Р. Сыздык 1-том indd
-сын жұрнақты сөзді мүлде қолданбаған деуге болмайды (мы- салы, Аз білгенін көпсінсе, Көп қазаққа епсінсе – I, 51). -сы
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай Р Сыздықова
| -сын жұрнақты сөзді мүлде қолданбаған деуге болмайды (мы-
салы, Аз білгенін көпсінсе, Көп қазаққа епсінсе – I, 51). -сы жұрнағын активтендіріп, осы жұрнақ арқылы едәуір жаңа сөздер жасау себебін біз Абай шығармаларының мазмұ- нынан, дәлірек айтсақ, Абайдың өзінің дүние тану, қоғам тану жөніндегі көзқарасынан іздейміз. «Соқтықпалы, соқпақсыз» заманындағы «сөзуар, білгіш, законшік, көргіштер», «қу стар- шын, аш билер», «малдан басқа мұңы жоқтар», «Тобықты молыққан пысықтар» туралы әңгіме еткен жазушы солардың бойындағы ең жағымсыз қылықтың бірі – өтірік көлгірсу, ақынның өз сөзімен айтсақ, «іші залым, сырты абыздыққа» салыну болатын. Білмесе де білгенситін, «мұрнын қисайта тарта тұрып» әсемсіп, сәнситін, «елін мығымдап ұстай алмаса да», өтірік қайраттысып, қамқорситындар, «бойы бұлғаң, сөзі жылмаң бола тұрып» «бір міні жоқ бендеситіндер», қысқасы, осындай «сөзі мен ісі бөлінгендердің» іс-әрекет, сыр-сипатын дәл басып суреттеу үшін Абайға -сы жұрнағы бірден-бір қажет оңтайлы элемент болып шыққан. Сөйтіп, -сы жұрнағы арқылы жаңа сөздерді жасау бір жағынан стильдік мотивпен ұштасқан. Абай адамның қасиет-белгісін, кәсіп-өнерін білдіретін -шыл, -шы аффикстері арқылы бірқатар жаңа сөз жасап қолданады. Ойшыл сөзінің бұрыннан да некен-саяқ кездесу мүмкіндігі бар болғанмен, Абайда ол – белгілі бір ұғымды білдіріп, жиі қолданылған тұлға. Бұл туынды сөз Абайда екі түрлі ұғымды береді: бірі – «ойлаушы, толғанушы», орысша «мыслитель» дегенді білдіруі. Мысалы, «Ойшылдың мен де санды бірімін деп, Талап, ойсыз, мақтанды қалдым күтіп» (I, 56) дегенінде өмір, қоғам туралы толғанған, ойланған өзі ту- ралы айтып отыр. Екінші бір жерде – аудармасында ақын осы сөзді орысша «мечтатель» дегеннің баламасы ретінде келтіреді: Өзіңе сенбе, жас ойшыл Ш, 94) – Не верь, не верь себе, мечтатель молодой (Лермонтов, 36). Әрине, мечтатель дегенде де «ойлаушы» деген ұғым бар. Демек, Абай «ой ой- лаушы, толғанушы (мыслитель)» мағынасын беру үшін ой- шыл неологизмін жасайды да екінші бір кезегі келген жер- де оны соған жақын мечтатель мағынасына ауыстырады. 157 «Мыслитель» деген ұғымның өзі де – Абай тұсындағы қазақ қоғамы үшін бірқыдыру соны нәрсе. Әрине, қазақ қауымында бұрыннан да ойшылдардың (мыслительдердің) болғаны сөзсіз, бірақ олар ақын, би, қоғам қайраткерлері тәрізді өзге де «ой- лаушылардан» ажырап, өз алдына категория ретінде бөлініп аталмағанға ұқсайды. Сондықтан осы ұғымды беретін сөздің (айталық, Абайдағы ойшыл 132 ) қайсысы болса да неологизм бо- лып табылмақ. Шыншыл туындысы да, біздіңше, ойшылмен аналогиялас. Бұл тұлғасын есім ретінде (шыншыл адам) бұрында да бар болуы мүмкін. Бірақ бұл сөзді «өмір, адамзат қасиеті туралы шындықты (болмысты) айтатын философ» деген мағынада қолдануды тек Абайдан кездестіреміз. Ол «Ғылым таппай мақтанба» деп басталатын шығармасында оқу-білім, ғылым, ақыл туралы шындықты айтып-айтып келіп: «Мұны жазған білген құл Ғұламаһи Дауани Солай депті ол шыншыл (I, 46)», – деп аяқтайды. Бұл жердегі шыншыл – қазіргі тілімізше термин- деп айтсақ: «реалист», «реализмді жақтаушы», тіпті болмаса, «шындықты айтатын ғалым» дегеннің баламасы. Абай бұл тұлғаның «шындықты сүйетін» деген қарапайым атрибуттық мағынасын да қолданған. Онегин Татьянаға жазғанында: «Хатыңнан жақсы ұғындым сөздің бәрін... Айтыпты шыншыл тілің бар іңкәрін» (11, 80) дегендегі шыншыл сөзінен жаңалық мән жоғарыдағыдай сезілмейді. С.Мұқанов өзінің Абай туралы монографиясында жұрнақ жалғау арқылы Абай жасаған неологизмдер деп сонырқау, ізерлеу, ырықтау сөздерін атайды 133 . Сірә, сонырқау сөзі халық тілінде бұрыннан бар, бірақ сирек қолданылатын лексема болса керек. Өйткені бұл сөз көршілес қырғыз тілінде де бар, түбірі – соны («жаңа, тың» деген мағынада). Бұл–монғол сөзі, монғолша сонун – «жаңалық хабар, жаңа, қызықты», сонир- ха – «қызықтау», қырғызша сонурка – «қызық көру, әуестену, таңырқау» 134 . Сонырқа сөзі де «бір нәрсені қызықтау, тамаша- 132 Қазіргі сөздіктеріміз мыслитель-ді ойшы деп беріпті (қара: Русско-казахский словарь. - М., 1954). Біздіңше, Абай варианты әлдеқайда ұтымды. Сондықтан да болар, қазірде қолданыста әр алуан әдебиетте көбінесе ойшыл тұлғасы жиірск пайдаланылады. 133 Мұқанов С. Жарқын жұлдыздар. - 320-б. 134 Юнусалиев Б. Киргизская лексикология. - Ч. I. - Фрунзе, 1959. - С. 214-215. 158 лау» мағынасында (Абайда да осы мағынада) тек қырғыз, ал- тай, тува, хакас тілдерінеғана емес, бір кезде қазақ тіліне еніп, бірақ әрі қарай активтенбей қалған сөз болуы керек. Сондықтан біз бұл сөзді Абай неологизмі дей алмадық. Ізер сөзіне кел- сек, бұл да Абай қаламынан туған жаңа дүниеден гөрі, ұмыт бола бастаған көне бұйымға көбірек ұқсайды. Өйткені есімнен етістік тудыратын -ар/-ер жұрнағы Абай кезеңінен әлдеқайда көп бұрын-ақ өнімсіз, пассив, көне жұрнаққа айналған бо- латын, бірақ қазақ тілінде де жаңару, көгеру, ескіру, өңгеру тәрізді ондаған етістіктерді жасаған, тілде бар көрсеткіш екені мәлім. Сондықтан жоғарғы сөздер сияқты ізер сөзі де бір кез- де ізде сөзінің орнында немесе онымен қатар қолданылған болуы мүмкін, келе-келе ізер варианты ығыстырылып, тіпті ол өзіндегі -ер жұрнағының дублеті -ле жұрнағын үстемелеп жалғап, қызметтес екі жұрнақты қатарынан қабылдаған сөз бо- луы мүмкін. Абай бұл етістікті өзі жасауы мүмкін емес, оған бірінші себеп – -ар тәрізді өте ескі, пассив жұрнақты Абай қолдана алмайды, өйткені қай қаламгер болмасын жаңа сөздер жасауда өз заманындағы тірі, актив жұрнақтарды пайдаланады. Екіншіден, егер Абай жасаса, ізерлеу емес, ізер тұлғасы болу керек еді, өйткені із + де дегеннің аналогиясы із + ер болуы ке- рек. Сөйтіп, ізерлеу сөзі де халықтың тіл қорында сақталған си- рек бұйым болса керек. Ал ырықтау етістігі, мүмкін, Абайдың қолы болар, бірақ Абай есімнен жаңа етістік жасауға онша құштар болмағанын байқаймыз. жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|