№2 лекция  Ж.Аймауытов пен М.Жұмабаев шығармашылығы

Жүсіпбек жастайынан араб­ша хат тану, оқу үйренген. 1907 ж. бастап Баянауылдағы орысша-
қазақша екі кластық мектебінде, Керекудегі (Павлодар) қазыналық ауыл шаруашылық 
мектебінде, Керекудегі екі класты орыс қазақ мектебінде тиіп-қашып оқиды. Бір жағынан бала 
оқытып, қаражат табады. 
1911—1914 жж. ауылда мұғалім болып істейді. 
1914 жылы Семейдегі оқытушылар семинариясына қабылданады. Оны 1918 жылы аяқтап 
шығады. 
Мұнан соң алашордашылардың істеріне араласып, Семейде «Абай» журналын шығарысып, Қ. 
Сәтбаевпен, М. Әуезовпен танысады. 
Кейін Алашордадан бөлініп, Коммунистік партия қатарына өтеді (1919). 
Қазақстан Кеңестерінің Құрылтайы съезіне делегат болып қатысып, Қазақ АҚСР Халық ағарту 
комиссариаты комиссарының орынбасары болып тағайындалады (1920). 
Мұнан соң Семей губерниялық оқу бөлімінің меңгерушісі (1921), «Қазақ тілі» газетінің 
редакторы. 
Қарқаралыда мектеп мұғалімі (1922—1924), Ташкентте шығатын «Ақ жол» газетінің бөлім 
меңгерушісі (1924—1926), Шымкент педагогикалық техникумының директоры (1926—1929) 
қызметтерін атқарады.[1] 
1929 ж. басталған кеңестік қуғын-сүргін кезінде Қазақстандағы ұлтшылдық ұйыммен 
байланысы бар деген жаламен тұтқындалып, ұзақ тергеуден кейін 1931 жылы ату жазасына 
сырттай үкім шығарылған. Шымкенттегі педагогика техникумының директорлығы - міне, 
мұның бәрі Аймауытовтың жаңа өмірді орнықтыру жолындағы күрес жолын, өмір белестерін 
көрсетеді. 1929 ж. басталған зобалаң кезінде қармаққа ілінген Жүсіпбек 1931 ж. атылған. 
Астан-кестең ауыр, бірақ ерекше қуатты да қызық, әлеуметтік төңкерістер, ұлы революциялар 
заманында өмір сүрген Аймауытов өзінің осы қысқа ғұмырында артына аса бай, бағалы әдеби, 
ғылыми мұра қалдырып үлгірді. Ол В. Шекспир, В. Гюго, Г. Мопассан, А. С. Пушкин, Н. В. 
Гоголь, Л. Н. Толстой шығармаларын, «Интернационалды», бірқатар ғылыми еңбектерді 
аударды, педагогика, психология, методика, эстетик. тәрбие туралы зерттеулер тудырды; 
әдебиет, эстетика, сын саласына араласты; сан алуан публицистик. мақалалар жазды; 
«Қартқожа», «Күнекейдің жазығы», «Шернияз», «Ел қорғаны», «Мансапқорлар» пьесалары, 
«Комплексті оқыту жолдары», «Жан жүйесі», «Өнер таңдау», «Мағжанның ақындығы туралы» 
еңбектері - күрделі таланттың қазақ әдебиеті тарихындағы өлмейтін орны бар шығармалар. 
1918-19 ж. Семей қаласындағы М. Әуезовпен бірлесіп «Абай» журналын шығарды. Осы 
журналда «Екеу» деген бүркеншік атпен, Әуезовпен бірлесіп, «Абайдың өмірі және қызметі» 
(1918, № 2), «Абайдан кейінгі ақындар» («Абай», 1918, № 3) деген мақалалар жазды. Бұл 
мақалаларда Абай өмірінің бірталай қыры сөз болып, оның поэтик, мұрасының аса құндылығы 
көрсетіліп, кейінгі ақындардың ұлы ұстаздан үйренуі шарт екендігі нұсқалды, Пушкин орыс 
әдебиетінде қандай тарихи қызмет атқарса, Абай да қазақ әдебиеті үшін сондай тарихи іс 
тындырғаны орнықты дәлелденген. Қазақ әдеби тілінің қалыптасуына, оның поэтикалық 
мәдениетінің ержетуіне Абай шығармаларының қаншалықты әсері барлығын көрсеткен. Абай 
поэзиясының ұлттық дәстүрмен қоса Шығыс, Батыс әдебиеттерімен байланысы қарастырылған. 
Аймауытов - қазақ әдебиетінде Абайдың шығармашылық мұраттарын ілгері жалғастырған ең 
ірі тұлғалардың бірі. 
Жүсіпбектің қаламынан туған мол мұраны М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер 
институтының ғалымдары жинастырып, ғылыми зердеден өткізіп, 1996-1999 жылдары бес том 
етіп жарыққа шығарды. Сөйтіп, қазақ оқырманы әйгілі суреткердің шығармаларымен арада 60 
жылдан астам уақыт өткенде қайта табысты. Ол қазақ әдебиетінде көркем прозада алғаш 
лиризм әкелген, сондай-ақ пейзаждың үздік үлгісін, психологизмнің терең иірімдерін 
тамыршыдай дәл басқан нәзік стилист суреткер. 1918 —19 ж. М.Әуезовпен бірге Семейде 
«Абай» журналын шығарып, «Екеу» деген бүркеншік атпен, Әуезовпен бірлесіп, «Абайдың 
өмірі және қызметі» (1918, №2), «Абайдан кейінгі ақындар» («Абай», 1918, №3) деген 
мақалалар жазды. А-тың көркем шығармалары эстет. бояуының қашықтығымен, көркемдік 
қуатымен, стильдік даралығымен қазақ әдебиетінде соны бағыт қалыптастырды. А. пед. оқу 

орындарында қызмет істей жүріп, жас ұрпақтың жан-жақты білім алуын көздеген еңбектер, оқу 
құралдарын жазды. Оның пед., псих. және методика саласында жазған ірі еңбектері өз 
уақытында елеулі рөл атқарды. Олардың ішінде «Тәрбиеге жетекші» (1924), «Психология» 
(1926), «Жан жүйесі және өнер таңдау» (1926) т.б. бұл бағыттағы ғылымның бастауында тұрған 
ірі ғылыми еңбектер Жүсіпбек аз ғана ғұмырында әдебиеттің әр түрлі жанрларында өнімді 
еңбек етіп, құнарлы шығармалар қалдырған. Бес томдық шығармалар жинағында оның өлеңдері 
мен «Нұр күйі» поэмасы, «Рабиға», «Мансап қорлар», «Сылаң қыз», «Ел қорғаны», «Қанапия 
Шәрбану», «Шернияз» атты пьесалары, көптеген әңгімелері мен «Қартқожа», «Ақбілек» 
романдары, «Күнікейдің жазығы» повесі, балаларға арналған ертектері, сын мақалалары мен 
аудармалары енген.[3] 
Бұлардың сыртында «Тәрбиеге жетекші» (1924 ж.), «Пси­хология» (1926 ж.), «Жан жүйесі және 
өнер таңдау» (1926 ж.), т.б. ірі ғылыми еңбектері бар. 
Жүсіпбек Аймауытов қаламынан туған мұралардың қай қайсысы да оның кесек дарын иесі 
екендігінің, гуманист суреткерлігінің, жалтақсыз ұлтжандылығының жарқын айғағы. Оның 
шығармалары өзі ғұмыр кешкен заманның, өзі араласқан қоғамның мұқтажын өтеуге, оның ақ 
қарасын парықтауға арналған. Сөйте тұра көркемдік тегеуріннің қуаттылығы, идеялық 
ұстанымдарының сонылығы, сөз қолданудағы шеберлігі Жүсіпбек шығармаларының 
өміршеңдігіне кепіл болмақ. 
Мағжан Жұмабай (Әбілмағжан) Бекенұлы (25 маусым 1893, Солтүстік Қазақстан облысы, 
қазіргі Мағжан Жұмабаев ауданы, Сасықкөл жағасы – 19 наурыз 1938, Алматы) – Алаш 
қозғалысының қайраткері, ақын, қазақ әдебиетінің жарқын жұлдызы өкілі 
Атасы – Жұмабай қажы. Әкесі Бекен саудамен айналысқан дәулетті адам болған. Анасының 
есімі – Гүлсім. Мағжан ауыл молдасынан сауатын ашып, 1905 – 1910 жылдары Қызылжардағы 
(Петропавл) №1 мешіт жанында белгілі татар зиялысы, мұсылман халықтарының азаттығы 
жолында күрескен М.Бегишевтің ұйымдастыруымен ашылған медреседе оқыды. Медреседе 
Бегишевтен Шығыс халықтарының тарихынан дәріс алды, қазақ, татар әдебиеттерін, Фирдоуси, 
Сағди, Хафиз, Омар Һайям, Низами, Науаи секілді шығыс ақындарының дастандарын оқып 
үйренді. 
Баспадан 1909 жылы шыққан Абай өлеңдерін оқып, “Атақты ақын, сөзі алтын хакім Абайға” 
деген өлең жазды. 1910 – 1913 жылдары Уфа қаласындағы “Ғалия” медресесінде білім алды. 
Онда татар жазушысы Ғ.Ибрагимовтен дәріс алып, белгілі қайраткер С.Жантөринмен тығыз 
қарым-қатынас орнатады, болашақ көрнекті жазушы Б.Майлинмен танысады. 
Ибрагимовтің көмегімен 1912 жылы Қазан қаласындағы Кәрімовтер баспасында “Шолпан” 
атты тұңғыш өлеңдер жинағы басылып шығады. “Садақ” журналын шығаруға қатысады, оған 
өзінің өлеңдерін жариялайды. 1913 – 1916 жылдары Омбы мұғалімдер семинариясында оқыды. 
“Бірлік” ұйымы жұмысына белсене араласып, “Балапан” қолжазба журналын шығаруға 
қатысады. Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы секілді алаш қайраткерлерімен байланыс 
орнатып, Қазақ газетіне өз өлеңдерін жариялайды. 
1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси жағдайға сай қоғамдық өмірге белсене 
араласып, Ақмола облыстық қазақ съезін өткізуді ұйымдастырушылардың қатарында болды. 
Осы жылы сәуірде Ақмола облысы қазақ комитеті құрамына сайланды. Мәскеу қаласында 
өткен Бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысты. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімі бойынша 
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды. 
“Алаш” партиясының Ақмола облысының комитетінің мүшесі болды. “Үш жүз” партиясы 
өкілдерінің жалған айыптауымен бір айға жуық абақтыға отырып шықты. Екінші жалпықазақ 
съезіне делегат ретінде қатысып, онда оқу мәселесі бойынша құрылған комиссияға төрағалық 
етті. 
1918 – 1919 жылдары Петропавл уездік земство басқармасында қызмет етті. 1919 – 1923 
жылдары Ақмола губерниялық “Бостандық туы” газетінде, “Шолпан”, “Сана” журналдарында, 
“Ақжол” газетінде қызмет істеп жүріп, халық ағарту жұмысына белсене араласады. Сол кезеңде 
қалың қауымға таныс поэмасы “Батыр Баянды” жазып, жарыққа шығарады. 

1923 – 1927 жылдары Мәскеуде Жоғары әдебиет-көркемөнер институтында оқиды. Онда орыс 
әдебиетін, Батыс Еуропа әдебиетін терең зерттеп, орыс мәдениет қайраткерлерімен жете 
танысып, көпшілігімен достық қарым-қатынаста болады. Мәскеуде оқып жүргенде оның 
шығармалары орынсыз сынға ұшырады. 
1924 жылы 24 қарашада Мәскеу қаласындағы Шығыс еңбекшілері коммунистік 
университетінде қазақ жастарының жерлестік ұйымында жиналыс өтіп, олар Жұмабайұлының 
1922 жылы қазанда, 1923 жылы Ташкентте басылып шыққан жыр жинақтарын талқыға салды. 
Онда ақын шығармаларын теріске шығаратын қаулы қабылданды. Бұл қаулы “Еңбекші қазақ” 
газетінің 1925 жылы 14 ақпандағы санында басылды. Орынсыз сыннан көңілі жабыққан ақын 
“Сәлем хат” деген өлең жазды. 
Ол “Тілші” газетінде жарияланды. “Еңбекші қазақ” газетінің 1924 жылы 19 желтоқсанындағы 
санында С.Мұқановтың “Сәлем хат жазған азамат Мағжан Жұмабайұлына” деген ескертпемен 
“Сәлемге сәлем” деген жауап өлеңі басылды. 
Жаңа құрылысқа, жаңа тұрмысқа қатысты нақтылы өлең жазбаса да, “уралап айқайламадың” 
деген кінәмен, тап күресіне белсене араласып, кедей сөзін сөйлемедің деген айыппен 
Жұмабайұлы қатаң сынға алынды. Жұмабайұлы 1927 – 1929 жылы Бурабайда, одан соң 
Қызылжарда оқытушылық қызметтер атқарады. 
1929 жылы Жұмабайұлы “Алқа” атты жасырын ұйым құрғаны үшін деген айыптаулармен 
Мәскеудегі Бутырка түрмесіне қамалып, 10 жыл айдауға кесіледі. 1936 жылы М.Горький мен 
Е.Пешкованың араласуымен бостандық алып, Қазақстанға қайтады. 
Петропавл қаласыннда мектепте орыс тілі мен әдебиетінен сабақ беретін мұғалім болып жұмыс 
істейді. Көп ұзамай қалалық оқу ісінің меңгерушісі оны саяси себептерге байланысты деген 
айыппен мұғалімдік қызметтен босатады. 1937 жылы наурызда Жұмабайұлы Алматыға келеді. 
Аударма ісімен айналысады. 1938 жылы қайтадан қамауға алынып, ату жазасына кесілді. 
Ақын тұңғыш өлеңінен бастап әлеуметтік тақырыпқа ден қойып, ағартушылық, ұлт-азаттық, 
демократияшыл бағытты ұстанды. Абай поэзиясының өшпес маңызын бірден танып, оны 
“хакім” деп атады, ұлы ақынның “мың жыл жұтса дәмі кетпес” сөзін жаңа жағдайда ілгері 
дамытты, Батыс пен Шығыстың рухани қазынасын сабақтастыру негізінде қазақ поэзиясын 
тақырып, түр мен мазмұн жағынан байытты. Жұмабайұлы ел ішіндегі әлеуметтік мәселелерді 
көтерді (“Шын сорлы”), халқын өнер-білімге шақырды (“Ләззат қайда?”, “Жазғы таң”, “Өнер-
білім қайтсе табылар”, “Балалық шақ”, “Қазағым”, “Қарағым”, “Осы күнгі күй”, “Мен сорлы”). 
Бірқатар өлеңдерін махаббат тақырыбына арнады (“Жас келін, “Зарлы сұлу”, “Сүйгеніме”, 
“Алданған сұлу”). Өз поэзиясының алғашқы қадамдарынан бастап ақтық демі біткенге дейін 
Жұмабайұлы ұлт азаттық тақырыбын үзбей толғанды, оны өз поэзиясының өзегі етті. Бүкіл 
халықты тап, топқа жіктемей, Қазақ елін әлемдік мәдени жетістіктерге қол жеткізуге қандай 
күш кедергі деген сауал қойып, оған басты кедергі – отаршылдық деген шешімге келді. 
Бастапқы кезде бұл тақырып туған жердің табиғатын тамашалаудан барып қайран жердің ендігі 
күні не болады деген уайым-қайғыға ұласады, ақыры келіп кіндік қаны тамған нулы, сулы 
өлкені жаулап жатқан қара шекпенді отаршылдыққа қарсы наразылық оты болып тұтанды 
(“Туған жерім – Сасықкөл”). Ақын халқымен бірге күйзелді, осыдан келіп романтикалық әуенге 
бөленген жорық идеясы туды (“Жарыма”, “Есімде... тек таң атсын”, “Жаралы жан”, “Мен 
жастарға сенемін”, т.б.). 
Жұмабайұлы шығармаларындағы романтикалық сарын, әсіресе, оның символистік арнада 
жазған өлеңдерінен айқын көрінеді. Ақын символизмі болашақ пердесін ашатын жаңа 
мифология туғызды, келешек суретін салу саясатшылардың емес, ақындардың қолында деген 
сенімге айналды (“От”, “Пайғамбар”, “Күншығыс”, “Жаралы жан”, “Айға”, т.б.). Ақын дыбыс-
буынның соны үндестіктерін тауып, қазақ жырын байыта түсті (“Шолпы”). Жұмабайұлы 
поэзиясындағы құнарлы арнаның бірі – түркі тақырыбы. Түркі халықтарының бірлігі тақырыбы 
Жұмабайұлы поэзиясының әуелден қалыптасқан алтын арқауы іспетті. 
Ақын дүниетанымына Қызылжардағы Бегішев медресесінде оқуы көп ықпал етті. Ол жас өрен 
жүрегіне түрікке деген бауырмалдық сезім туғызды. “Шолпан” жинағындағы “Орал тауы” 
өлеңінде: 

“ 
“Қосылып батыр түрік балалары, 
Таптатпа, жолын кесіп тізгінге орал” 
” 
, – деп жазды. Ерекше атап өтетін бір жәйт – Жұмабайұлының түрік халқының шет ел 
басқыншыларына қарсы азаттық қозғалысына үн қосуы. Мұнда реалистік, романтикалық 
сарындар бір-бірімен астасып, бірге өріліп отырады. 
Түрік тақырыбы қазақ халқының ұлт-азаттық тақырыбына ұласып, отаршылдыққа қарсы 
күреске алып келді (“Орал тауы”, “Алыстағы бауырыма”, “Жер жүзінде”, “Қазақ тілі”, “Тез 
барам!”, “Түркістан”, “Орал”). Сондай-ақ, Жұмабайұлы “Пайғамбар” өлеңінде “Ғұн – түріктің 
арғы атасы” десе, “Түркістан” атты өлеңінде “Түркістан – ер түріктің бесігі ғой” деп асқақ 
рухпен жырлады. 
түрікшілдік сезімі 1919 – 1923 жылы Мұстафа Кемал Ататүрік бастаған түрік халқының 
азаттық соғысына арналған “Алыстағы бауырыма” атты өлеңінде айрықша байқалады. Оның 
бұл өлеңін Мұстафа Шоқай “Яш Түркістан” журналында (1930, №1) жариялай отырып, оны 
түрікшілдік күресі үшін ең қымбатты және ең пайдалы өлең деп бағалады. 

жүктеу/скачать 431,76 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: