Дебиет теориясы
жүктеу/скачать 0,79 Mb. Pdf көрінісі
|
| Әдебиеттер: 1,4,7,9, 10, 12,14,17,20, 21, 23,25,27,34,41.
№ 7 Дәріс тақырыбы: Мәтін теориясы. Мәтін және дискурс. Дәріс тезисі: Мәтін – сөз арқылы жеткізілетін, сөйлеудің шығармашылық нәтижесі. Мәтін арқылы барлық тілдік бірліктер іске қосылатындықтан, ол ерекше күрделі тілдік таңбаға жатады. Соған орай мәтінді талдау мен мәтінді тану оның түзілімі мен құрылымын саралау, мәтінжасам барысындағы тілдік бірліктердің қызметін анықтау бүгінгі таңда өзекті мәселеге айналып отыр. Материалды көшіріп басқанда Massaget.kz сайтына гиперсілтеме міндетті түрде қойылуы тиіс. Авторлық құқықты сақтаңыз Көркем мәтін көркемдік уақыт, көркемдік шындық, көркемдік түр (форма) мәселелерімен байланыстағы күрделі әдеби-теориялық және эстетикалық ұғым. Бұл орайда көркем әдебиеттің табиғатын байыптағанымызда, әдебиет және өнер түрлерінің шығу тегін (өнердің синкреттілік болмысы, көне миф, көшпелілер эстетикасы), әдебиет және эстетикалық категориялар (ажарлылық пен әсемдік, қаһармандық, асқақтық, келеңсіздік т.б), көркем әдебиеттің ерекшеліктерін (әдебиеттің образдылық табиғаты, дүниені тану тәсілдері, образ түрлері, көркем образы және таңба, сөздің бейнелік қызметі), көркем әдебиеттің әлеуметтік сипатын (әдебиет пен өнер – тарихи, психологиялық және әлеуметтік құбылыс, шығармашылық еркіндік және идеология, көркемдік талғам, ұлттық психика ерекшеліктері т.б.) тағы бір пысықтап алғанымыз дұрыс. Бұл ретте мәтіндік талдауда тек қана тақырыптық және идеялық арна басты орында тұрмай, ең бастысы көркем шығарманы әдеби талдауда көркем шығармадағы құндылықты бар болмысымен айқындар жүйе туралы әдебиеттанудағы ең көне ғылым саласы поэтика тұрғысынан келуіміз қажет. 26 Дискурс дегеніміз – дайын мәтіннің сөйлеу әрекетін туғызушылар мақсатына сай күрделі әрі нақты коммуникативтік жағдайға айналуы. Ғалымдардың дискурс терминіне берген анықтамалары түрліше болғанымен, олардың барлығының да дискурсқа тән деп көрсеткен белгілері бар: бұл – дискурстың диалогтік сипаты, сөз жағдаятына сай орындалатын сөйлеу әрекеті екендігі. Дискурстың диалогтік сипатына коммуникацияға қатысушылар санының кем дегенде екеу болуы жатпайды, сөйлеуші түзіп, қолданысқа түсірген мәтіннің қандайда бір тыңдаушыға бағытталуы жатқызылады. Ал бұл тыңдаушы сөз түзушінің өзі болуы да ықтимал. Мысалы, адамның өзіне арнап жазатын күнделігі (сөзді түзуші де, түзілген сөзді қабылдаушы да бір субъект), өзімен-өзі кеңесуі тағы сондайлар. Мәтін мен дискурстың тепе-тең ұғым емес екендігі ақиқат. «Тіл мәтінде орналасып, дискурста жанданады,туындайды» деген пікірге сүйенсек, мәтін мен дискурс қатынасы дискурстың динамикалық, ал мәтіннің статикалық «тұрақты, қозғалыссыз) сипаттары арқылы танылады деп түсінеміз. Мәселен, қандай да бір автордың көркем шығармасы біз қолға алып оқығанға дейін «тыныш күйінде» тұрып, мәтін ретінде танылса, оқырман қолына тиіп, коммуникациядағы тілдік құрылым – мәтіннің динамикалық күйіндегі сипатын дискурс деп тануымызға болады. Бұл жерде де тікелей болмаса да, автор мен оқырмен (адресат пен адресант) арасында «хабар алысу» жүреді. Н.Уәли көркем дискурстың құрылым әлдеқайда күрделі болатынын көрсете отырып, оның ретін мынадай жүйеде көрсетеді: «мәтінге дейінгі бөлігінде автордың ойлаған көркем идеясы, сол идеяны тілдік құралдармен объективтендірудің тәсілдері мен амалдары ойластырылады. Автор өзінің санасындағы тілдік парадигмадан (вертикал түзуден) тілдік бірліктерді таңдап атай бастайды. Ой елегінен өткен бірліктер синтагмалық (көлбеу түзу бойынша) тізбекке түседі. Сөйтіп, автордың «нені айтсам?», «қалай айтсам?», «кімге айтсам?» деген мәтіндік құрылымға ойша сөзі, яғни екінші кезеңге – сөз актісінің бір бүтініне айналады, бірақ коммуникация аяқталмайды. Коммуникация мәтінді оқырман қабылдаған соң, автордың идеясын, нені айтқанын, қалай айтқанын, кімге айтып отырғанын, не мақсатпен айтқанын игерген соң аяқталады». Дискурс 27 негізінен коммуникативтік әрекет ретінде танылғандықтан, барлық көркем мәтіндерге де (көлемді де, шағын да) қатысты болып келеді және барлық жағдайда да адресат пен адресант факторы арасында лингвокогнитивтік-ментальдық құрылым болып есептеледі. Басқаша айтсақ, дискурс – коммуникативтік қатысым процесі ретінде анықталса, мәтін – оның жемісі ретінде ұғынылады. жүктеу/скачать 0,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|