«Қазіргі заманғы білім беруді дамыту тенденциялары: даму бағыттары, тәжірибе, мәселелер»

761 

 

761 

 

Понятие профессиональной компетентности педагога выражает  его теоретическую и 

практическую готовности к осуществлению педагогической деятельности и характеризует 

его  профессионализм.  Поэтому  у    педагогов  должны  быть  уже  сформированы  основные 

компетенции  для  их  успешной  педагогической  деятельности.  А  формирование  этих 

компетенций будет успешным, если сам  педагог будет работать над своим саморазвитием, 

знать суть и содержание профессиональной компетентности педагога, которые отражены в 

профессиональном стандарте педагога. 

Что сегодня понимается под профессиональной компетентностью педагога? 

Профессиональная компетентность - это многофакторное явление, включающее в себя 

систему  теоретических  знаний  учителя  и  способов  их  применения  в  конкретных 

педагогических  ситуациях,  ценностные  ориентации  педагога,  а  также  интегративные 

показатели его культуры (речь, стиль общения, отношение к себе и своей деятельности, к 

смежным  областям  знания  и  др.)  (Браже  Т.  Г.).    Иначе,  под  профессиональной 

компетентностью  учителя  понимается  совокупность  профессиональных  и  личностных 

качеств, необходимых для успешной педагогической деятельности.  

В  новых  стандартах  сформулированы  следующие  требования  к  современному 

учителю: 

Во –первых, это учитель, который: 

- демонстрирует универсальные и предметные способы действий; 

- инициирует действия учащихся; 

- консультирует и корректирует их действия; 

- находит способы включения в работу каждого ученика; 

- создаёт условия для приобретения детьми жизненного опыта. 

Во вторых, это учитель, применяющий развивающие технологии. 

В-третьих, современный учитель обладает информационной компетентностью. 

Отличие  компетентного  специалиста  от  квалифицированного  в  том,  что  первый  не 

только  обладает  определенным  уровнем  знаний,  умений,  навыков,  но  и  способен 

реализовывать их в работе. Компетентный специалист способен выходить за рамки предмета 

своей  профессии,  он  обладает  неким  творческим  потенциалом  саморазвития. 

Компетентность подразумевает не только умение выполнять работу, но также способность 

передавать и использовать знания и опыт в новых условиях. 

Основными компонентами профессиональной компетентности педагога являются [2]: 

- социально-правовая компетентность – знания и умения в области взаимодействия 

с общественными институтами и людьми, а также владение приемами профессионального 

общения и поведения; 

-  персональная  компетентность  –  способность  к  постоянному  профессиональному 

росту и повышению квалификации, а также реализации себя в профессиональном труде; 

- специальная компетентность – подготовленность к самостоятельному выполнению 

конкретных  видов  деятельности,  умение  решать  типовые  профессиональные  задачи  и 

оценивать результаты своего труда, способность самостоятельно приобретать новые знания 

и умения по специальности; 

- 

аутокомпетентность  –  адекватное  представление  о  своих  социально-

профессиональных 

характеристиках 

и 

владение 

технологиями 

преодоления 

профессиональных деформаций личности; 

-  экстремальная  компетентность  –  способность  действовать  во  внезапно 

усложнившихся условиях. 

Главную  роль  в  развитии  компетентности  педагога  играют  его  профессионально-

педагогические  способности.  Развитие  способностей  непосредственно  связано  с 

педагогическими умениями и навыками, которыми должен владеть каждый компетентный 

преподаватель. 

Педагогические умения можно объединить в четыре группы [3]: 

762 

 

762 

 

1. Умения "переводить" содержание объективного процесса воспитания в конкретные 

педагогические  задачи:  изучение  личности  и  ученического  коллектива  для  определения 

уровня их подготовленности к активному овладению новыми знаниями и проектирование на 

этой  основе  развития  коллектива  и  отдельных  учащихся;  выделение  комплекса 

образовательных,  воспитательных и  развивающих  задач,  их  конкретизация  и  определение 

доминирующей задачи. 

2. Умения построить и привести в движение логически завершенную педагогическую 

систему: комплексное планирование образовательно-воспитательных задач; обоснованный 

отбор содержания образовательного процесса; оптимальный выбор форм, методов и средств 

его организации. 

3.  Умения  выделять  и  устанавливать  взаимосвязи  между  компонентами  и факторами 

воспитания,  приводить  их  в  действие:  создание  необходимых  условий  (материальных, 

морально-психологических, организационных, гигиенических и др.); активизация личности 

школьника, развитие его деятельности, превращающей его из объекта в субъект воспитания; 

организация  и  развитие  совместной  деятельности;  обеспечение  связи  школы  со  средой, 

регулирование внешних непрограммируемых воздействий. 

4.  Умения  учета  и  оценки  результатов  педагогической  деятельности:  самоанализ  и 

анализ образовательного процесса и результатов деятельности учителя; определение нового 

комплекса доминирующих и подчиненных педагогических задач. 

Стремясь  постичь  секреты  профессиональной  компетентности,  педагог  главным 

образом  совершенствует  методы  обучения  и  воспитания  учащихся.  Именно  с  помощью 

методов  и  приемов  учитель  включает  своих  воспитанников  в  различные  виды  учебной 

работы (в первую очередь творческой) и тем самым формирует у них определенные знания, 

умения, навыки, отношения, поведение. И главное, компетенции. 

Если  руководствоваться  теорией  о  ключевых  компетенциях  доктора  педагогических 

наук  Хуторского  А.В.,  то  главными,  которые  учитель  формирует  в  начальной  школе, 

являются  учебно-познавательные,  информационные,  коммуникативные,  социальные.  В 

других  источниках  они  могут  иметь  несколько  иную  интерпретацию,  но  суть  остаётся 

единой. 

Учебно-познавательные компетенции.  

Это  совокупность  компетенций  ученика  в  сфере  самостоятельной  познавательной 

деятельности,  включающей  элементы  логической,  методологической,  общеучебной 

деятельности,  соотнесённой  с  реальными  познаваемыми  объектами.  Овладев  данной 

компетенцией ученик сможет: 

• ставить цель и организовывать её достижение, уметь пояснить свою цель;  

•  организовывать  планирование,  анализ,  рефлексию,  самооценку  своей  учебно-

познавательной деятельности; 

• задавать вопросы к наблюдаемым фактам, отыскивать причины явлений, обозначать 

свое понимание или непонимание по отношению к изучаемой проблеме;  

• ставить познавательные задачи и выдвигать гипотезы; выбирать условия проведения 

наблюдения или опыта, описывать результаты, формулировать выводы; 

• выступать устно и письменно о результатах своего исследования; 

• иметь опыт восприятия картины мира. 

Информационные компетенции. 

Информационная компетентность преимущественно формируется в начальной школе, 

а  на  последующих  этапах  образования  лишь  развивается  и  совершенствуется.  Начав 

систематическое  обучение,  ребенок  впервые  сталкивается  со  значительным  потоком 

информации,  которой  необходимо  результативно  оперировать.  Отдельные  аспекты 

информационной  компетентности  формируются  у  ребенка  при  традиционном  подходе  к 

обучению.  Так,  все  дети  учатся  работать  с  текстами  учебника.  Однако  текст  учебника 

относится  к  вторичной  информации.  Там  дана  переработанная  (адаптированная) 

информация для детей, которую они чаще всего усваивают на уровне запоминания. Важно 

763 

 

763 

 

научить  учеников  работать  с  первичной  информацией,  той,  которая  не  была  подвергнута 

обработке до того, как была представлена учащимся. Это тексты исторических источников, 

словари, энциклопедии, художественные произведения, наблюдаемые явления. 

Информация   может быть представлена  в простых  и   сложных  источниках. Простой 

источник  содержит информацию одного вида – текст, иллюстрации или таблицу. Сложный 

источник содержит информацию разных видов, причем все виды представления информации 

связаны между собой. Это может быть вербально-графическая (текст и графики), визуально-

аудиальная  (картина  и  музыкальное  произведение)  информация.  Для  работы  с  ней 

необходимо  владеть  специальными  способами  восприятия  и  обработки.  Таким  образом, 

информационная компетенция включает в себя: 

•  владение  навыками  работы  с  различными  источниками  информации:  книгами, 

учебниками, справочниками, Интернет; 

• самостоятельный поиск, извлечение, систематизацию, анализ и отбор необходимой 

информации, организацию, преобразование, сохранение и передачу её; 

•  ориентирование  в  информационных  потоках,  умение  выделять  в  них  главное  и 

необходимое;  

• умение осознанно воспринимать информацию, распространяемую по каналам СМИ; 

• овладение навыками использования информационных устройств;  

• применение для решения учебных задач информационных и телекоммуникационных 

технологий: аудио и видеозапись, электронную почту, Интернет. 

Коммуникативные компетенции. 

Коммуникативная  компетентность  ребенка  начинает  формироваться  еще  на 

дошкольном этапе развития личности. Ребенок овладевает речью, научается устанавливать 

контакты  с  другими  людьми  и  оперировать  способами  коммуникации  для  достижения 

собственных целей. В начальной школе эта компетентность не столько формируется заново, 

сколько  развивается.  Этапы  предшкольного  и  младшего  школьного  возраста  –  наиболее 

значимы для развития коммуникативной компетентности. Коммуникативные компетенции 

включают в себя: 

• умение представить себя устно и письменно, написать анкету, письмо, поздравление; 

•  умение  представлять  свой  класс,  школу,  страну,  использовать  для  этого  знание 

иностранного языка; 

• владение способами взаимодействия с окружающими людьми; выступать с устным 

сообщением, уметь задать вопрос, корректно вести учебный диалог; 

• владение разными видами речевой деятельности (монолог, диалог, чтение, письмо); 

•  владение  способами  совместной  деятельности  в  группе,  приемами  действий  в 

ситуациях общения; умениями искать и находить компромиссы; 

•  наличие  позитивных  навыков  общения  в  обществе,  основанных  на  знании 

исторических корней и традиций различных национальных общностей и социальных групп. 

Социальные  компетенции  (компетентность  разрешения  учебных  проблем  у 

младшего школьника) 

Идеальным  результатом  компетентностного  образования  является  способность 

личности к самостоятельному разрешению жизненных проблем. С проблемами встречается 

в  жизни  каждый  человек.  Одни  успешно  их  разрешают  и  личностно  растут.  Другие  – 

теряются и дезадаптируются в обществе. Проблемно-разрешающее поведение – следствие 

систематической работы по определению проблемы, ее анализу, активному поиску средств 

и способов ее решения. [3] 

В  начальной  школе,  в силу  возрастных  особенностей  детей,  трудно  претендовать  на 

формирование проблемно-разрешающего поведения во всех жизненных ситуациях. Ребенок 

еще не может в полном объеме  управлять своим поведением. У него только формируется 

произвольность.  В  то  же  время,  он  включается  в  учебную  деятельность,  которая  создает 

условия для развития субъектности личности, то есть рефлексивной позиции в деятельности. 

Что значит для младшего школьника овладение социальной компетентностью? Это значит: 

764 

 

764 

 

•  владеть  знаниями  и  опытом  выполнения  типичных  социальных  ролей:  семьянина, 

гражданина; уметь действовать в каждодневных ситуациях семейно-бытовой сферы;  

• определять свое место и роль в окружающем мире, в семье, в коллективе, государстве; 

владеть  культурными  нормами  и  традициями,  прожитыми  в  собственной  деятельности; 

владеть эффективными способами организации свободного времени; 

•  иметь  представление  о  системах  социальных  норм  и  ценностей  в  России  и  других 

странах;  

• действовать в сфере трудовых отношений в соответствии с личной и общественной 

пользой, владеть этикой взаимоотношений; 

•  владеть  элементами  художественно-творческих  компетенций  читателя,  слушателя, 

исполнителя, зрителя, юного художника, писателя. 

Все  эти  компетенции  формируются  в  комплексе  и  в  разных  предметных  и 

«запредметных»  областях.  Чтобы  перейти  к  формированию  ключевых  компетенций, 

необходимо  задать  компетенции  в  деятельностной  форме.  Основная  особенность 

деятельностного метода заключается в том, что новые понятия и отношения между ними не 

даются  детям  в  готовом  виде.  Дети  открывают  их  сами  в  процессе  самостоятельной 

исследовательской деятельности, учитель лишь направляет эту деятельность и в завершении 

подводит  итог, даёт точную формулировку установленных алгоритмов действий и знакомит 

с  общепринятой  системой  обозначений.  Это  позволяет    привить  интерес  к    предмету, 

повысить качество образования. 

Для  формирования  ключевых  компетенций  необходимы  современные  технологии 

организации  учебно-воспитательного  процесса:  технология  проблемного  и  проектного 

обучения;  развития  критического  мышления;  когнитивного  обучения;  обучения  в 

глобальном информационном сообществе.  

Компетентные  педагоги  постоянно  обращают  внимание  на  реакцию,  которую 

вызывают их действия у учащихся, нащупывают их возможности, а поэтому систематически 

корректируют свою работу. Под воздействием таких учителей ученик испытывает радость 

познания в учении, чувствует, что он может учиться лучше или еще лучше. У таких педагогов 

методы  обучения  и  воспитания  учащихся  становятся  как  бы  средством  реализации 

запрограммированных  качеств  в  личности  самого  педагога,  проводником  моральных 

ценностей от педагога к учащимся. Воспитатель может дать своему воспитаннику только то, 

что  имеет  сам.  Поэтому  профессиональная  компетентность  педагога  правомерно 

рассматривать  как  совокупность  определенных  качеств  личности  учителя,  которые 

обуславливаются  высоким  уровнем  его  психолого-педагогической  подготовленности, 

способностью оптимально решать педагогические задачи (обучения, воспитания и развития 

ребенка). 

 

Компетентности  у  учащихся могут быть сформированы  на разном уровне. Наиболее 

часто выделяются три уровня: применения, использования и обогащения. Они соответствуют 

трем уровням общего образования: начальному, основному и среднему. В начальной школе 

ученик применяет усвоенные способы деятельности к конкретным ситуациям; в основной 

школе  использует  способы  деятельности  в  различных  ситуациях,  переносит  способы  на 

другие,  ранее  не  известные  ситуации;  завершая  обучение  в  школе,  усвоенные  способы 

деятельности обогащаются учеником и становятся основой самостоятельной деятельности 

учащихся. [4] Итак, в начальной школе компетентности формируются преимущественно на 

первом  уровне,  когда  усвоенный  способ  деятельности  ученик  может  применять 

самостоятельно. 

Иначе говоря, школа не должна научить на всю жизнь – школа должна научить учиться 

всю  жизнь  и  эффективно  использовать  полученные  знания  на  практике,  т.е.  развивать 

необходимые  в  дальнейшем  ключевые  компетентности,  уровень  сформированности 

которых, прежде всего, зависит и от компетентности учителя. 

Компетентность учителя – это синтез профессионализма (специальная, методическая, 

психолого-педагогическая подготовка), творчества (творчество отношений, самого процесса 

765 

 

765 

 

обучения,  оптимальное  использование  средств,  приёмов,  методов  обучения)  и  искусства 

(актёрство и ораторство).[4] 

 

Использованная литература: 

1.

 

Равен  Дж.  Компетентность  в  современном  обществе:  выявление,  развитие  и 

реализация / Пер. с англ. – М., «Когито-Центр», 2002. – 396 с. 

2.

 

Введенский  В.Н.  Моделирование  профессиональной  компетентности  педагога  // 

Педагогика. – 2003. – №10. – С. 51-55. 

3.

 

Кучугурова  Н.Д.  Формирование  профессиональной  компетентности  будущего 

специалиста // Проблемы и перспективы педагогического образования в XXI веке. – М., 2000. 

– С. 360-362. 

4.

 

Сорокина  Т.М.  Развитие  профессиональной  компетенции  будущих  учителей 

начальной  школы:  Монография  /  Т.М.  Сорокина;  Нижегородский  государственный 

педагогический университет. – Н. Новгород: НГПУ, 2002. – 168 с. 

 

 

ОТБАСЫ – БАЛА ТӘРБИЕСIНIҢ ҚАМҚОРШЫСЫ, ӨНЕГЕСI. 

 

Амирова Г.Т. 

 №16 «Алтынай» б/б КМҚК тәрбиеші 

 Қарағанды қаласы 

 

Бала  тәрбиесiнде  отбасының  орны  ерекше.  Оны  қоғамдық  тәрбиенiң  қандай  саласы 

болса да алмастыра алмайды. Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған мәдени 

- әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлылардың ақыл-

кеңес  тәжiрибесiн  бойына  сiңiру,  қоршаған  орта,  адамзатқа,  өз  қоғамына  пайдалы  етiп 

тәрбиелеу.  

Үлкен ұрпақтың тәжiрибесi, өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын 

мүлтiксiз орындауы, бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие мектебi. Бала дүниеге келген күннен 

бастап ата-ананың ықпалында болып, өмiрге бағыт берушi тәрбие мектебiнен нәр алады. 

"Қатты тәртiп көрсе бала күнiнде, 

Өнерiмен қуантады түбiнде. 

Бала ненi бiлсе жастан, ұядан– 

Өле-өлгенше соны таныр қиядан. 

Өнер - бiлiм берем десең басынан, 

Бер оқуға балаларды жасынан, 

Ата - анадан өсiп ұрпақ тараған, 

Жақсы-жаман болса, бала – соларда",1 деп, ХI ғасырда Жүсiп Баласағұн айтқандай, ата-

аналар  балаларының  жеке  ерекшелiктерiн  жас  күннен  танып,  соған  қарай  бағыт  -  бағдар, 

тәрбие берудiң маңызы ерекше.    

Ата-ана  балаларына  жақсы  тәрбие  беруде  қоғам  алдында  жауапты.  Сыйластық, 

түсiнiстiк, үлкен жауапкершiлiк сезiмдерi бар отбасы – бақытты отбасы. Бақытты отбасында 

ғана ата-ана және олардың балаларының өзара қатынасы мазмұнды, берiлген тәрбие сiңiмдi 

және негiздi. 

Ата-ана бала тәрбиесiне ерекше мән беруi қажет. Ана– бала тәрбиесiндегi ерекше тұлға. 

Тәрбиенiң негiзi "ананың әлдиiнен" басталады емес пе?! 

Абай  қазақ  әйелiнiң,  ананың  отбасындағы  орнын  ерекше  жырлайды.  Жалпы,  "  адам 

бойындағы  барлық  қасиеттер  ананың  ақ  сүтiнен  жаралған"  деген  ғұламалық  ойды  тарата 

келе, ол қасиеттердiң мiндеттi түрде тәрбиеленуi қажеттiгi туралы айтады.  

Абай жетiншi қара сөзiнде былай дейдi: "Жас бала анадан туғанда екi түрлi мiнезбен 

туады. Бiреуi iшсем, жесем, ұйықтасам деп туса, бiреуi–бiлсем екен демектiк. Не көрсе соған 

766 

 

766 

 

талпынып,  жалтұр-жұлтыр  еткен  болса,  соған  қызығып,  аузына  салып,  дәмiн  татып, 

тамағына,  бетiне  басып  қарап,  сырнай,  керней  болса  дауысына  ұмтылып,  онан  ер 

жетiңкiрегенде  ит  үрсе,  мал  шуласа  да,  бiреу  күлсе  де,  бiреу  жыласа  да  тұра  жүгiрiп,  "ол 

немене", "ол неге үйтедi", " бұл неге бүйтедi" деп, көзi көрген, құлағы естiгеннiң бәрiн сұрап, 

тыныштық көрмейдi. Мұның бәрi өмiрге жаңа келген нәрестенiң жан құрамы, "бiлсем екен, 

көрсем екен, үйренсем екен" дегенi». 

Қатыгез, зұлым адамдар да ақ сүт берген Ана алдында бас иген. Осы орайда Домалақ 

Ананың (Нұриланың) "Диһнат мама" атану тарихы да қызық. Бұлақ басында қара лашықта 

қалған  қарапайым  әйел  тапқырлық  танытып,  қарақшылардың  терiс  қылығына  тосқауыл 

қояды.  

Бұл эпизодтар бүгiнгi ұрпақты ұлы әжемiздiң адамгершiлiк өнегесiн қастерлеуге, тәлiм 

алып,  оны  көкiрегiне  орнықтыруға  үндейдi.  2  Әсiресе,  Домалақ  Ананың  мейiрiмдiлiкке 

шақыруы Ана алдында бас игiзедi.  

Ұлы Жамбыл Домалақ ененiң қадiр-қасиетiн, әулиелiгiн терең түсiнiп, үлкен жүрекпен 

жырлайды.  

Өзi де ұлы анасына тағзым ете тiл қатады. Шерхан Мұртазаның сөзiмен айтқанда: «Ұлы 

анамыздың артында, батыстан шығысқа, шығыстан батысқа созылып жатқан қыруар ұрпақ 

бар. Олардың iшiнде ержүрек мықтысы да, осалы да жетiп жатыр".3 

" ХҮIII ғасырдың аяғында дүниеге келген бала Пушкин де, ХIХ ғасырдың орта шенiнде 

қазақтың кең сахарасында дүниеге келген Абай да шешесi мен әжесi берген тәрбие уызын 

емiп өседi. Амал жоқ, 1630 жылдары жазылған словак педагогы Ян Амос Коменскийдiң " 

Аналар мектебi" еңбегi есiңе түседi де, ана құдыретiне амалсыз бас иесiң"4 деп толғанады " 

Ерте жастан тәрбиелеу тағылымдары» мақаласының авторы. 

Ата-ана тәрбие беруде, ата-бабамыздың салт-санасы, әдет-ғұрпында жүргiзiлген үлгi-

өнегесiнiң мәнi зор.  

Сөз қадiрiн бiлетiн заманда бiр ауыз сөздiң iшкi мағынасын жете түсiнiп, содан өзiне 

тәлiм алған бабаларымыздың қасиетiне не жетсiн. Сондай -ақ, атамыз Жүсiп Баласағұн өзiнiң 

"Құтты бiлiк" еңбегiнде: 

Ақ сүтпен бiрге сiңген жақсылық 

Айнымайды еш, алғанша ажал қапсырып. 

Ет сүйекпен бiрге бiткен қылығың, 

өзгермейдi салғанша ажал құрығын. 

Мiне, Жүсiп Баласағұн атамыздың "Құтты бiлiк" еңбегiндегi ойлар ана сүтiмен дарыған 

қасиеттi дәстүрлер халықтың салт-санасынан берiк орын алатындығы айтылған. 

Балаға, әсiресе, ана өте жақын келедi. Ал отбасы тәрбиесiнде әкенiң де, ананың да орны 

бөлек.  Әке мен ана баланың алғашқы ұстазы. Әсiресе,  әкенiң рөлi  ер баланы тәрбиелеуде 

басым. Әке ұлына өзiнiң бар өнерiн, естiп-бiлген бiлiмiн түгел үйретуге тырысады. Ал ұл 

бала өз тарапынан ағаға, әкеге елiктеп, одан үйренген. "Ата көрген оқ жонар" деген осыдан 

шыққан. 

Қазақ  халқының  "  Ата  –  балаға  сыншы"  деген  мақалы  бар.  Әр  әке  өз  балаларының 

ерекшелiктерiн,  қандай  iске  бейiмдiлiгiн  дамытуға  тырысып,  ерте  аңғарып,  ән  мен  күй 

өнерiнен бейiмi болса, өнер қуған сал-серiлерге, үй шаруасына бейiм болса, үй шаруасының 

тiзгiнiн берiп, сөз ұғарлық ойы болса, жақсыларға жанастыратын. 

Ал  қыз  абыройы  –  отбасының,  елдiң  болашағы,  босағаның  берiктiгi.  Қазақ  қыздың 

жолы жiңiшке" деп бекер айтпаған.  

 

Осындай ұл мен қыздың тәрбиесiне қазақ халқының тек жеке отбасы ғана емес, бүкiл 

ауыл аймағы, әулетi жауапкершiлiкпен қараған. "Қызға қырық үйден тыйым", " Ұлға отыз 

үйден тыйым" демекшi, ұлға да, қызға да айтар сын аз емес. 

Әр  отбасы  ұлы  мен  қызына  салт-дәстүрдi,  жетi  атасын  бiлудi  үйреткен.  Ата-ананың 

қанша баласы болса, әр бала ата-анаға өзiнше қымбат. 

"Алуан-алуан жүйрiктiң әлiне қарай шабатынын" ең алдымен, атасы мен анасы бiледi. 

Тарихқа  көз  салсақ,  халқына  қорған,  елiне  басшы  болар  азамат  өсiрiп,  төңiрегiне  аналық 

767 

 

767 

 

мейiрiмiн төгiп, ел анасы атанған аналар аз ба? Домалақ ана, Қараша ана, Мұрын ана, Дәулет 

бике, Қарқабат ана, Қызай ана... секiлдi көптеген аналарымыз елiне тұтқа боларлық ұл-қыз 

өсiрiп,  бiр  ру-тайпаның  атын  иеленiп,  өнегелi  iстерi  аңызға  айналып,  бүгiнге  жетiп  отыр. 

Сондай-ақ,  кешегi  Түркi  қағанаты  заманында  түрiк  әлемiне  Күлтегiндей  батырды,  Бiлге 

Қағандай дананы сыйлаған ананы халқы хан көтергендей ақ киiзге отырғызған, ардақтаған.5 

"Ана  мен  әке  өздерiнiң  үлгi-өнегелерi,  гуманистiк  белгiлерi  арқылы  әдептiлiгiмен, 

өнерпаздығымен,  бiр-бiрiне  деген  өзара  достық  қарым-қатынасымен,  ерен  еңбегiмен 

балаларына  үлгi-өнеге  көрсете  алады.  Егер  оқушы  маманданған  ұстаз  десек,  ата-ана  – 

өздерiнiң өмiрлiк iс-тәжiрибесi арқылы тәрбиелiк iс-әрекеттерiн қалыптастырған ұстаз. Ал, 

ұстаз өз iсiнiң шеберi, бiлгiр адам болуы қажет"6 деп толғанады ақын. 

Бала тәрбиесi – игiлiктi iс. Берерi де, сұрауы да, жемiсi де мол тәрбие саласының ең 

өзектiсi.  "Шебер  ұстаздан  –  тәрбиелi  шәкiрттер"  деп  айту  өте  орынды.  "Бала  үшiн  жай 

нәрсенiң өзi де жаңалық. Бұлар – құмарпаз, әуесқой, тынымсыз зерттеушi".7 

Ата-аналары балаларын өнегелi сөзiмен, жеке басының тәрбиесiмен тәрбиелейдi. Бала 

әр нәрсеге сенгiш, тез қабылдағыш, елiктегiш келедi. Әр бала сипағанды, жылы сөйлегендi, 

аялағанды, еркелеткендi, ертегi әңгiме тыңдағанды, ойын ойнағанды ұнатады.  

Бұл–  баланың  бойындағы  үлкендерден  ерекшеленiп  тұратын  негiзгi  қасиетi.  Бұл 

қасиеттер тек балаға ғана тән. 

 Өйткенi бала сезiмi– пәк. Баланы перiштеге теңеу осыдан шыққан ба деген ой келедi. 

"Бала тiлi– бал", "Балалы үй– базар" деген мақалды халқымыз өте орынды айтқан.  

Баланы сипау, аялау, жылы сөйлеу– баланың ақылды, ұстамды, мейiрiмдi азамат болып 

өсуiне көп ықпал етедi.  

Ал балаға ұрсу және оны балағаттау баланың бойында кек алу, өшпендiлiк қасиеттердi 

оятады.  Ата-бабаларымыз  бала  тәрбиесiне  құрғақ  ақылдан  гөрi  үлгi-өнеге  арқылы  ықпал 

етудiң жұғымды екенiн және балаға жора-жолдастарының, құрбы-құрдастарының әсерi мол 

екенiн айтқан.  

"Ұлың өссе, ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол" деп, 

тәрбиелiк мәнi зор мақал-мәтелдер айтқан. Ата-бабаларымыз бала тәрбиесiне ерекше назар 

аударып,  "Баланы  жетiге  келгенше  тыйма,  жетiден  он  төртке  келгенше  құлыңша  қина,  он 

төрттен кейiн құрдасыңдай сыйла" деп, баланың ой-өрiсi даму кезеңiн ерекше бағалаған. 

Ата-бабаларымыз жазу-сызуды бiлмеген кездiң өзiнде де бала тәрбиесiне ерекше көңiл 

бөлiп,  адам  құқығын  қорғауды  назарда  берiк  ұстаған.  Мысалы,  "Қасымның  қасқа  жолы" 

(1511-1518),  "Есiмнiң  ескi  жолы"  (1598-1628),  Әз  Тәукенiң  "Жетi  Жарғысы"  (1680-1718) 

сияқты көрнектi заңдардың өзi қағазға түспеген. Бұл – заңдық құжаттар. 

Ата-заңды  аттаған  азғындарды  "етегiн  кесiп,  елден  қу"  деген  қағидамен  аяусыз 

жазалаған8. Халқымыз ұл мен қыз тәрбиесiне ерекше мән берген. " 

Ұяда  не  көрсең,  ұшқанда  соны  iлерсiң"  деген  мақал  арқылы  бала  тәрбиесiндегi 

отбасының рөлi ерекше екендiгiн атап көрсетедi. Бала тәрбиелей отырып артына iз, өшпес 

мұра қалдырған. 

"Жерге  себiлген  дақылдың  өсуi  жердiң  құнарлығына,  ылғалдылық  пен  күн 

шұғылысына байланысты. Осы тұрғыдан алып қарағанда, адамның белгiлi бiр мамандықты 

игеру қабiлетi де сыртқы орта жағдайына ( тәлiм-тәрбиесiне) қатысты.»9 

«Бала  тәрбиесi–  бiр  өнер,  өнер  болғанда  ауыр  өнер,  жеке  бiр  ғылым  иесi  болуды 

тiлейтiн өнер. Баланы дұрыс тәрбие қылу үшiн өз тәжiрибесi жетпейдi. Басқа адамдардың 

тәжiрибесiмен танысу керек. Бала аурулы, зағип болса, баладан емес, тәрбиешiден; бала тар 

ойлы ақымақ болса, бала кiнәлi емес, тәрбиешi кiнәлi; бала сұлулықтан ләззат ала бiлмейтiн 

мылқау жанды болса, бала айыпты емес, тәрбиешi жазалы.  

"Бала iстеген жауыздықтың жазасын тәрбиешi көтерсiн" деген иран елiнiң мәтелi шын, 

дұрыс мәтел"10 деп М.Жұмабаев бала тәрбиесiне ерекше тоқталған. 

Отбасы – сыйластық, жарастық орнаған орта. Баланың тәрбиелi болып өсуiне берекелi 

отбасының  әсерi  мол.  Отбасының  әрбiр  мүшесi  өзара  сөйлесiп,  не  болмаса  ата-ананың, 

768 

 

768 

 

баланың  мiндетiн  атқару  ғана  емес,  береке  –  бiрлiк,  сүйiспеншiлiкпен  араласса,  босағасы 

берiк, шаңырағы биiк отбасына айналары сөзсiз. 

Ата мен ана – бала тәрбиесiнiң қамқоршысы, өнегесi. 

Ата – асқар тау, 

Ана – бауырындағы бұлақ, 

Бала – жағасындағы құрақ, – деп, ата – ана, баланы табиғаттың тамаша құбылыстарына 

теңеген халық мақалына қайран қаласың. 

"Тәрбие  баламен  сөйлесумен,  әңгiмелесумен,  оған  ақыл-кеңес  берумен  ғана 

шектелмейдi,  –  деген  болатын  А.С.  Макаренко.  –  Тәрбие  тұрмысты  дұрыс  ұйымдастыра 

бiлуде,  балаға  әркiмнiң  өз  жеке  басы  арқылы  үлгi-өнеге  көрсетуде.  Отбасындағы  бала 

тәрбиесi халық өмiрiмен, қоғамның мақсат-мiндеттерiмен байланысты болуы керек".11 

Ата-бабаларымыз  баланың  дүниеге  келуiн  ерекше  күткен.  Балаға  қамқорлық  ол 

дүниеге келмей-ақ жасалған. Мысалы, аяғы ауыр әйелге жерiк асын тауып жегiзген, ауыр 

көтертпеген.  Жас  босанған  анаға  қалжа  жегiзген,  сорпалаған,  баланы  тiл-көзден  сақтаған, 

өсiп-өнген аналарға баланың атын қойғызған, тұсауын кестiрген. Бала өсе келе ән айтқызып, 

домбыра тартқызған. 

Жамбылдың  жырын,  Күләштың  әнiн,  Динаның  күйiн,  Әлия  мен  Мәншүктiң, 

Бауыржанның ерлiгiн халқымыз ұрпағына өнеге еткен. Талғат пен Тоқтардай ғарышкерлерiн, 

Абай мен Шоқандай дарынды тұлғаларын тәрбиелеген де халық.  

Отбасы халық тәрбиесiнен үнемi нәр алып отырады.  

Халық  тәрбиесi–  отбасы  тәрбиесiнiң  негiзгi  бастауы.  Ұрпақтары  бұл  тәрбиеден  нәр 

алып, бала бойына сiңiредi. 

Әрбір ата-ана өз перзетінің әдепті, саналы, иманды да ибалы, Отанының сүйікті және 

кішпейіл азаматы болып жетілуін қалайды. Ата-ана перзентінің жақсы азамат болып жетілуі 

үшін өз отбасында балаларын тәрбиелеудің нәзік жақтарының  зандылықтарын білуі шарт. 

Сыйластық,  түсіністік,  үлкен  жауапкершілік  сезімдері  бар  отбасы  –  бақытты  отбасы. 

Бақытты отбасында ғана ата-ана және олардың өзара қатынасы мазмұнды, берілген тәрбие 

сенімді 

және 

негізді.  

Бала тәрбиесінің алғашқы алтын қазығы – тұған ұясы, өз отының басындағы тәрбиесі, тілі. 

Қазақтың: «Баланың бас ұстазы – ата-ана», «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» – 

дегендей,  есі  кіріп,  тілі  шыға  бастасымен-ақ  баланы  байсалды,  ұғымпаз,  тілалғыш  етіп 

баулыған 

жөн.  

Қай халық болмасын үмітін ең алдымен ұрпағымен байланыстырады. Міне, сондықтан да:  

«Ана 

– 

үйдің 

берекесі,  

Бала 

үйдің 

– 

мерекесі.  

Бұтағымен 

ағаш 

сымбатты,  

Ұрпағымен 

адам 

қымбатты.  

Бала 

болсаң 

балғындай 

бол.  

Айналаңа 

қорғандай 

бол» 

-деген  

қағиданы берік ұстаған ата-бабаларымыз өз ұрпағын адам – деген атаққа лайық етіп өсіруді 

мақсат еткен.  

Бала – ата-анасының игі істерінің жалғастырушысы, болашағы. Бала тәрбиесі – ата-ана 

үшін күрделі де, жауапты міндет. 

 Жас  шыбық  иілгіш  болса,  жас  адам  да  сондай  жақсыға  да  жаманға  да  бірдей  бейім 

болатыны баршымызға мәлім. Ата-ананың үйіндегі әрекеті балаларныың көз алдында өтеді, 

сондықтан  жақсы,  жаман  әдетіміздің  бала  тәрбиесіне  ықпалы  зор.  Әрбір  ата-ана  –  өзінің 

баласын Отанға пайдалы, өіне мейрімді, еңбекқор, адамгершілігі мол адам етіп тәрбиелеуге 

халық алдында да, мемлекет алдында да жауапты.  

Отбасы – ең үлкен, мықты тәрбие ошағы, шағын мемлекет. 

Отбасының негізі баланы өмірге келтіру ғана емес, оны мәдени- әлеуметтік ортаның 

құндылығын  қабылдату,  ұрпақтың,  ата-бабалардың,  ұлылардың  ақыл-кеңес  тәжірібиесін 

бойына сіңіру, қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етіп тәрбиелеу.  

769 

 

769 

 

Үлкен ұрпақтың тәжірібиесі, өмірдегі беділі, ақыл-кеңестері, ата-ананың өз борышын 

мүлтіксіз орындауы, бір-бірін құрметтеуі – үлкен тәрбие мектебі.  

Бала  дүниеге  келгеннен  бастап  ата-ананың  ықпалында  болып,  бағыт  беруші  тәрбие 

мектебінен  нәр  алады.  Өз  отбасында  бала  ата-ананың  қамқорлығына,  шексіз 

сүйіспеншілігіне бөленіп, әке мен ананың жақсылығы мен дәулетінің қызығын көріп қана 

қоймай,  адамгершілік,  әдеп-инабат  тағылмдарынын  алуы,  оларды  меңгеріп  іс-  жүзінде 

қолданудың  ынта  мен  ықылас,  қайрат  пен  қажыр  ететін  жолынан  өтуге  тиіс.  

«Қатты 

тәртіп 

көрсе 

бала 

күнінде,  

Өнермен 

қуантады 

түбінде.  

Бала 

нені 

білсе 

жастан, 

ұядан 

–  

Өле-өлгенше 

соны 

таныр 

қиядан.  

Өнер 

– 

білім 

берем 

дасең 

басыннан,  

Бер 

оқуға 

балаларды 

жасынан,  

Жақсы-жаман 

болса, 

бала 

– 

соларда», 

– 

деп  

ХІ ғасырда Жүсіп Баласағұн айтқандай, ата-аналар балаларының жеке ерекшеліктерін жас 

күнінен танып, соған қарай бағыт-бағдар тәрбие берудің маңызы ерекше.  

Барлық  балаларға,  соның  ішінде  ұл  балаға  оның  қалыпты  дамуына  анасының  да, 

әкесінің  де,  яғни  екеуінің  де  маңызды  да  мәнді  тәлім  тәрбиесі  қажет.  Қай  отбасында 

болмасын  ана  барлық  балаларына  үнемі  жақын  болып,  өзінің  аналық  мейірімі  мен 

махаббатына бөлейді.  

Бір сөзбен айтқанда, егер сіздің балаңыздың өмірде белгілі деңгейде жетістікке жетуін 

қаласаңыз, жеке тұлға ретінде, маман ретінде ашылуына еңбектендіре отырып, көмек беру 

қажет. 

Ойткені:  «Балалар  –  ата-аналар  қолына  берілген  аяулы  аманат.»  Бұл  ғажайып 

құдайшылдық аңықтаманы жадыда ұстау былай тұрсын, әр үйдің мандайшасына іліп қою 

тұрарлық.  

Баланы өздігінен өмір сүруге мүлде қабілетсіз нәресте кезінен бастап бақытты балалы 

шақ, жеке шаңырақ көтергенге дейінгі жастық жолдары өтетін отбасын бақытты жағалауын 

бетке алып, өмір – айдынында жүзіп бара жатқан қайыққа тенесек, оның қос ескегі – әке 

мен ана дер едік.  

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:  

 

1. Оқушылардың ғылыми қоғамдарын ұйымдастыру және республикалық ғылыми 

жарыстарын өткізуге әдістемелік нұсқаулар. Астана 2007.  

2. Қазақстан республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті 

стандарттары. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2002.  

3. В.Д.Шадриков О содержании понятий «способности» и «одаренность».// 

«Психологический журнал», Т.4. №5, 1983  

4. С.Л.Рубинштейн Основы общей психологии. Т.1-4. М., 1989.  

5. В.А.Бухвалов Развитие учащихся в процессе творчества. «Педагогический поиск», 2000.  

6. В.П.Беспалько Слагаемые педагогической технологии. «Педагогика», 1989  

7. Көшімбетова С.А. Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін 

пайдаланудың педагогикалық шарттары.  

8. Базарбаева Н.А. Педагогикалық кеңес, 2009. №1 

 

 

 

 

 

 

770 

 

770 

 

жүктеу/скачать 13,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: