылығынан кейін Иран мен 
Орта Азияда жазылған парсы тіліндегі көптеген еңбектер пайдаланылған. Мәселен, Ала ад-Дин Ата-
Мелик Жувейнидің «Таварих-и джаханкушай-и Менгу-хан ибн Тулуй-хан», Исламшах Газан-ханның 
«Таварих-ий  гузидай  Исламшах  Газан-ханның  қызы»,  Хамдаллах  Мустауфи  Казвинидің  «Таварих-
ий  гузида»,  Ұлықбек  мырзаға  жазылған  «Таварих-и  шахи»  еңбектері  пайдаланылғанын  көптеген 
шығыстанушылар  атап  өтеді.  А.М.Акрамовтың  пікірінше  «Тауарихиде»  Низам  ад-Дин  Шамидің 
«Зафар намесі» мен Абд ар-Раззак Самарқандидің «Матла ас-са дайн ва маджма ал-бахрайн» еңбектері 
пайдаланылған.
«Тауарих-и  гузида-йи  нусратнаме»  негізінен  сонау  оғыз,  түрік,  моңғол  тайпаларының  Шыңғыс 
ханның тарихынан бастау алып, оның генеологиясын шежіремен таратқан. Онда Шайбан, Тұқай Темір 
мен Шағатай ұрпақтарының шежіресі деректің аяқталған уақытына дейін таратылған. Және ең басты-
сы Мұхаммед Шайбани ханның тарихы жақсы баяндалған. Ерекше тараулар атасы Әбілхайыр ханға, 
інісі Махмұд Бахадүр сұлтанға, баласы Мұхаммед Темір сұлтанға арналған. Шығарманың соңғы бөлігі 
Шайбани ханды барынша мықты етіп көрсету, ал оның бәсекелестерін әлсіз етіп көрсету орын алған.   
Бұл шығарманың нұсқасы Ресей ҒА  шығыс халықтар институтының Санкт-Петербург бөлімшесінде 
және Британ музейінде сақтаулы. Ол екі қолжазба да толық емес, дефектілер көп. Екеуінде де біраз 
бөліктері  жеткіліксіз.  Жалпы  Лондондық  нұсқасы  ленинградтық  нұсқадан  толығырақ.  Негізгі  екі 
түпнұсқадан басқа бүгінгі күнге дейін бізге бірнеше қысқа-қысқа көшірмесі жеткен. Олардан негізгі 
түпнұсқада келтірілмеген қосымша мәліметтерді алуға болады, әсіресе,  1510 ж Шайбани ханның өлімі 
туралы мәліметті осы көшірмелерден табуға болады.
Қазақ халқының тарихы үшін бұл деректерде сақталған Мұхаммед Шайбани ханның өмірі мен оның 
шежіресі, басқа да Жошы ұрпақтарының шежіресі өте құнды. Олар шыңғыстың ұрпақтарының гене-
ологиясына жаңаша тұрғыдан қарауға жол ашады. Әсіресе, Қазақ хандарының шығу тегін анықтауға, 
олардың туыстық байланыстарын ажырату үшін маңызды. Мәселен, бұл деректен Бұрындық хан мен 
Барақ ханның балаларының аттары анықталып, Керей мен Жәнібектің туған ағалы-інілі емес екендігі 
анықталды.
Деректің  мәліметтерін  В.В.  Бартольд,  А.А.  Семенов,  К.И.  Петров,  С.К.  Ибрагимов,  В.П.  Юдин 
және т.б. зерттеушілер өз еңбектерінде пайдаланған. «Тауарихиге» Р.Г. Мукминова, С.А. Азимжанова, 
Б.А. Ахмедов секілді зерттеушілер сипаттама жасаған. Ал С.К. Ибрагимов деректің шағын бөліктерін 
орыс  тіліне  аударып,  МИКХ  жинағына  енгізген  болатын.  Бұл  деректерді  өзінің  бірнеше  ғылыми 
мақалаларында талдап көрсеткен еді. А.М. Акрамовтың ғылыми мақалаларында «Тауарихи» түрлі ас-
пектіде талданып, жан-жақты қарастырылған. Ол шығарманы толығымен аударып, сыни мәтінін жа-
сады. 
Бұл еңбекте Қазақстан тарихына қатысты мынандай деректер бар:
1.  Әбілхайыр ханның өлімінен кейінгі Дешті Қыпшақтағы саяси жағдай;
2.  Осыдан кейінгі Керей мен Жәнібектің іс-әрекеттері; 
3.  Шейх Хайдарға қарсы күрескен одақтастар;
4.  1453 ж. Сығанақ түбіндегі шайқас;
5.  Шайбани ханның өмірі мен 1470-90 жж. Қазақ хандығымен Сыр бойы қалалары үшін күреске 
арналған;
6.  ХVI ғасырдың басында Шайбани әулетінің Орта Азияға орнығуы;
7.  Қазақ хандарының шежіресі берілген.
Келесі 1-топ дерегі «Фатх-наме» [8]. Ол «Жеңіс кітабы» немесе «Жеңіс туралы жыр» деп аударыла-
ды. Оның екінші атауы да бар, «Фатх-и хани», бұл дегеніміз «Ханның жеңісі» немесе «Хандық жеңіс».  
Бұл атауға байланысты шығарманың өзінде:
По той причине оно получило название «Фатх-и хани»,
Что господь даровал ему (Шайбани хан) победу над миром. 

194
Бұл дастан ортазиялық фарси немесе тәжік әдиби тілінде жазылған. Оның жазылу үлгісін Фердаусидің 
«Шах наме» еңбегі іспеттес.
Еңбектің авторы ханның замандасы Молда Шади. Автор туралы ешбір мәлімет те жоқ.. Тек Темірлік 
Бабырдың  айтуынша  сол  кезеңде  Орта  Азияда  үш  Шади,  әкесі  мен  екі  ұлы  болыпты.  Олар  өлең 
шығарумен, оны әртістер сияқты мәтінді оқып, орындауымен, импровизатор, оригиналды дүниелерді 
шығаратын декламатор ретінде танылған көрінеді. Сол Шадилердің ішіндегі Гулам Шади атты адам 
(әкесі) осы шығарманың авторы болуы мүмкін деген болжам бар. 
Мұнда Шайбани ханның ерлік жолын өлең жолдарымен баяндайды. Онда Шайбани ханды соңғы би-
леуші, уақыттың имамы, мұсылмандардың рухани тірегі, идеологиялық басшысы ретінде мадақтайды. 
Сонымен қатар Орта Азиядағы саяси жағдай, Бабырдың қашуы, Самарқанттағы аштық, Әбілхайр хан-
нан кейінгі саяси жағдайды өлеңмен жеткізген. Бұл деректегі оригиналды, қайталанбайтын мәліметтер 
де  бар.  Ол  Шығыс  Дешті  Қыпшақтағы  билікке  Әбілхайр  ханнан  кейін  Жәдігер  ханның  келуі.  Бұл 
мәліметтер кейіннен Әбілғазының «Түрік шежіресінде», Мунистің «Фирдаус ал-икбал» еңбектерінде 
қайталанады. Сонымен қатар Мұхамед Шайбани ханның сол Жәдігер хан мен оның баласы Бүрекеге 
қызмет еткені туралы мәліметі де қызықты. Және «Фатх-намеде» ғана Шайбани ханның әкесі Шах 
Бұдақ сұлтанның қайтыс болған жылы көрсетілген.
Бұл мәліметтерді талдауда, біз Шади деректі жазуда «Тауарихиді» және Шайбани ханның, оның 
туыстарының ауызша кеңестерін пайдаланған болуы керек деген қорытындыға келдік. 
Молла Шадидің айтуынша бұл дастанды жазуда Шайбани хан ұсынған осы шығармамен аттас хро-
никаны «Фатх-намеде» кеңінен қолданған. Деректе ол туралы мынандай өлең жолдары келтірілген: 
Еще искал я у хана «Фатх-наме»,
[И] по своей милости вручил[его] мне шах, убежище веры [9].
Әрине, бұл шығарма Шайбани ханның тапсырысымен жазылған. Мұнда 1501 ж дейінгі оқиғалар 
жазылған.
Фатхнаме жеке тақырыптармен берілген 74 немесе 78 шағын тараудан және қорытындыдан тұрады. 
Бұл  еңбекті  тұңғыш  рет  ғылыми  айналымға  қосқан  В.В.  Бартольд  болатын.  Оның  «Тауарихимен» 
ұқсастығын да зерттеуші атап өткен болатын.
Бұл деректегі ең маңызды мәліметтер:
- Мұнда ешбір деректе кездеспейтін мәлімет, Әбілхайыр ханның қайтыс болған жылы көрсетілген;
-  Шайбани ханның әкесі Шах Бұдақ сұлтанның қайтыс болған жылы жазылған;
- Қазақ хандығы мен Шайбанилер арасындағы қарым-қатынастар туралы мәліметтер де бар.
-  Қазақ хандары мен сұлтандары туралы мәліметтер бар;
Бұл  Шайбанилық  әулет  дерегінің  5  түрлі  нұсқасы  бар.  Олардың  2-і  Санкт-Петербордың 
кітапханасының  шығыстану  бөлімінде  (№925,  №962)  сақталған.  1-ін  В.В.  Бартольд  сипаттаған, 
ол  Өзбекстанның  ҒА  (№5369)  қорында  сақталған.  2-і  Тәжікстанның  ҒА  қолжазба  мұралары  және 
шығыстану бөлімінде сақталған (№953, №1464).
1-топтағы Шайбани әулетінің деректеріне Камал ад – Дин Али  Бинаи бен Устад Мұхаммедхан 
Харавидің «Шайбани наме» немесе «Шайбани туралы кітап» дерегінің мәліметтері де қазақ тарихы 
үшін ерекше құнды [9]. Бұл еңбектің авторы жазушы, музыкант ретінде белгілі. Гераттың ең төменгі 
әлеуметтік  тобынан  шыққан.  Ол  1453  ж.  туылып,  1512  ж.  Қаршыда  Сефевидтік  әулеттің  әскерінің 
қолынан қаза тапты. 
Бинаи Гератта тұрып, Ирак, Бұхара және Самарқантта саяхат жасап, Шайбани хан, Захир ад-дин 
Мұхамед Бабыр сияқты танымалы мемлекет басшыларының қол астында қызмет жасаған.  Оны барлық 
зерттеушілер жоғары бағалайды. А. Мирзоев: Бинаи тек тәжік поэзиясын ғана емес, ол өзбек тілінде де 
өлең шығарады. Ол сонымен қатар шағатай, парсы тілін де білген. Оның көптеген еңбектері бар.  Оның 
екеуі – «Шайбани наме» және «Футухат –и хани»,- деген болатын. Олар 1504-1510 жылдар аралығында 
жазылған. Ондағы мәліметтер жоғарыда қарастырған деректердегі мәліметтер қайталанады. Бірақ ере-
кшелігі, онда көбіне өлеңдетіп, әсірелеп жазу орын алған. 
«Шайбани  наме»  жаңа  әулеттің  негізін  қалаушы  Шайбани  ханды  мақтау-мадақтау  үшін,  оның  
жеңісін күллі әлемге таныту мақсатында жазылған шығарма. Бұл мақсатты іске асыруға жоқшылық 
итермеледі. Ол шығарманы жазуда хан мен оның баласының қадағалауымен, дайын үлгінің негізінде 
орындады. Негізгі мазмұны мен жоспары «Тауарихиге» ұқсас. 
«Шайбани наме» дерегін зерттеуді кезінде А.А. Самойлович «Шайбани наме», М. Салье «Кемал ад-
Дин Бинаи его покровители», Б.А. Ахмедов «Государство кочевых узбеков», С.К. Ибрагимов «Шайбани 
наме Бинаи как источник  по истории Казахстана», П.П. Иванов «Очерки по истории Средней Азии», 
Р.Г. Мукминова «О некоторых источниках по истории Узбекистана начала XVI века», А.А. Семенов 

195
«Первые Шайбаниды», А. Мирзоев  сияқты зерттеушілер өз еңбектерінде кеңінен пайдаланған.   
Қорыта  келгенде,  Шайбанилық  деректер  ортағасырлардағы  Қазақ  хандығының  тарихына, 
олардың әлеуметтік-саяси, әскери-дипломатиялық, сауда-экономикалық, діни-мәдени, идеологиялық, 
генеологиялық,  салт-дәстүр  мен  әдет-ғұрпынан  өте  көп  құнды  әрі  тың  материалдар  беретінін  атап 
өту  қажет.  Оларды  әлі  де  деректанулық  талдаудан  өткізіп,  зерттеу  қажет.  Бүгінгі  таңдаҚазақстан 
республикасының  мемлекеттік  «Мәдени  мұра»  бағдарламасының  аясында  Шығыс  деректері,  оның 
ішінде Кеңес өкіметі тұсында жарияланған «Материалы по истории казахских ханств» деген атпен 
танымалы жинақтағы  деректер де қайта басылып жарыққа шықты. Бұл деректер «Дайк-Пресс» баспа-
сынан  Шығыс  деректері  сериясымен  жарияланды.  Бұл  Қазақ  хандығын  зерттеу  барысында  қажетті 
бірден-бір деректер тобы болғандықтан алдағы уақытта оларды тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Әдебиеттер
1.  Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. - Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 35 б.
2.  Телеуова Э. Шайбани әулеті. Шайбани мемлекеті // Түркістан. Халықаралық энциклопедия. - Алматы., 
«Қазақ энциклопедиясы».- 2000. - 634-635 бб.
3.  Юдин В.П. Центральная Азия в XIV-XVIII веках глазами востоковеда. - Алматы: Дайк-Пресс., 2001. - 27-
35 бб.
4.  Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман наме Бухара /Пер., пред. и прим. Р.П. Джалиловой. Под. ред. 
А.К. Арендса. - Москва: Наука., 1976. – 196 с.
5.  Сонда., 6-7 бб.
6.  Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков. /Извлечения из персидских и тюркских сочине-
ний/. Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин. – Алма-Ата: Наука., 1969. – С 
9-127.
7.  «Таварихи-йи гузидай нусрат наме» // МИКХ,  - 8-9 бб.
8.  «Фатх-наме» // МИКХ, - 45 б.
9.  МИКХ. - 46-47 бб
ХАСАНАЕВА Л.М.
РАХИМБЕКОВА Б.К.
БОРСУКБАЕВА А.М.
к.и.н., доцентКазНУ им. аль-Фараби,
к.и.н., доцент КазНУ им. аль-Фараби,
научный сотрудник РГП «Ғылым ордасы»
ИСТОРИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕДЕКРЕТА О ЦЕНТРАЛИЗАЦИИ  
АРХИВНОГО ДЕЛА В КАЗАХСТАНЕ
В сентябре 1919 года в Оренбурге, будущей столице КазАССР, начал свою деятельность первый 
уполномоченный глава архива, прибывший для претворения в жизнь Ленинского декрета от 1 июня 
1918 года о централизации архивного дела 
В этот сложный для  молодой советской республики период гражданской войны, в  1919-1920 гг. 
было положено начало сбору материалов будущего Центрального архива октябрьской революции ( 
ЦАОР) КазССР. 
Основная  задача  уполномоченного  органа  заключалась  в  том,  чтобы  спасти  от  гибели  материа-
лы дореволюционного периода, которых в Оренбурге, как центре колонизации, было сосредоточено 
чрезвычайно много. Задача была тем более важной, так как все белогвардейские правители старались 
всячески уничтожить архив. Вместе с тем, приступили к концентрации материалов по революцион-
ной эпохе. 4 августа 1919 года, т.е. в самый напряжённый момент жизни нашей страны, Главархив 
обратился ко всем губернским исполкомам и комитетам РКП(б) с воззванием о сборе и пересылке в 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   39




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет