КІРІСПЕ  4  ТОПЫРАҚ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТАНУ

4 
ТОПЫРАҚ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТАНУ 
ҒЫЛЫМЫНЫҢ 
ДАМУ ТАРИХЫ 
Топырақтану - топырақ және оның құрылымы, құрамы, 
қасиеттері және географялық таралу заңдылықтары, түзілуі, 
табиғаттағы орны, экологиясы, тиімді пайдалануы мен 
жақсарту жолдарын зерттейтін ғылым. 
Топырақтану ғылымының қалыптасуы орыстың аса 
дарынды табиғаттанушы ғалымы В.В.Докучаевтың (1846 -1903) 
есімімен тығыз байланысты. В.В.Докучаевтан кейін оның 
еңбегін 
көптеген 
талантты 
шәкірттері 
жалғастырды. 
Генетикалық 
топырақтану 
ХХ 
ғасырдың 
басында 
табиғаттанудың 
жаңа бір саласы ретінде қалып тасты. 
Генетикалық деген түсінік "генезис", яғни топырақтың пайда 
болуы, дамуы деген ұғымды білдіреді. 
Топырақ туралы түсінік. Қазақ халқы жерді - ана, 
егістікті - асыраушы деп айтады, өйткені адамзат қажетті 
азықты, жеңіл өнеркәсіп үшін шикізатты өсімдік және 
жануарлар көмегімен топырақ арқылы алады. Жер бетінде 
топырақ нағыз асыраушы болу үшін, оны терең білу қажет, 
оның құнарлығын кемітпей, үздіксіз арттыра отырып пайдалану 
керек. Сондықтан бұл мәселелерді шешу жолдарын адам баласы 
үнемі іздестіріп келеді. 
Адам баласы ең алғаш жерді егіншілікке пайдалана 
бастағанда, топырақ туралы түсінік болмаған, топырақ жер 
деген ұғым ретінде қалыптасқан. Бұл жай түсінік бірнеше 
мыңдаған жылдар қажетке жараған, өйткені адамзаттың 
алдында соңғы жүзжылдықта туған проблемалар ол кезде жоқ 
еді. Соңғы ғасырларда ашаршылықтың кейбір аймақтарда орын 
алуы, жердің жетіспеуі, эрозия, құрғақтану, топырақтардың 
құнарлылығының азаюы, т.б. Осы мәселелерді шешу үшін 
топыраққа назар аударыла басталды. 
ХІХ 
ғасырдың 
орта 
кезеңінде 
агроном, 
агрогеолог, 
агрохимиктердің еңбектерінде топырақ туралы алғашқы 
түсініктер жазыла бастады. Олар топырақтың жоғары 
қабатының құрамындағы органикалық және минералдық 
қалдықтарға көңіл бөліп, топырақ деген жердің тек жыртылған, 
өсімдіктердің тамырлары жайылған қабаты деп есептеді. 
Топырақ дегеніміз не деген сұраққа берілген осындай 

5 
анықтама, В.В.Докучаевтың ғылымға жаңа бағыт әкелген 
кезеңге дейін өріс алып келді. 
1879 
жылы 
Санкт-Петербургте 
болған 
табиғат 
зерттеушілері қоғамының геология және минералогия бөлімінің 
мәжілісінде В.В.Докучаев баяндама жасап, топыраққа бірнеше 
жаңа анықтама берді. Кейін бұл пікірлер әрі қарай дамытылып, 
жетілдіріле түсті. 
Қазіргі түсінік бойынша топырақ - жер бетінің майда 
ұнтақталған құнарлы қабаты, тірі және өлі табиғатқа тән
бірнеше сипаттары мен қасиеттері бар ерекше құрылым. 
Топырақтың негізгі қасиеті - құнарлығы деп, оның өсімдіктерді 
барлық қоректік заттармен және ылғалмен қамтамасыз етуін 
айтады. Табиғаттың жоғарғы туындысы - адам топырақ 
құнарын өсімдіктер мен жануарлар дүниелері арқылы өз 
мұқтажына 
пайдаланды. 
Өсімдіктер 
құнарлы 
топырақ 
қабатынан тамыр жүйелері арқылы қоректік заттарды алып, 
суды бойына сіңіріп, жапырақтарында түскен күн сәулесі мен 
ауадағы көмір қышқыл газы арқылы жүретін фотосинтез 
нәтижесінде денесіне өте мол органикалық, биофильді 
минералдық заттар жинап, едәуір энергияны шоғырландырады. 
Осы энергиялар, яғни органикалық және органо-минералдық 
қосылыстар бүкіл жан-жануарлар, адамзат тіршілігі үшін өмір 
өзегі болып табылды. Топырақ - асыраушы ана, күш-қуаттың 
қайнар 
бұлағы, 
тіршіліктің 
тірегі, 
ауылшаруашылығы 
өндірісінің 
негізгі 
өндіргіш 
күші. 
Егіншілік, 
малшаруашылығының өркендеуі топырақ құнарлылығына 
тікелей тәуелді. Ескеретін жай, топырақтың басқа өндіргіш 
күштерден (машиналар, станоктар, т.б.) айырмашылығы сол, 
оны дұрыс күтіп, баптап, пайдаланса, ол қоғам үшін үздіксіз 
құнарын беріп халықты асырайды, машиналар сияқты 
моральдық және физикалық жағынан азып-тозып істен 
шықпайды. Баршаға белгілі табиғат қорлары сарқылмайтын 
және сарқылатын болып екіге бөлінеді. Сарқылмайтын 
қорларға, мысалы ғарыш, климат қорлары жатады. Сарқылатын 
қорлар өзінше екіге бөлінеді: қалпына келетін және қалпына 
келмейтін қорлар. Қалпына келмейтін қорлар қатарына мұнай, 
көмір, т.б. кендер, ал қалпына келетіндер қатарына өсімді ктер, 
жануарлар, 
су 
қорлары 
және 
топырақтар 
жатады. 
(Банников,1977) 
Бірақта 
топырақты 
қайтып 
қалпына 
келетіндерге қосқанға келісу қиын. Мысалы, биыл орылған шөп 
келесі жылы қайта шығады, тіпті бір жылдың ішінде кейбір 

6 
өсімдіктерден бірнеше өнім алуға болады. Кесілген ағаш 
қалпына келу үшін бірнеше жыл кере, мал төлінің жетілуі үшін 
екі-төрт жыл керек. Құнарлы қабаты бір себептерден шайылып 
кеткен топырақтардың қалпына келуі үшін өте ұзақ уақыт 
керек. Табиғи жағдайда топырақтың түзілуі ұзаққа созылатын 
құбылыс. Мәселең, қалыңдығы 20 см жыртылатын топырақ 
қабаты түзілуі үшін табиғи жағдайлардың өзгешеліктеріне 
қарай 3-7 мың жыл уақыт керек. 
Құнарлы қабаты түгелдей жойылған топырақтар 
болжамды уақыттарда өз-өзінен қалпына келмейді. Сондықтан 
да адам өзінің тыныс-тіршілігінде топырақтың құнарлы 
қабатын су және жел эрозиясынан, басқа да экологиялық 
апаттардан қорғай отырып, топырақ құнарын жылма -жыл 
арттыру және жақсарту шараларын іске асыруы қажет.

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: