ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАҒЫ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ

51 
 
білдіруге  болады.  Бір  сөзбен  айтқанда,  бұл  бейвербалды  амалдардың  синонимдік  қатары 
деген сөз.  
Қарым-қатынастағы бейвербалды синонимдер туралы К.У. Геворкян: «В жестикуляции 
одинаковые или  близкие  понятие  можно  выразить  двумя  или  более  различными  кинемами, 
группировкой  которых  составлются  синонимические  ряды.  Причем  в  выполнении  кинем 
одного  или  того  же  ряда  могут  принимать  различные  части  тела  –  голова  и  рука,  зубы  и 
кулаки,  глаз  и  локоть,  все  тело  или  руки,  все  тело  или  ноги  и  т.д.  Поэтому  источникам 
синонимов  моугт  быть  разные  средства  проявления  двигательного  языка  –  жест  и  мимика, 
телодвижения и жест, поза и походка и другие сочетания» деген пікір айтады [1, 15]. 
Күнделікті  қарым-қатынаста  адамның  көңіл-күйінен  хабар  беретін  синонимдес 
бейвербалды  амалдардың  қатары  көп.  Солардың  бірі  қорқу  эмоциясын  білдіретін 
бейвербалды  амалдар.  Қорқу  адам  жанында  бір  бақытсыздық  күткенде  болады.  Қорқу 
сезімінің  күштілігі  келе  жатқан  қорқыныштың  шамасына,  дененің  сезімталдығына 
байланысты.  Үрейі  ұшқанда  адам  сөйлей  де,  қозғала  да  алмай  қалады.  Қорыққан  адамның 
бет-әлпетінен  берілетін  қимылдарды  басқа  мимикалық  эмоциялардан  оңай  ажыратуға 
болады.  Осы  эмоция  барысында  адамда  өзіне  деген  сенімсіздік,  қорғансыздық  сезімі  пайда 
болады.  Н.В.  Цибуляның  пайымдауынша,  қорқуды,  қуануды,  таңдануды  және  т.б. 
эмоцияларды білдіретін бейвербалды амалдар көптеген халықтар қарым-қатынасында бірдей 
мағынаны  білдіреді,  өйткені  олар  биологиялық  үдерістердің  нәтижесі  ретінде  байқалады 
екен  [2,  201].  Қорқу  сезіміне  қатысты  туындаған  бейвербалды  амалдарды  жасалу  жолына 
қарай бірнеше топқа жіктеуге болады.  
1) Дене  қалыбы  кинемалары:  Аяғы  (буыны)  дірілдеу.  Аяғы  (тізесі)  дір-дір  ету.  Көзі 
бақыраю  (көзі  бажыраю).  Адамның  көзі  әдеттегісінен  үлкейіп,  шарасынан  шыға  жаздау. 
Аңшы  қуып  жеткен  еліктің  лағындай  зәресі  ұшып,  тостағандай  көзі  шарасынан  шыға 
жаздай  жаутаңдаған  Күміс  бір  сәтте  далаға  қаша  жөнелгісі  де  келді,  бірақ  сыртынан 
есікті ұстап тұрған жігіттерді аңғарып, «ештеңе ете қоймас, сусын сұрап отыр ғой...» - 
деп дірілдеген буынын әзер басып, майыса түрегеліп аяқ жағында тұрған саумал құйылған, 
қаңылтыр  сыммен  шандыған  ескі  кесені  ұстап,  арбаған  жыланға  таяған  торғайдай 
Қоңырқұлжаға жақындай берді (І. Есенберлин, Көшпенділер). Келтірілген мысалдан қорқу 
сезімін  білдіретін  екі  қимылды  көруге  болады.  Оның  біріншісі  дене  қалыбына  байланысты 
туындаған ым-ишара болса, екіншісі мимикалық кинема. 
Саусағы  дірілдеу.  Екі  қолының  саусақ  ұштары  дір-дір  ету.  Бұны  көрген  Алшынбек  те 
сескене  қабағын  түйді,  бірақ  қорқып  кеткенін  сездіргендей  оның  саусақ  ұштары  дір-дір 
етеді (І. Есенберлин, Көлеңкеңмен қорғай жүр).  
Селк  ету.  Бүкіл  денесімен  селк  (дір)  ету.  –  Хан  ием,  -  деді  ызбарлы  жуан  дауысын 
шамасынша ақырын шығарып, терезеге қарап тұрған Әбілқайыр селк етіп жалт бұрылды 
(І. Есенберлин, Көшпенділер). 
2) Такесикалық  кинемалар:  Жағасын  ұстау.  Киімінің  жағасын  екі  қолымен  қапсыра 
ұстау. Бұл амал такесикалық кинеманың түріне жатады. Мұндай гүрілдің қан базарын бұрын-
соңды  көрмеген  қазақтың  «игі  жақсыларының»  көбі-ақ  «астапыралла-астапыралла!»  деп 
жағаларын ұстап, имандарын үйірумен болды (І. Есенберлин, Көшпенділер).  
Жүрегін (қолымен) басу. Қолының алақанымен жүрегін басу. Қали (шегініп, үрейленіп). 
Ұқтым!  Ниеттері  жаман  екен,  сақтай  гөр,  жасаған!  (жүрегін  басып).  Ащы  іркіт  өзекті 
өртеп барады (С. Мұқанов, 5-том). 
Бетін  басу.  Бір  немесе  екі  қолдың  алақанымен  бетін  басу.  Түнделетіп  көше  бойын 
жағалап  келе  жатқан  Айсұлу  тарс-тұрс  еткен  дауысты  естіп,  артынан  біреу  келіп 
қалғандай боп, қорыққанынан бетін екі қолымен жауып отыра қалды. 
3) Просодикалық  амалдар:  Дауысы  дірілдеу.  Сөйлеп  тұрған  адамның  дауысы 
бірқалыпты  емес,  дірілдей  шығу.  –  Не  болды?  –  деді  олар  денем  қалшылдап,  манағы 
орнымда тұрған маған кеп. 
- Кісі  атылды,  –  дедім  мен  дірілдеген  дауыспен  (С.  Мұқанов,  Өмір  мектебі).  Бұл 
мысалдан  да  біз  екі  түрлі  денесі  қалшылдау  және  дауысы  дірілдеу  бейвербалды  амалдарын 

52 
 
көре аламыз. Адамның денесі өзіне көндікпей ұзақ қалшылдау (дірілдеу). Денесі қалшылдау 
дене мүшесі арқылы жасалған бейвербалды амалға жатады. 
Ішегін  тарту.  Терең  дем  алып,  ауаны  ішке  қарай  жұтып  жіберіп  дыбыс  шығару. 
Япырмай,  бұл  не  сұмдық,  –  деді  пұшық  сары  ішегін  тартып,  -  мына  ауылды  да  жау 
шапқандай ғой (С. Мұқанов, Өмір мектебі). 
4) Мимикалық  амалдар:  Алақтай  қарау.  Адамның  көзі  әдеттегісінен  үлкейіп, 
шарасынан  шыға  жаздау.  Көзін  барынша  кеңірек  ашып,  басын  тік  қалыпта  ұстап,  көзінің 
қарашығын  алақтата  жан-жаққа  жүгірту.  (Алшынбек  кенет  кілт  тоқтады.  Меруерт 
қайда? Ол жан-жағына алақтай қарады. Түсі сұрланып кетті (І. Есенберлин, Көлеңкеңмен 
қорғай жүр). 
Келесі  талданылатын  бейвербалды  амалдар  ашулану  эмоциясына  байланысты  болып 
отыр. Ашулануға байланысты берілетін ым-ишаралар да синонимдік қатар түзе алады. Олар 
әртүрлі  соматизмдер  арқылы  беріліп,  бір  мағынаны  білдіреді.  Ашуға  байланысты  “Қызба 
ашу  –  өте  шығатын  ақылсыздық”  деген  нақыл  сөзді  Рим  ақыны  Гораций  тауып  айтқан. 
Психологтардың  бақылап  айтуы  бойынша  ашулану‚  ызақорлық‚  қызбалану  сияқты 
эмоциялар  адам  денсаулығына‚  жүйкесіне  әсер  етеді‚  сонымен  бірге  адамгершілік 
нормаларын  бұзады  дейді.  Адамның  жаман  (жағымсыз)  мінез-құлқына  қатысты  әл-Фараби 
“Жаман мінез-құлық – рухани кесел” деген ұлағатты сөз айтқан. Сондай-ақ, қазақ халқында 
ашуға  байланысты  мақал-мәтелдер  де  көпшілік.  Бұлар  адамның  бейвербалды  көңіл-күйіне 
байланысты туған десе де болады. Солардың бірі “Ашу келсе, ақыл кетер. Ашудан ақыл көп 
болса‚  ашу  не  етер”  дейтін  мақал  адам  сезіміндегі  ашу-ыза  мен  күйіп-пісетін  эмоциялық 
күйді жеңе білудің мәніне арналған. 
Ашулану үстінде адамның қабағы түйіліп‚ көзі қанталап‚ тісі ақсиып кетеді. Бұл ашулы 
адам  бетіндегі  көрініс.  Оған  қоса  адамзат  ашуланғанда  тісін  де  қайрайды.  “Тісін  қайрау” 
фразеологизмінің  этимологиясы  осы  бейвербалды  амалдан  шыққан.  Ашуланған  адамның 
қаны  қайнап‚  бет-жүзі  қызып‚  айналасын  қоршаған  кісілердің  біріне  ашу  ызғарын  шашып 
жіберуге  бар.  Ертеде‚  яғни  адам  эволюциясы  кезінде  ашу  адамның  өмір  сүріп‚  күн  көруі 
үшін маңызды болған. Ал өркениет пен мәдениеттің дамыған кезінде бұл әрекеттің қызметі 
тек  қана  қандай  да  бір  ісінің  кедергіге  жолыққанда  немесе  қарым-қатынас  барысында 
қытығына тиетін сөздер мен іс-әрекеттер көрсеткен кезде қолданылады. 
Ашулану  мағынасында  кездесетін  бейвербалды  элементтерді  де  жасалу  жолына қарай 
жоғарыда  келтірілгендегідей,  қорқу  эмоциясын  жіктеп,  талдап  көрсеткендегідей  бөліп 
қатарастыруға болады: 
1) Дене  қалыбы  кинемалары:  Жер  (аяғымен)  тебу.  Аяғымен  жерді  қатты  (дыбысын 
шығарып)  теуіп  қалу.  Лала.  Ну,  идемте,  олай  болса  (Артынан  ере  береді.  Есен  кеткеннен 
кейін Мүсілімге бұрылып, ашумен жерді теуіп қалады). Только и знаешь ставить в неловкое 
положение, что подумать?.. (М. Әуезов, 10-том). 
2) Мимикалық кинемалар: Қабағын түю, қарс жабу. Қабағын бір-біріне жақындастыра 
түсу,  шыту.  Бұлай  келе  жатқандарынан  әлдеқандай  секем  ала  қойған  сұңғыла  Ақбала 
қабағын  шытып.  Ақлимада  жұмысың  болмасын...  Жайыңа  жүр!...  деді,  Қайсарға 
(Ғ. Мүсірепов, Кездеспей кеткен бір бейне).  
Көзі  бақыраю‚  бажыраю.  Көздерін  қатты  ашып  (көзі  шарасынан  шығып  кете  жаздап, 
қабағы  шытылады)  жанындағы  адамға  тесіле  қарау.  Аржағында  ашуға  булығып  қалған 
Шәйке  кебежені  теуіп  кеп  қалды‚  кебеже  оған  қозғала  қоймады...  Долданып  кеткен 
Шәйкенің  шарасынан  шыққан  көзі  босағада  жатқан  балтаға  түсті  (С.  Мұқанов,  Өмір 
мектебі). 
3) Просодикалық амалдар: Ызалана күлу. Дауысын қаттырақ шығарып, бар дауысымен 
күлу.  –  Ел  болуды  ақ  патша  жендеттерінен  үйренбексің  ғой?  –  деген  Сейтеннің  ызалы 
күлкісі ап-айқын жетті (І. Есенберлин, Көшпенділер).  
Дауысын көтеру.  Адамның дауысы саңқ ете, қаттырақ, көтеріңкірек шығу. – Хан ием‚ 
Лепсі  өзенінің  бойындағы  он  мың  үй  Садыр  Әндижан  төңірегіндегі  ағайындарына  көшпек 
боп  жатыр!  Неге?  Қандай  себебі  бар?  –  деді  Абылай  дауысы  қаттырақ  шығып 

53 
 
(І. Есенберлин,  Көшпенділер).  Ентігу,  демін  әзер  алу.  Демін  тез  әрі  тереңірек,  ентіге  алу. 
Кенесары  кенет  тұнжырап  кетті.  Шықшыттағы  күре  тамыры  бүлкілдей  ойнап‚  демін 
әзер-әзер алады (І. Есенберлин, Көшпенділер). Бір дыбысты созылмалы түрде қаттырақ айту. 
Белгілі  бір  диффузиялық  дыбысты  қайталап,  созылмалы  түрде  әрі  дауысты  қаттырақ 
шығарып  айту.  -Ә‚  -ә‚  -ә‚–  деп  долданды  Нұртаза‚  –  патша  құлайды  деп  жүр  деген  еді‚ 
сені? Әлі сен патшаны да құлатарсың?... (С. Мұқанов, Өмір мектебі). 
Қарым-қатынаста  адам  сезімінен  хабар  беретін,  оның  ішкі  сезімін  жеткізе  алатын 
синонимдес  бейвербалды  амалдардың  қатарына  еркелеу,  еркелету  кезінде  қолданылатын 
паралингивтикалық  амалдарды  да  жатқызуға  болады.  Еркелету,  еркелеу  мағынасында 
жұмсалатын  бейвербалды  элементтер  көп  жағдайда  такесикалық  амалдар  арқылы  беріледі 
екен.  Жоғарыда  саралап  өткендей,  просодикалық,  мимикалық,  дене  қалыбы  кимылдарына 
қарағанда,  қарым-қатынаста  такесикалық  амалдар  арқылы  берілетін  ым-ишаралар  көптеп 
кезедседі.  Біз  коммуникацияда  просодикалық,  мимикалық,  дене  қалыбы  арқылы  беріліп, 
еркелету мағынасында жұмсалатын бейвербалды элементтер жоқ деген жаңсақ пікір айтудан 
аулақпыз,  әрине.  Дауыс  ырғағы,  мимика,  дене  қалыбы  арқылы  берілген  амалдар, 
такесикалық  амалдарға  қарағанда  аз  дегенді  аңғратады.  Еркелету  мен  еркелеуді  білдіретін 
бейвербалды  элементтердің  қатарына  иығын  сипау,  иығына  асылу,  бетінен  сүю,  басынан 
сипау,  маңдайын  иіскеу,  маңдайынан  сипау,  мұрнын  қысу,  бетінен  шымшу  т.б.  амалдар 
жатады. 
1) Мимикалық  амалдар:  Аузын  бұртиту.  Еріндерін  шүйіре,  аузына  (ұртына)  ауа 
толтырып алған сияқты екі ұртын томпайту. – Жоқ‚ сен бұрынғыңнан да әдеміленіп кетіпсің‚ 
–  деді.  –  Сенің  көзің  жұлдыздай  жарқырайды.  –  Мазақ  еткің  келеді  ғой‚  –  деді  Меруерт 
бұртиып (І. Есенберлин, Көлеңкеңмен қорғай жүр). 
2) Такесикалық  амалдар:  Басынан  сипау.  Оң  немесе  сол  қолымен  адамның  басынан 
(маңдай тұстан немесе төбесінен) сипау. Оның “Құлыным!” – деп күс-күс қолымен басымнан 
сипағаны  маған  зор  қуаныш‚  үлкен  бақыт  болатын‚  дөрекілеу  келген  дауысының  өзі 
жаныма жалын егіп‚ көңілімді шалқытып қоя беретін (І. Есенберлин, Ғашықтар).  
Бетінен  сүю.  Әңгімелесушісінің  бетінен  ернімен  сүю.  Менің  “жалаңбұт”  кезімде 
түскен ол жеңгей әлі күнге дейін мені “бала” көріп‚ жолыққан сайын “айналайын-ау!” деп‚ 
құшақтап  бетімнен  сүйеді  (С.  Мұқанов,  Өмір  мектебі).  Иығына  асылу.  Қасында  тұрған 
адамның иығына қос қолын салып асылу. Ғалия (Маңғастың иығына асылып). Сіз папаммен 
бірге болдыңыз ғой, аға. Папаммен бірге болған әңгімеңізді айтыңызшы (Т. Ахтанов, 3-том). 
Иығын  сипау.  Адамның  оң  немесе  сол  иығынан  қолымен  сипау.  –  Ағай,  бұл  Қанипа 
деген  қалжыңбас  қыз,  –  деді  ол  мені  сұрақтарымен  сонша  қинаған  қызыл  шырайлы,  қасқа 
тіс қызды иығынан сипап қойып. – Бәрімізді күлдіріп, көңілімізді көтеріп отыратын осы (Ә. 
Нұршайықов,  Махаббат  қызық  мол  жылдар).  Маңдайынан  сипау.  Алақанымен  қасындағы 
адамның  маңдайынан  сипау.  Мен  қасына  келіп  еңкейгенде,  шешем  басын  көтерместен 
маңдайымнан  тағы  бір  сипады  да,    көзіне  толтыра  жас  алып:  –  Бақытты  бол  құлыным, 
бара  ғой!  –  деді  (С.  Мұқанов,  Өмір  мектебі).  Мұрнын  шымшу,  қысу.  Қасында  отырған 
адамның қолымен мұрнынан қысу, шымшу. Ботка. Неге? Сен асылып өлме, Тюрянчик. Мен 
сені жақсы көрем. Сен менің жақсы… сенімді күшігім сияқтысың. (Мұрнын шымшып). Ой, 
пупсик (Т. Ахтанов, 3-том). 
Мойнына  асылу.  Қасындағы  адамның  мойнына  екі  қолын  сала  асылу.  Ғалия.  Маңғас 
аға...  (жүгіріп  келіп  Маңғастың  мойнына  асылады).  Маңғас.  Тұра  тұр.  Сабыр  ет 
(Т. Ахтанов, 3-том). 
Арқаға  қағу  –  риза  болу‚  мақұлдау‚  қолпаштау,  еркелету.  Бұл  қимыл  түрі  қолпаштау, 
мақұлдау,  риза  болу  барысында  қолданылғанда  оның  вербалды  түрінен  «рақмет!», 
«бәрекелді!»‚  «жарайсың!»  деген  сөздер  қолданылуы  да  мүмкін.  Бұл  сөздердің 
қолдануынсыз-ақ  бұл  бейвербалды  амалдардың  сөз  орнына  жүріп  отыратындығын  аңғару 
қиын  емес.  Сонымен  қатар  аталмыш  бейвербалды  элемент  ата-анасының,  ата-әжесінің 
немерелерін  немесе  үлкендердің  кіші  балаларды  еркелетуде  де  қолданылады.  Барбар 
(қарауытқан адамдарға қарап). Бұлар кім таныс дауыс қой өзі. Жаным-ау, Теміршот қой! 

54 
 
(Ұшып  тұрады.  Барбар  Теміршотты  құшақтай  алады).  Теміршотымбысың,  қалқам. 
Теміршот. Сағынып қапсың ғой‚ Барбар аға (Арқасынан қағып) (М. Әуезов, 10-том).  
Кейбір  теориялардың  бекітуі  бойынша,  «жақтырмау»  қимылы  аштықтан  және  соған 
байланысты  мінез-құлықтан  туған‚  дамыған  делінеді.  Жақтырмау  барысында  адамның 
мұрны шүйіріліп‚ үстіңгі ерні жоғары қарай сәл көтеріледі. 
«Менсінбеу»‚ «жақтырмауын» адам теріс қарау‚ мұрнын тыржиту‚ көзінің қиығымен 
қарау‚  бас  бармақты  төмен  бағыттау,  ернін  қисайту,  көзін  аларта  қарау,  мұрнын 
тыржиту  т.б.  қимылдармен  білдіре  алады.  Жақтырмау‚  менсінбеу  кинемалары  жағымсыз 
эмоцияны білдіреді.  
1) Мимикалық амалдар: Мұрнын тыржиту – менсінбеу‚ жақтырмаудың тілсіз берілетін 
нұсқауы.  Бұндай  ишараға  маңдай‚  бет  тыржиту  да  жатады.  –  Мұқанның  баласы  ғой‚  менің 
былтыр өлген ағамның. 
– Шулаймы – ни? – дей салды молда‚ маған тыжырына бір қарап қойып (С. Мұқанов, 
Өмір мектебі). 
Мұрнын  шүйіру.  Мұрнын  жиыру.  Торсанның  балалары  мейманасы  тасып  тұрған 
кезінде, “қаздың етінен басқа ет – ет пе” деп, сиыр еті былай тұрсын, қой мен жылқының 
семіз  етіне  мұрындарын  шүйірер  еді  (С.  Мұқанов,  Өмір  мектебі).  Аузын  қисайту.  Үстіңгі 
ернін  жоғары,  бір  жаққа  қарата  қисайту.  Меделқан  (аузы-басын  қисайтып).  Ма-ма-маған 
мынаның өлеңі не нравится. Суккин сын! При чем тут наше богатство? Суккин сын, ж-ж-
жулик! (І. Жансүгіров, 5-том). 
Көзін  аларту.  Көзінің  қарашығымен  оң  немесе  сол  жаққа  қарай  қарау  (көзінің 
қиығымен  қарау).  Үстеріне  көрпе  қып  жамылатын  құрым  туырлыққа  оранып‚  бастары 
қылқиған бес-алты балаға Тойбала: 
–  Жатсаңдаршы!  Сендерге  не  жоқ!  –  деп  алая  қарап  еді‚  балалар  қымсынды‚  бірақ 
жатады (С. Мұқанов, Өмір мектебі). Түксие қарау. Көзін аудара, төңкере (көзінің астымен) 
қарау.  Директор  алдында  тұрған  графинді  тығынымен  ұрды.  Күлістік,  қалжыңдастық  – 
жетеді  енді,  –  деп  ескертті  ол  түксие,  залдың  тыншығуын  күтіп  (І.  Есенберлин, 
Көлеңкеңмен қорғай жүр). 
2)  Ишаралық  амалдар:  Бас  бармақты  төмен  қарай  бағыттау.  Қолдың  бас  бармағынан 
басқа саусақтарын алақанға бүгіп, бас бармақты төмен қарай төңкеріп бағыттау. Бұл ишарат 
негізінен  қазақ  тіліне  Батыс  елдерінен  енген  әрі  жаргон  қимыл  болып  табылады.  Және  бұл 
қимылды  жастар  ғана  қолданады.  Сахнаға  шығып  өз  өнерін  көрсете  бастаған  Анарханның 
өнерін ұнатпаған көрермен бас бармағын төмен төңкерді.  
Бет  адамның  эмоциясынан  хабар  бере  алатын‚  оның  көңіл-күйін  білдіретін  орталық 
болып табылады. Беттегі  бұлшық еттердің қызметіне‚ оның өзгеруіне  байланысты адамның 
дәл сол кездегі жағдайынан хабардар бола аламыз. Бетін теріс бұру  – қандай да бір пікірмен 
келіспеген  кезде‚  мақұлдамағанда‚  адамның  қылығын  жақтырмағанда  қолданылады.  Онда 
қарым-қатынасқа  түсуші  бетін  теріс  (артқа)  қарай  бұрады.  Бетін  сұхбаттасушысынан  басқа 
жаққа қарай бұру. Жақтырмау, менсінбеу.  – Ә‚ қойшы – деп Боржабай теріс қарады да‚ – 
Жә‚ ендеше айта бер! – деді (С. Мұқанов, Өмір мектебі). 
3) Просодикалық амалдар:  Міңгірлеп (мұрнынан) сөйлеу.  Сөзді естілер, естілмес етіп, 
мұрнының  астымен  айту,  міңгірлеу.  –  Қайдан  білейін  кім  екеніңді‚  –  деді  кемпір  мұрнынан 
сөйлеп‚ – кәрі кісінің есінде кім жүреді дейсің (С. Мұқанов, Өмір мектебі). 
4) Дене  қалыбы  амалдары:    Шалқаю.  Басын  (денесін)  артқа  қарай  тастау,  шалқаю.  – 
Әдеби  қызметкер  шалқая  отырып,  сұқ  саусағымен  менің  қолжазбамның  тақырыбын 
түртті. – Мынау не деген сөз, аһ? (Ә. Нұршайықов, Махаббат қызық мол жылдар). 
Қолын қалтасына салып тұру. Екі қолын шалбарының немесе киімінің қалтасына салып 
тұру.  –  Өй,  сен,  өзің…  студенттің  жаман  қолын  аяп,  –  деп  ежірейді  ол  маған,    екі  қолын 
қалтасында ұстап, шірене тұрып (Ә. Нұршайықов, Махаббат қызық мол жылдар). 
Келтірілген  қорқу,  еркелету,  жақтырмау,  ашулану  эмоциясын  білдіретін  мысалдардан 
әртүрлі  дене  мүшесінің  қатысуы  арқылы  жасалған,  бірақ  бір  мағынаны  білдіретін 
бейвербалды амалдарды  көруге болады. Кейбір мысалдарда бір сөйлем бойында мағыналас 

55 
 
сөз  тіркестерінің  қатар  келіп,  алдыңғысы  соңғысын  анықтап  немесе  керісінше,  мағынасын 
күшейту үшін қолданылған. Аталған сөз тіркестері жеке қолданылғанда да қорқу, ашулану, 
жақтырмау эмоциясын білдіретін бейвербалды амалдар болып табылады.  
Қарым-қатынаста  кездесетін  еркелету,  ашулану,  қорқу,  жақтырмау  эмоциясын 
аңғартатын бейвербалды амалдар тек такесикалық амалдар арқылы ғана емес, просодикалық, 
мимикалық  амалдар,  сонымен  қатар  ишралық  амалдар  арқылы  да  берілетіндігін  көркем 
шығармадан  алынып  талданған,  жіктеп  көрсетілген  мысалдардан  да  көруге  болады.  Осы 
келтірілген  мысалдар  тілдегі  синоним  сөздердің  болатындығы  секілді,  қарым-қатынаста  да 
бейвербалды амалдардың синонимдері кездесіп, олар да вербалды тілдегі сияқты синонимдік 
қатар құрай алатындығын көрсетеді.  
 
Әдебиеттер тізімі 
1 Геворкян К.У. Кинесический язык  (Введение в кинесику): Автореф. дис. д-ра. филол. 
наук. – Ереван, 1991. – 33 с. 
2 Цибуля Н.Б. Некоторые аспекты жестовой коммуникации в отношении к просодии и 
тексту  //  Сборник  научных  трудов  МГПИИЯ  им.  М.  Тореза.  –  М.,  1984.  –  Вып.  230.                   
– 320 с. 
 
В  статье  рассматривается  применение  ряда  невербальных  компонентов  и  их 
коммуникативный  смысл  в  различных  контекстах  общения.  Наряду  с  коммуникативными 
функциями  невербальные  компоненты  также  вносят  дополнительную  семантическую 
нагрузку.  Один  невербальный  элемент  может  иметь  сразу  несколько  значений,  например, 
страх,  неодобрение,  гнев.  Наряду  с  этим,  невербальные  элементы  могут  выражаться 
различными частями тела человека.  
 
In the article application of number of nonverbal components and their communicative sense 
in various contexts of communication is considered. Along with communicative functions nonverbal 
components also bring additional semantic meaning. One nonverbal element can have at once some 
meanings, for example fear, disapproval, anger. Along with it, nonverbal elements can be expressed 
by various parts of  body.  
 
 
 
ӘӨЖ 392(5Каз)  
 
Ж.А. Жақыпов 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті 
Астана, Қазақстан 
 
ШОҚАННЫҢ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫН ЖАСАУ МӘСЕЛЕСІНЕ 

жүктеу/скачать 4,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: