Өмірге аттаныс пен өрлеу баспалдақтары

54
Ғұмар Қараш
болады. Себебі, ол дәуірде Қазан, Уфа қалалары сияқты шет жерге 
барып  білім  алу  үшін  айтарлықтай  қаражат  керек  екендігі  де 
сөзсіз. Бірақ олар дәулет пен байлыққа алаңдамай, кейіннен де өз 
қаржыларын ілім мен білім алуға жұмсағандығын көріп отырмыз. 
Ғұмар  Қараштың  өмірі  мен  шығармашылығын  зерттеушілер 
оны  өзінің  саласына  байланысты  ақын,  публицист,  философ, 
этнограф ретінде қарастырады. Шындығында ол, заман талабына 
сай жан-жақты ғалым болған: араб, парсы, түрік, татар, башқұрт 
тілдерін  жетік  меңгерген  тілші-полиглот,  саяси  қайраткер, 
әдебиетші-прозайк,  сыншы,  дінтанушы  және  реформатор, 
әлеуметтанушы  т.б.  Осы  орайда,  оның  шығармашылық  жолына 
қысқаша тоқталып өтіп, сан-салалы қызметтерін саралаймыз.
Оның  интеллектуальдік  деңгейінің  көтерілуіне  алғаш  ауыл 
молдалары  ықпал  етсе,  кейіннен,  Шәңгерей  Бөкейұлының  бұл 
саладағы еңбегі зор болды. Ол шығыстық діни білімі жетік Ғұмар 
Қарашқа орысша және еуропалық мәдениет пен ғылым негіздерін 
игеру  туралы  көптеген  мағлұматтар  берген.  Соның  арқасында 
А.  Некрасовтың  «Соғыс  қаһары»  өлеңін  аударып,  Л.Толстой 
философиясының  негізгі  мәселелерін  де  игерген  екен  [25,  4  б.]. 
Демек, оның білімінің ұлттық және діни болуымен қатар ресейлік-
еуропалық  мәдениетті  де  қатар  меңгергендігін  аңғаруымызға 
болады.  Ақынның  «Шайыр»,  «Көксілдер»  атты  жинақтары  ел 
аузынан  жинаған  материалдары  мен  өзінің  түйіндеген  ойларын 
жинақтаған  сол  дәуірдің  көркем  туындыларына  айналған.  Бұл 
еңбектерінің жарыққа шығуына да Шәңгерей Бөкеев жәрдемдеседі. 
1911  жылы  Уфада  жарық  көрген  «Бала  тұлпар»,  «Қарлығаш», 
«Тумыш» атты поэзиялық жинақтары оның ақындығының алғашқы 
көріністері еді. Бұл туындыларында да ақын ел мен жер туралы, сол 
дәуірдегі қазақ қоғамы жөніндегі өзінің түйінді ойларын жеткізеді. 
Одан соң Орынборда 1914 жылы ақынның «Аға тұлпар» атты және 
1918 жылы Уфада «Тұрымтай» атты поэзиялық туындылары жарық 
көреді.  Бұл  –  ақынның  шыңдалған  шығармашылығы  өркендей 
түскен  кезеңі  еді.  Осы  туындыларда  Ғұмардың  шеберлігінің 
артқандығы және дүниетанымының кеңейгендігі анық байқалады. 
Ал  1910–1913  жылдар  аралығында  автор  бұрынғы  шағын 
мақалалар жазу дағдысын жетілдіре келе, «Ойға келген пікірлерім», 

55
2. Өмірге аттаныс пен өрлеу баспалдақтары
«Өрнек»,  «Бәдел  қажы»  атты  зерттеу  еңбектерін  жарыққа 
шығарады. Мұнда автор діни және дін философиясы мәселелерін 
еркін  қозғай  келе,  қазақ  елінің  ұлттық  идеясы  хақындағы  іргелі 
тақырыптарды  толғайды,  әсіресе,  бұл  шығармаларында  оның 
ағартушылық  қызметі  анық  байқалып  отырған.  Ақын  1917  жыл-
1917  жыл-
дары  Алаш  идеясын  қуаттаушылардың  біріне  айналады,  осы 
арнада «Алаш азаматтарына», «Неден қорқам», «Күн туды» сияқты 
ұлттық  рухтағы  өлеңдерін  жариялайды.  Мұнда  оның  көзқарасы 
қазан  төңкерісіне  деген  жағымсыз  ұстанымды  бейнелей  келе, 
қазақ халқына және Алашордашыларға рух берушілік сарындарын 
ұсынумен ерекшелене түседі. 
Одан  кейінгі  уақытта,  1919  жылдар  шамасында,  оның 
өмірлік  ұстанымы  өзгеріп,  Кеңестік  үкімет  жағына  шығады, 
коммунистік партияға мүшелікке өтеді. Бұл кездегі идеялары мен 
шығармашылығының  мазмұнынан  бейне  бір  көнбістікке  немесе 
Алаш азаматтарын сақтандыруға арналғандай сарындар байқалады. 
Автордың  шығармашылық  жолы  қысқа  болғанмен,  күрделі 
екендігін  ескере  отырып,  оны  шартты  түрде,  шамамен  мынадай 
кезеңдерге бөлуді жөн көрдік.
1. Дінге берілген сопылық кезеңі (1882–1907). Бұл жоғарыда 
атап  өткендей,  жастайынан  ауыл  молдаларынан  білім  алып, 
діни  оқуларды  аяқтап,  өз  еліне  келіп,  балаларға  да  дәріс  беруде 
медреселер  тұрпатты  оқу  орнын  ашқандығымен  белгілі  және 
өмірлік  ұстанымын  өзгертіп,  «Қазақстан  газетінің»  жұмысына 
араласқанға  дейінгі  уақытты  құрайды.  Бұл  жағдай,  бір  қырынан 
алғанда, ағартушы, еуропаша сауатты, көп тілді тұлға үшін мүмкін 
емес те сияқты болып көрінеді. Әйтсе де, деректерге жүгінсек, ол 
ауылында  жасырын  діни  оқу  орнын  ашып,  өзі  де  таза  сопылық 
бағыт  ұстанғандығының  куәсі  боламыз.  Оның  «Өрнек»  атты 
туындысына  үңілген  зерттеуші  Мақсат  Тәж-Мұрат  Ғ.  Қараштың 
өзі  туралы  жазған  мәліметтерін  былайша  баяндайды:  «Жасырақ 
уақытымда мен де кәдімгі софылардай-ақ, софыша ғана бір мүрид 
едім. Шариғат ғылымынан жақсы хабарым бар – өзімше ойлағанда, 
ғылым мен софылықты бірдей жиған бір кәміл адам болмақ едім. 
Ас-су  ішпей,  қатып-семіп,  тілімді  таңдайға  жабыстырып,  сол 
емшек  астындағы  екі  елі  шамасындағы  «қалып»  деп  аталған  бір 

56
Ғұмар Қараш
орынға қарай ышқынып, көңілімнен «алла», «алла» деген сөздерді 
айтып,  жүргенде  аяғымның  ұшына  қарап  қана  жүруші  едім.  Күн 
санап,  ләззатым,  зауқым  артты:  бүтін  дүниядан  баз  кештім.  Ас 
жоқ, су жоқ. Ұйқы жоқ, күлкі жоқ....Ұйқымнан тұрдым да, ұстазым 
хазіреттен қайтуға қарар бердім. Келдім. Һәм ұстазымнан бұлайша 
рұқсат сұрадым:..Физалар хасыл еттім, енді маған рұқсат беріңіз, 
хайыр  дұғаларыңыздан  дарих  қылмаңыз..»  және  автор  оны  1902 
жылдары  халық  өздігінше  бұрынғыдай  «указный  молда»  ретінде 
қабылдағандығын, 1898 жылы ауылдың адамдары Ғұмар Қараштың 
жасырын  медресе  ашып  бала  оқытып,  намаз  оқытып  жүргеніне 
шағымданғандығы туралы келтіреді [26, 11–12 бб.].
Демек, ол дүниеге 1875 жылы келіп, 7 жасынан жетім қалып, 
ауыл молдасына оқуға берілсе, ол уақыт 1882 жылға сәйкес келеді. 
Оның  өз  сөзіне  қарағанда,  ауыл  молдасынан  оқығаны  исламның 
сопылық бағытына сәйкестенеді. Ол байырғы Қ.А. Яссауи іліміндегі 
аскеттік  өмірді  негіздейтін  және  бұл  дүниенің  қызығынан  безуге 
алып  келетін,  тәндік  рахаттардың  бәрінен  құтылуға  жетелейтін 
ілімнен  сусындайды.  Діндар  ойшылдың  «Ұйқымнан  тұрдым» 
дегені: транс жағдайынан шығып, қалыпты діни жолға түсуге бет 
бұруға ұстазынан рұқсат сұраған деген мағына білдіреді. Себебі, 
жалпы теориялық тұрғыдан алғанда, сопылық жолдағы адам оны 
өмір бойы жалғастыра беруі тиіс. Одан кейін де «указный молда» 
болып қызмет істеген кезінде де сопылық ілімнің осы бағытының 
жетегінде  немесе  төңірегінде  жүргенге  ұқсайды.  Демек,  ол  –  те-
,  ол  –  те-
ол  –  те-
–  те-
оретик  қана  емес,  дінге  таза  берілу  дегеннің,  таза  рухани  тазару 
дегеннің не екендігін өз басынан өткізген практик. Әрине, Ғұмар 
Қараш  діннен  біржола  қол  үзіп  кеткен  жоқ,  дегенмен,  оның  осы 
бірінші  кезеңінің  соңына  қарай  сопылыққа,  жалпы  мұсылман 
дініне деген көзқарасы өзгеріп, жаңа реформалардың теориясы мен 
тұжырымдамаларының бастамасы ішінде қайнап жатқан сияқты. 
2.  Сопылықтан  арылған  және  жәдидшілдікке  қарай  бет  бұра 
бастаған кезеңі (1907–1910). Жоғарыда атап өткендей, ол ұстазынан 
ұлықсат  алып,  таза  аскеттік  сопылықтан  бірте-бірте  арылуды 
көздеп, басқа да дін білгірлерімен кездесіп, жәдидизмге қарай бет 
түзейді. Білім беру ісінде де ұстанымын өзгертіп, жәдидтік жүйені 
қолдайды. Мұны Х. Әжікеевтің мына пікірлерінен байқауға бола-
 Мұны Х. Әжікеевтің мына пікірлерінен байқауға бола-
Мұны Х. Әжікеевтің мына пікірлерінен байқауға бола-
 Х. Әжікеевтің мына пікірлерінен байқауға бола-

57
2. Өмірге аттаныс пен өрлеу баспалдақтары
ды: «Мен оны жас кезімнен-ақ, мұғалім бола бастаған 1907 жылдар 
шамасынан бері білемін.. Фән сабақтары ішінде жаратылыс-табиғат, 
география  сабақтарының  оқыту  әдістеріне  тоқталып,  оларды 
түсіндіріп оқытуға тапсыратын. «Бұл фәндер дінде жоқ, дін бұзатын 
фәндер» деуші молдаларды «Құранда құдайдың өзі... Жер дүниені 
кезіңдер,  ондағы  әрбір  жаратылыстың  таңғажайып  нәрселеріне 
ой жүгіртіп қараңдар деген емес пе?.. Жағрафия ғылымын жақсы 
білгендер дүниені кезіп айналып шыққандай болады да, жаратылыс 
ғылымын білгендер әр ықлимде жаратылыстың түрліше құбылыс 
жағдайларының  өзгеше  болатын  себептерін  үйде  отырып-ақ 
көріп, біліп отырады», – деуші еді» [32, 2–4 бб.]. Немесе, Мұстафа 
Ысмағұловтың ол 1907–1910 жылдар аралығында Тіленшісай де-
–1910 жылдар аралығында Тіленшісай де-
ген  жерде  балаларға  дін  оқуынан  гөрі  орысша  оқытуға  да  көңіл 
бөлгендігі туралы пікірін де [51, 5 б.] келтіре кетуімізге болады. 
Осы  тұста,  Мақсат  Тәж-Мұраттың  зерттеулеріне  көңіл 
аударсақ,  ол  кейіннен  сопылық  жолды  аса  қуаттамай,  сәләфилік 
бағытты  масондықпен  ұштастыра  келе,  XIX  ғасырдағы  француз 
әлеуметтанушыларының идеяларын да жоққа шығармайтын және 
еуропалық  білімге  де  бет  бұрған  өзіндік  бір  діни  сенім  арнасын 
қолдағандығын  атап  өтеді:  «Дегенмен,  әлгіндей  жаратпаушылық 
Ғұмар  сияқты  жәдидтерді  салафия  бағытына  малданудан  тоқтата 
алмайды. Бір ғана Қараштың өзі 1909 жылы «Шура» журналында 
Ғабдуһу  мақаласын  аударып  жариялады,  кейінірек  «Ойға  келген 
пікірлерім», «Өрнек» кітаптарында бес жерде салафияның негізін 
салушыларға сілтеме жасайды» [26, 37 б.]. Бірақ бұл көзқараспен 
толықтай келісу қиын. 
3.  Ақынның  шығармашылық-танымдық  кезеңі  (1911–1914). 
Сопылық  ілімін  тереңірек  игеріп,  одан  кейін  оған  айтарлықтай 
өзгерістер  енгізуге  және  діни  ілімдерді  өздігінше  дұрыс  түсінуге 
бет  бұрған  Ғұмар  Қараш  «Ұстаздан  шәкірт  озар»  дегендей,  жас 
кезіндегі өз ұстаздарының діни фанаттық жолын байқап, ислам діні 
жөнінде өзінің жаңаша бағытын таңдаған сыңайлы. Демек, оның 
өзі  де  қоғамдық  өмірге  белсене  араласуға  бет  бұрып,  1911–1914 
жылдар аралығында «Қазақстан» газетінің жұмысына атсалысады, 
шығармашылығының  поэзиялық-прозалық  кезеңіне  аяқ  басады. 
Жоғарыда айтылғандай, Шәңгерей Бөкеевпен кездесуі де оның өмірі 

58
Ғұмар Қараш
мен дүниетанымының игі бағытқа бұрылуына септігін тигізгендігін 
көре аламыз. Осы жылдар аралығында, төрт поэзиялық, 3 зерттеу 
еңбектерін жариялайды. Бұл шығармаларында діни фанаттық сарын 
мүлде байқалмайды, керісінше, діни реформаторлық идеялар паш 
етіле  бастайды.  Осыдан-ақ  ол  тек  діни  схоластиканы  емес,  оның 
шынайы  келбеті  мен  бағытын  дұрыс  түсініп,  өзінің  өмір  жолын 
халқына қызмет етуге арнағанын байқай аламыз. 
Ғұмар  осы  шақта  өмірлік  ұстанымын  өзгерте  отырып,  іргелі 
саяси-әлеуметтік мәселелерге араласа бастайды, қазақ қоғамының 
әлеуметтік сыншысы ретінде елдегі маңызды мәселелерді саралап, 
жалпы  өмірмәнділік  философиялық  толғаныстарын  жариялайды, 
тіпті гендерлік мәселелерді де жырлайды. Мысалы; «Аға тұлпар» 
атты өлең жинағында: 
Болыстықтың жолына
Жүздеп, мыңдап шашылып, 
Жылай кеткен мал құрсын.
Бұған жалғас алпыста
Он бес жасар қыз алып, 
Соған шыққан шал құрсын
 [52, 45 б.]. 
Сондай-ақ  бұл  кезеңнен  бастап  ақын  «Қазақ  дұрыстығы», 
«Қазақстан», «Айқап», «Дұрыстық жолы», «Шора», «Абай» сияқты 
газет-журналдарда  өз  мақалаларын  Ғұмар  Қараш  баласы,  Ғұмар 
Қарашұлы, Ахунд Ғұмар Қарашұлы, Ғұмар әл-Қараши, Бөкей елінің 
бір баласы, Ғұмар Қараш, Ғ. Мұштақ, Ғабдолла Мұштақ, Оразақай, 
Қазақаев,  Ғұмар  Қарашев  деген  сияқты  бүркеншік  есімдермен 
жариялап  отырған  екен.  Демек,  бұл  кезеңді  1911  жылдардағы 
жарыққа  шыққан  өлең  жинақтарының  мазмұнына  қарап,  шартты 
түрде  1914  жылы  жарыққа  шыққан  «Аға  тұлпар»  атты  өлеңдер 
жинағымен аяқтауымызға болады. Яғни, жәдидшілдікке толықтай 
бет  бұрғаннан  кейін,  шығармашылыққа,  елдегі  саяси  өмірге 
араласуға деген құлшынысы басталды десе де болады. 
3. Алашордашыл-ұлтшылдық кезеңі. (1914–1918). Бұл уақытта 
да  автор  өзінің  шығармашылығын  дамыта  отырып,  қоғамдық-
саяси  өмірге  де  белсене  араласа  түседі.  Сол  кездегі  бүкіл  қазақ 

59
2. Өмірге аттаныс пен өрлеу баспалдақтары
қана емес, татар-башқұрт, түрік, Ресей жұртына да танымал бола 
бастаған  ойшыл,  зайырлы  діни  ұстанымын  жариялап,  өзіндік 
бір  реформаторлық-жаңашыл  саланы  қуаттайды.  Фанаттық  пен 
радикалдық  бағыт  өкілдерімен  күресе  келе,  әсіресе,  исламдағы 
екіжүзділікті (мұнафықтық) айыптайды. 
Мұндай  ойлары  келесі  кезекте  көп  жағдайда,  Әбу  Ханифа 
мазһабына сәйкестеніп жатқан сыңайлы. Ол дінді толғанудан гөрі , 
ұлт, отан, ел мен жер сияқты мәселелерге қарай бет бұрады. Алаш 
идеясын  қолдай  отырып,  халықтың  мұң-мұқтажы  мен  мүддесін 
өзінің  шығармалары  арқылы  жариялап  отырады.  Дүниені,  яғни, 
қоғамды  төңкеріспен  өзгерту  туралы  идеялармен  де  келісе 
қоймайды,  ойшыл  осы  жылдар  аралығында  1917  жылғы  ақпан 
немесе қазан төңкерістерін де дұрыс деп есептемейді. 1918 жылы 
жазылған «Тұрымтай» атты жинағында «Алаштың азаматтарына», 
«Неден қорқам», «Күн туды» деген сияқты өлеңдерін жариялайды. 
Мысалы: 
 
Мезгілсіз ерте туған таңнан қорқам, 
Жауынсыз құр желдеткен шаңнан қорқам.
Таң туды, мезгіл жетті деп адасып, 
Құрылған қараңғыда заңнан қорқам.
Теңгеріп жарлы, байды, құрып жұмақ, 
Теп-тегіс жұртқа жеткен тойдан қорқам..
Міне  бұл  ойшылдың  1917  жылғы  Қазақ  төңкерісінің  түп 
идеясына  деген  күдік  келтірушілік,  көңілі  толмаушылық  пікірі. 
Бірақ  ол  жәдидизм  бағытын  ұстанғандықтан,  түсінігіндегі 
ұлтшылдық  тек  жеке  қазақ  ұлты  ғана  емес,  мұсылмандықпен  де 
тұтасып жатуы тиіс қауымдастық дегенге келіп саяды. 
4.  Ғұмар  Қараш  күрделі  тұлға  болғандықтан,  сол  дәуірдегі 
аумалы-төкпелі заман келбетінің өзі ойшылдарды, қазақ зиялыларын 
әуре-сарсаңға  салғандықтан,  келесі  шығармашылығының 
төртінші  кезеңін  коммунистік-ізденімпаздық  деп  те  атауымызға 
болады (1919–1921). Бұл кезеңдерде тек теориялық жағынан ғана 
емес,  қоғамдық-саяси  істерге  іс  жүзінде  де  белсене  араласып, 
өзінің  көзқарасын  түбегейлі  өзгертеді.  1919  жылдары  Бөкей 
губерниясының  атқару  комитетінде  қызмет  істеп,  коммунистік 

60
Ғұмар Қараш
партияға  мүшелікке  өтеді.  Әрине,  коммунист  болғандықтан,  ол 
белгілі бір деңгейде, сырттай болсын, атеист те болуы тиіс екендігін 
естен шығармағандығымыз жөн. Ол осы мерзім ішінде «Мұғалім» 
атты журналға басшылық жасап, өзінің «Педагогика» атты іргелі 
еңбегін  жариялағандықтан,  ойшылдың  ғылыми  ізденістерге  бет 
бұра бастағандығын да көре аламыз. 
Ғұмар Қараш көп уақыт өмір сүрмесе де, өзінің дүниетанымы 
мен  көзқарасын  өзгертіп  отыруы  –  оның  әсіре  құбылмалылығын 
білдірмейді,  керісінше,  белгілі  бір  деңгейде  дамып-жетіліп  келе 
жатқандығын аңғартады. Мысалы, оның коммунист болуы мүлде 
дінді  тастап,  ұлтшылдыққа  қарсы  болып,  тек  қана  ленинизм 
идеяларын  санасына  сіңірді  деген  ұғымды  туғызбайды.  Ол 
философ  болғандықтан,  іштей,  әрбір  объективті  жағдайды  өзінің 
тиімділігіне,  яғни,  бұрынғы  көзқарастарын  іске  асыру  жүйесіне 
ыңғайлап, қалай пайдалана білудің тәсілдерін меңгерген болуы да 
ықтимал. 
 
2.2  Ғұмар  Қараштың  қоғамдық-саяси  және  мәдени-
ағартушылық қызметі
Ғұмар  Қараш  шығармашылықпен  айналысқан  ғалым, 
публицист,  ақын  болумен  қатар  қоғамдық-саяси  өмірге  белсене 
араласып, мәдени-ағартушылық қызмет атқарған қайраткер ретінде 
өзінің ойлары мен мақсаттарын белгілі бір мөлшерде іске асырған 
практик еді. ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары сияқты ол да 
қазақ қоғамының ілгерілеуіне, әлемдік өркениетке ұмтылуына, өз 
алдына жеке мемлекет болуына айтарлықтай еңбек сіңірген тұлға. 
Бұл  кездегі  қазақ  зиялыларының  қоғамдық-саяси  мәселелермен 
ерікті-еріксіз  түрде  шұғылдануына  мынадай  объективті  және 
субъективті жағдайлар әсер еткен деп айта аламыз:
1.  Ол  кездегі  қазақтар  арасынан  шыққан  зиялы  қауым 
өкілдерінің аз болуы, білімді, іскер жастардың көп кездесе бермеуі 
оларды әлеуметтік мәселелерді шешуге ұмтылдырды. Сондықтан, 
бастапқыда  саяси  сахнада  жүрген  қазақтың  зиялы  белсенділері 
өздерінен кейінгі ұлт зиялыларын қоғамдық-саяси істерді шешуге, 
ел  басқаруға  қарай  жетеледі.  Мысалы,  Н.  Манаев  айтқандай: 

61
2. Өмірге аттаныс пен өрлеу баспалдақтары
«Шәңгерей «Омарды дұрыс бағытқа салу керек, одан көп нәрсені 
күтуге  болатын  жас»  деп  молдалықтан  қалдырып,  басқа  жолға 
салуға  тырысқан,  өзі  оны  орысша  оқытқан..»  [53,  31  б.].  Демек, 
сол  дәуірде  зайырлылық  типтес  қоғам  болғандықтан,  саяси 
мәселелерге  араласа  бермейтін  және  араласуға  да  аса  белсенді 
емес таза молдалық Шәңгерей үшін болашақтағы қоғам дамуына 
септігін тигізетін бірден-бір жол емес болған сыңайлы. Сондықтан, 
жас Ғұмардың таланты мен білімін жете бағалаған Шәңгерей оның 
шығыстықпен  қатар  орыстық  мәдениетке  бет  бұрып,  қоғамдық 
мәселелерге де араласқандығын құптаған. 
2.  Заман  шындығы  мен  ұлтына,  еліне  деген  жанашырлық 
көзқарастары  түптеп  келгенде,  оларды  саяси  мәселелерге 
араластырмай  қоймады  десе  де  болады.  Ендеше,  аласапыран 
кезеңдегі  өз  ұлтының  тағдырына,  оның  болашағына  деген 
алаңдаушылық сезім ерікті-еріксіз түрде осындай іргелі істермен 
шұғылдануға алып келді. Тек Ғұмар Қараш қана емес, сол дәуірдегі 
ақын-жазушылар мен ғалымдардың да саяси қызметтерге белсенді 
араласуының  бірден-бір  себебі  осы  деп  айтуымызға  болады. 
Яғни,  бұл  сайып  келгенде,  қазіргіше  ғылыми  тілмен  айтқанда, 
өнер  иесі  немесе  ғалымның  әлеуметтік  жауапкершілігіне  (де-
(де-
онтология)  айналған  сыңайлы.  Демек,  сол  дәуірдегі  зиялы 
қауымның «лозунгысы» – «ұлтым», «халқым» деген өз еліне деген 
сүйіспеншілік  сезіммен  өрнектелуі  тиіс  немесе  ұлт  тағдырына 
деген  бей-жай  қарай  алмаушылықпен  келіп  тоғысады.  Мысалы, 
Х.  Досмұхамедов,  А.  Байтұрсынов,  Ж.  Аймауытов  сынды  қоғам 
қайраткерлері,  шындығында,  іргелі  ғалымдар  болғаны  тарихтан 
белгілі. 
3.  Сол  заманда  қазақ  қоғамындағы  мемлекеттік  билік  пен 
саяси  сахнадағы  көшбасшылар  орнына,  өз  ұлты  келмесе,  орыс 
немесе басқа да ұлт өкілдерінің келуі мүмкіндігі ұлт зиялыларына 
қозғау салды. Үстем болып тұрған Кеңес үкіметі өз қарамағындағы 
мемлекеттік билікті өз ыңғайына қарай жүргізуге деген құлшынысы, 
түптеп келгенде, Ресейлік орыс большевиктеріне де кең жол ашты. 
Сондықтан,  бұл  кезде  де  қазақстандағы  саяси  билік  орындарына 
деген  әр  түрлі  ұлттың  өзіндік  текетіресі  жүріп  жатқан  сыңайлы. 
Ендеше, қазақ зиялылары да саяси биліктерден тыс қалмауы тиіс 

62
Ғұмар Қараш
еді, себебі, ел мүддесін, әрине, басқа ұлт өкілінің толық түйсінуі 
мен құптауы да аса оңайлықпен келмейтіндігі белгілі. 
Сөзінің өтімді болуы, белгілі бір нақты шешімдерге қол жеткізу, 
ұлт  үшін  толғанылған  идеяларын  жүзеге  асыру  үшін  міндетті 
түрде қоғамдық-саяси қызмет пен саяси билік керек екендігін жете 
түйсінген  зиялылар,  сондықтан  да  тек  өнермен,  ғылыммен  ғана 
шұғылданып қоймай, басқару ісіне де араласуға мәжбүр болды. 
4.  Ресей  патшалығының,  кейінгі  Кеңестер  Одағының 
өзінің  құрамындағы  ұлттардың  мүддесін  қалыс  қалдыруы, 
соның  ішінде  қазақ  халқының  да  ауыр  жағдайы  және  осыған 
байланысты  жоғарыдағы  Мәскеулік  билік  органдарына  мұндай 
жағдаятты  жеткізу,  өздерінің  наразылығын  саяси  күрескерлік 
жолмен көрсетуге ұмтылысы, сайып келгенде, сол дәуірдегі қазақ 
зиялыларына жүктелді. Сондықтан, жергілікті ұлт көсемдері Ресей 
Думасы сияқты беделді орындарда халқының мұң-мұқтажан айтуы 
тиіс  еді,  айтпай  қалмауға  елінің  «зары»  мәжбүрледі.  Тіпті,  олар, 
шындығында,  елдің  халін  айтып  қана  қоймай,  нақты  істерге  қол 
жеткізу үшін де осындай қызметтерге ұмтылды. 
Міне,  Ғұмар  Қарашты  да  қоғамдық-саяси  және  мәдени-
ағартушылық  істермен  шұғылдануға  алып  келген  осындай  заман 
шындығы десе де болады. Жоғарыда атап өткеніміздей, ойшылдың 
шығармашылығының кезеңдері де қоғамдық-саяси салада әр түрлі 
деңгейде, әр түрлі бағыттарда жүріп отырды. 
Оның  мәдени-ағартушылық  қызметі  өз  ауылында  медресе 
ашып, бала оқытумен басталады және әрбір істері мен қызметтері 
айналасындағы  зиялы  қауымдармен,  олармен  танысып, 
араласуымен  де  тығыз  байланысты  болып  келеді.  Тарихи 
мәліметтер мен зерттеушілердің еңбектеріне сүйенсек, Ғұмардың 
мәдени-танымдық  және  діни  істеріне  ислам  діні  білгірі,  Мысыр 
философы  әл-Афғанидің  ықпалы  ерекше  деп  ой  түйіндеген 
М. Тәжі-Мұрат: «Одан әрі Ғұмар Мысыр философы Жамаладдин 
әл-Афғанидің мақаласын келтіреді де, сөз соңын «Бұл екі хакімнің 
сөздері мені хиял дариясынан шығарды. Алла разы болсын – һәр 
екісіне де міндеттермін», – деп ой түйеді», – деген айғақты зерттеу 
тұжырымдарын ұсынады [26, 28 б.]. 

63

жүктеу/скачать 2,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: