Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к государственного

32 
 
GENERAL CHARACTERISTICS AND BIOLOGICAL ROLE PROBIOTICS 
G.B.Nurbekova, G M.Baibalinova, Z.H.Kakimova  
 
This  article  shows  that  in  the  last  time,  special  attention  is  paid  to  the  development  and 
implementation  of  fermented  functional  drinks  containing  microorganisms  probiotics.  Qualitative  and 
therapeutic properties of fermented milk products is largely determined by insertion of useful microflora 
of starter cultures consisting of lactic acid bacteria and bifidobacteria. 
 
 
УДК 633.491:578.863  
 
Т.К. Бексеитов, И.Н. Аникина, Г.Г. Джаксыбаева, Д.Д. Сейтжанова  
Павлодарский государственный университет им. С.Торайгырова,  г. Павлодар 
 
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПРЕПАРАТА ЭПИБРАССИНОЛИД ПРИ ВЫРАЩИВАНИИ 
КАРТОФЕЛЯ IN VITRO 
 
Аннотация:  В статье  рассматривается влияние  препарата  эпибрассинолид на    развития 
растений  картофеляin  vitro.  Изучено  изменение  биометрических  характеристик  растений  под 
влиянием данного препарата и адаптационных свойств растений. 
 
Ключевые 
слова: 
брассиностероиды, 
морфогенез, 
приживаемость, 
препарат, 
резистентность. 
 
Большое  внимание  в  последние  годы  уделяют  регуляторам  роста  растений,  по  химической 
природе  относящихся  к  стероидам.      В  настоящее  время  многие  исследователи  полагают,  что 
брассиностероиды действуют на уровне регуляции экспрессии генов, в частности имеются данные о 
стимуляции  брассиностероидами  транскрипционной  активности  генов  [1,2].    После  освоения 
химического  и  микробиологического  синтеза  брассиностероидов  их  начали  широко  применять  в 
сельскохозяйственной  практике.  В  литературе  имеются  данные,  указывающие  на  повышение 
урожайности при использовании брассиностероидов [3,4].  
Эпибрассинолид  -  регулятор  роста  растений,  антистрессовый  адаптоген,  стимулятор 
иммунной  системы,  относится  к  классу  брассиностероидов.
 
  Препарат  регулирует  все  защитные 
функции  клетки.  Снижает  стресс  пересадки,  стимулирует  устойчивость  к  фитофторозу  и  другим 
заболеваниям,  повышает  устойчивость  к  засухе,  холоду,  ожогам  и  воздействию  других 
неблагоприятных внешних факторов [2,4]. По мнению  многих исследователей, например Лихачёвой 
Т.  С.,  Adam  G.,  Bergmann  H.,  Lang  S.,  Altmann  Т.    [1-4]занимающихся  изучением  действия 
брассинолидов,  влияние  их  на  общий  гормональный  фон  растительного  организма  представляет 
особый интерес: 
1)  Эпибрассинолид  повышает  отношение  ЦК+ИУК/АБК  и  ЦК/АБК  в  вегетативных  органах 
растений. Изменение соотношения связано как с увеличением ростстимулирующих гормонов (ИУК у 
фасоли, зеатина у томатов), так и уменьшение АБК.  
2)  В  процессе  развития  цветков  и  плодов  происходит  заметное  изменение  гормонального 
статуса  генеративных  органов  растений.  Так,  по  мере  раскрытия  цветка  содержание  цитокининов 
постепенно  падает.  К  моменту  образования  завязей  –  резко  повышается.  По  мере  роста  плодов 
содержание  цитокининов  снова  снижается.  По  мере  роста  и  созревания  плодов  содержание  АБК 
заметно растет.  
3)  Обработка  эпибрассинолидом  изменяет  гормональный  статус  генеративных  органов. 
Обогащение  эпибрассинолидом  на  всем  протяжении  приводит  к  повышению  отношения 
ЦК+РГУК/АБК  за  счет  резкого  увеличения  содержания  зеатина  и  снижения  содержания  АБК.  В 
период  созревания  плодов  под  влиянием  эпибрассинолида  содержание  АБК  увеличивается. 
Содержание ауксинов в целом остается на уровне контроля.  
4)  Листья,  обработанные  эпибрассинолидом,  характеризуются  повышенным  содержанием 
хлорофилла.  При  этом  у  растений  томатов  общее  содержание  хлорофилла  увеличивается  за  счет 
хлорофилла  «а»,  у  растений  фасоли  -  за  счет  хлорофилла  «в».  На  фоне  повышения  содержания 
хлорофилла эпибрассинолид вызывает увеличение интенсивности фотосинтеза в листьях.  

33 
 
5)  Под  действием  эпибрассинолида  наблюдается  увеличение  интенсивности  дыхания.  Это 
проявляется на прорастающих семенах, в листьях, развивающихся цветках.  
6)  По  мере  прорастания  семян  процесс  дыхания  проходит  три  фазы.  Эпибрассинолид 
оказывает влияние на скорость прорастания семян, ускоряя время прохождения фаз дыхания.  
7)  Наибольшей  интенсивностью  дыхания  и  фотосинтеза  характеризуются  растения, 
обработанные эпибрассинолидом на фоне полной дозы минерального питания.  
8)  Обработка  эпибрассинолидом  увеличивает  темпы  роста  как  вегетативных,  так  и 
генеративных органов. Продуктивность растений возрастает. 
Впервые  использование  препарата  Эпибрассинолид  для  выращивания  картофеля  предложил 
Кравченко В.Д. Он изучал действие препаратов на сорта картофеля Удача,  Ильинский,  Жуковский 
ранний и Лукьяновский, установлено значительное стимулирующее действие препарата на развитие 
растений картофеля. Им же отмечена высокая сортовая специфичность действия данного препарата.  
В Казахстане данные сорта не выращиваются и в своих исследованиях мы изучали действие 
препарата  эпибрассинолид  при  микроразмножении  in  vitro,  на  районированном  в  14  областях 
Казахстана  и  во  многих  регионах  ближнего  зарубежья  сорте  картофеля  Невский,  что  представляет 
несомненный практический интерес.  
Опыт  проводился    на  50  растениях  в  7  кратной  повторности  с  использованием  в  качестве 
основы  культуральной  среда  Мурасиге-Скуга  (модификация  ВНИИКХ)  в  которую  вводились 
дозировки  маточного  раствора 
э
пибрассинолида.  В  среду  кроме  минеральных  компонентов  так  же 
добавляли сахарозу 20 г/л, гидролизат казеина 100 мг/л. 
В изучение были включены следующие дозировки препарата: 
Вариант 1 – 10 мл/л маточного раствора соответствует дозировке 0,000025 г/л действующего 
вещества эпибрассинолида.  
Вариант 2 – 20 мл/л маточного раствора соответствует дозировке 0,00005 г/л действующего 
вещества эпибрассинолида.  
Вариант 3 – 10 мл/л маточного раствора соответствует дозировке 0,000125 г/л действующего 
вещества эпибрассинолида.  
Контроль  –  культуральная  среда  Мурасиге-Скуга  (модификация  ВНИИКХ)  без 
эпибрассинолида. 
В  результате  проведенных  экспериментов  были  изучены  изменения  в  росте  и  развитии 
культуральных  растений  картофеля  сорта  Невский  под  влиянием  препарата  Эпибрассинолид.  При 
этом  удалось  выявить  общие  закономерности  влияния  данного  препарата.  При  изучении  действия 
препарата Эпибрассинолид  на высоту и количество междоузлий культуральных растений выявлена 
следующая  закономерность:  все  варианты  с  присутствием  препарата  Эпибрассинолид  опережали 
контроль как по высоте, так и по количеству междоузлий (рисунок  1-2).  
Растения в первом варианте опережали контроль через 5 дней на 7 % , через 10 дней на 5,7 %. 
Растения  во  втором  варианте  опережали  контроль  через  5  дней  на  20  %,  через  10  дней  на  10,5  %.  
Растения  в  третьем  варианте  опережали  контроль  через  5  дней  на  20  %,  через  10  дней  на  12,4  %. 
Таким  образом,  отмечается  снижение  стимулирующей  активности  препарата  Эпибрассинолид  со 
временем.  Подтверждаются  ранее  полученные  данные  о  разрушении  его  на  свету.  Тем  не  менее, 
применение  препарата  оправдывает  себя  и  повышает  показатели  роста  и  развития  культуральных 
растений  картофеля.  Полученные  данные  свидетельствуют  о  стимулирующем  действии  препарата 
Эпибрассинолид на рост и развитие культуральных растений с. Невский.  
При  изучении  влияния  препарата  Эпибрассинолид  на  количество  междоузлий  у  растений 
получены данные, о повышении количества междоузлий, а значит и количества листьев в растениях 
под  действием  данного  препарата.  Через  5  дней  после  высадки  на  питательную  среду  содержащую 
препарат  Эпибрассинолид,  в  первом  варианте  увеличение  количества  междоузлий  по  отношению  к 
контролю составило 5 %, это в пределах ошибки опыта,  во втором и третьем увеличение количества 
междоузлий  по  отношению  к  контролю  составило  соответственно  на  14  %  и  18  %,  эти  данные 
свидетельствуют  о  существенном  стимулирующем  воздействии  препарата  Эпибрассинолид  на 
образование листьев на культуральных растениях. 
 

34 
 
 
Рисунок 1. Изменение количества междоузлий у культуральных растений под действием 
препарата Эпибрассинолид 
 
При  исследовании  растений  через  10  дней,  получены  данные  об  увеличении  количества 
междоузлий  в  вариантах  с  препаратом  Эпибрассинолид.  В  первом  варианте    увеличение  составило 
8  %,  во  втором  13  %,  в  третьем  17%.  То  есть  по  мере  разрушения  препарата  Эпибрассинолид 
создавались  благоприятные  для  развития  междоузлий  условия,  видимо  за  счет  повышенной 
интенсивности дыхания под действием данного препарата [89, 90]. Увеличение ростовых процессов 
происходит  на  фоне  изменения  гормонального  баланса.  Под  влиянием  Эпибрассинолида  в  листьях 
возрастает  отношение  ростстимулирующие  /  ростингибирующие.  Повышается  фотосинтетическая 
активность  листьев,  как  это  и  было  выявлено  ранее  на  других  культурах  [89,  90].  Приведенные 
данные  позволяют  считать,  что  одной  из  основ  действия  препарата  Эпибрассинолид  является 
изменение гормонального баланса.  
На  первых  этапах  роста  под  действием  препарата  Эпибрассинолид  заметно  увеличивается 
высота  пробирочных  растений,  затем его  воздействие  снижается  в среднем  в  1,5  раза.   Повышение 
основных  биометрических  характеристик  растений  при  введении  данного  препарата    в 
культуральную  среду  говорит  о  действии  препарата  как  стимулятора  листо-стебельчатого 
морфогенеза, а также повышения общей резистентности  культуральных растений, которая находится 
в прямой пропорциональной зависимости от биометрических показателей культуральных растений и 
ввиду этого перспективности  использования  препарата для повышения адаптациионных свойств. 
 
 
Рисунок 2. Высота культуральных растений в зависимости от дозировок препарата 
Эпибрассинолид 
 
0
2
4
6
8
10 мл/л
20 мл/л
50 мл/л
контроль
10 дней
5 дней
0
2
4
6
8
10
12
14
10 мл/л
20 мл/л
50 мл/л
контроль
5 дней
10 дней

35 
 
При исследовании на приживаемость количество прижившихся растений подсчитывали по 
окончании опыта, через 30 дней. Высокий процент приживаемости по отношению к контролю 
показали варианты с применением препарата Эпибрассинолид в концентрации 50 мл/л, 
приживаемость возросла на 10,6 % по сравнению с контролем (рисунок 3). 
 
 
Рисунок 3. Приживаемость культуральных растений in vivo в зависимости от дозировок 
препарата Эпибрассинолид 
 
Таким  образом,  результаты  экспериментов  доказывают,    что  применение  эпибрассинолида 
перспективно для использования в культуре in vitro, в частности как компонента питательных сред, 
как  при  массовом  микроразмножении,  так  и      в  заключительной  стадии  микроразмножения  перед 
высадкой in vivo, для повышения  общей резистентности культуральных растений и адаптационных 
свойств.  Это  поможет  решить  две  основные  задачи  ускоренного  размножения  растений  
биотехнологическими методами: повышение коэффициента размножения микрорастений и снижение 
потерь при пересадке in vivo. 
 
Литература 
 
1.Abe  Н.  Advances  in  brassinosteroid  research  and  prospects  for  its  agricultural  application  //    Japan 
Pesticide Inform, T. 55, № 17 - 1989. - P. 42. 
2.Altmann T. Recept Addvances in Brassinosteroid Molecular Genetics//Curr. Opion. V.1. Plant Biol., 1998. 
- P. 378-383.  
3.Arteca R.N., Trai D.S., Slagnhauer C., Mandava N.B // Physiol Plant, V.59, № 4 - 1983. - P. 539-583.  
4.Лихачёва Т.С. Влияние эпибрассинолида на гормональный баланс, энергодающие процессы, рост и 
продуктивность растений : томаты, фасоль //Дисер. канд.биол. наук, МГОУ, 2004. - с. 3 -129. 
 
 
КАРТОПТЫ IN VITRO ӨСІРУ ЖАҒДАЙЫНДА ЭПИБРАССИНОЛИД ПРЕПАРАТЫН 
ҚОЛДАНУ 
Т.К. Бексеитов, И.Н. Аникина, Г.Г. Джаксыбаева, Д.Д. Сейтжанова 
 
Мақалада  эпибрассинолид    препараты  мөлшерінің  картоптың  in  vitro  өсімдіктерінің 
дамуына  әсері  қарастырылады.  In  vitro  өсімдіктерінің  мәдени  ортаға  енгізген  кездегі  негізгі 
биометриялық 
сипаттамаларының 
өзгерулері 
және 
оның 
мәдени 
өсімдіктерінің 
резистенттілігіне және бейімделу қасиеттеріне әсері зерттелген.  
 
 
 
 
70%
72%
74%
76%
78%
80%
82%
84%
86%
Приживаемость
10 мл/л
20 мл/л
50 мл/л
контроль

36 
 
USE OF PREPARATION EPIRASSINOLIDE ON POTATO IN VITRO 
 T.K. Bekseitov, I.N. Anikin, G.G. Dzhaksybaeva, D.D.Seytzhanova  
  
The  article  discusses  the  influence  of  the  preparation  on  epibrassinolide  development  of  potato 
plants  in  vitro.  The  change  of  biometric  characteristics  of  plants  under  the  influence  given  preparation 
and adaptable properties of plants. 
 
 
ӘОЖ: 004.65 
 
Ә.М. Мейрамбек  
Семей қаласының  Шәкәрім атындағы  мемлекеттік университеті 
 
БАСҚАРУ ЖҰМЫСТАРЫН АВТОМАТТАНДЫРУ 
МӘСЕЛЕЛЕРІ ТУРАЛЫ 
 
Аннотация: Мақалада ақпараттық жүйенің құрамды бөлшектері, яғни  басқару жүйесінің 
жалпы  үлгілері,  басқару  деңгейлеріне  байланысты  және  өндірістік  сипатқа  байланысты 
атқарымдық  ішкі  жүйелердегі  үлгілер,  жабдықтау  бойынша  ішкі  жүйелер  және  ақпараттық 
жүйені жүйелік тұрғыда жобалау, яғни жүйенің даму барысы қарастырылған. 
 
Түйін  сөздер:  Ақпарат  жүйесі,  басқару  объектісі,  ақпараттық  жабдықтау,  техникалық 
жабдықтау,  математикалық  жабдықтау,  бағдарламалық  жабдықтау,  ұйымдастырумен 
жабдықтау,  лингвистикалық  жабдықтау,  құқықтық  жабдықтау,  эргономикалық  жабдықтау,  
қолданушылар интерфейсі. 
 
Бүгінгі таңда ірі компаниялармен бірге кіші және орта компанияларға да өткір болып бизнес-
процестің тиімділігі, оны автоматтандыру басты мәселе болып табылады. Автоматтандыру алғашқы 
құжаттарды  оңтайлы  түрде  өңдеп,  негізінен  қиын  функцияларды  есептеуге  және  олардың  дұрыс 
шешімін  табуда  жіберілетін  кейбір  қателіктерді  (адам  кейде  байқаусызда  жіберетін  қатені) 
болдырмауға мүмкіндігі жоғары болып табылады. 
Ақпарат  жүйесі  басқа  да  жүйелер  секілді  элементтерден  түзілетіндіктен  де,  ол  элементтер 
басқару  үрдісіндегі  есептерді  шешуде  әр  түрлі  функцияларды  атқарады.  Элементтер  өз 
ерекшеліктеріне қарай және сол ерекшеліктеріне сәйкес ақпарат жүйесін өңдеу мен жобалауға қарай 
бөлінеді. 
Атқарушы  бөлімдер  немесе  ішкі  жүйелер  әдетте  басқару  жүйесінің  атқару  үлгісі  ретінде 
сипатталынады.  Атқарымдық  үлгі  арқылы  кеңістік  пен  уақыт  бойынша  объектінің  ішкі  қызметтері 
мен  есептері  бейнеленеді.  Осы  үлгі  мен  оған  қойылатын  талаптар  арқылы  басқару  объектісінің 
құрылымы қалыптасады [5].                                                                                          
Дегенмен, бір объект үлгіні тұрғызу мүмкін емес. Сол себепті, басқару жүйесінің жалпы үлгісі 
келесі белгілер бойынша бөлінеді:                  

 
үлгінің динамикалық қасиеттеріне сәйкес талаптарды бәсеңдету үшін басқару деңгейлеріне 
байланысты; 

 
үлгінің  сызықты  емес  қасиеттеріне  сәйкес  талаптарды  бәсеңдету  үшін  өндірістік  сипатқа 
байланысты [6]. 
Басқару  деңгейлеріне  байланысты  атқарымдық  ішкі  жүйелердегі  үлгілер  негізінен  былай 
бөлінеді: 

 
басқару объектісінің дамуын болжау; 

 
басқару объектісінің келешекке арнап жоспарлау; 

 
басқару объектісінің құрылымын ұйымдастыру;                                     

 
басқару объектісінің қызметін ағымдық жоспарлау;                                
 

 
басқару объектісінің қызметін жедел реттеу;                                            
 

 
басқару объектісінің қызметін есептеу, бақылау және талдау.             
Өндірістік сипатқа байланысты атқарымдық ішкі жүйелердегі үлгілер былай бөлінеді: 

 
ғылыми-зерттеу немесе тәжірибелік жұмыстарды басқару;                     

 
объектінің өндірістік құрылымын қалыптастыруды басқару;                  

37 
 

 
негізгі өнімді өндіруді басқару; 
 
 
 
 
 
 

 
объектінің қосымша қызмет көрсетуші өндірісін басқару;  

 
көлік үрдісін басқару; 

 
негізгі қорларды пайдалану үрдісі мен өндіріс қуатын басқару;         
 

 
математикалық-техникалық жабдықтауды басқару; 
 
 
 

 
еңбек қорларын басқару; 
 
 
 
 
 
 
 

 
өнім өткізуді басқару; 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
объектідегі қаржы-қаражат жабдықтарын басқару;  
 
 

 
басқарушы жүйенің дамуы мен атқарылуын басқару. 
 
 
 
Ақпарат жүйесінің жабдықтаушы бөліміндегі ішкі жүйелер атқарымдық бөлімінің әрекет етуі 
үшін немесе басқару, шешу үшін қажет. 
 
 
 
 
 
Жабдықтаушы бөліміндегі ішкі жүйелер келесі түрде бөлінеді: 
 

 
ақпараттық жабдықтау; 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
техникалық жабдықтау; 
 
 
 
 
 

 
математикалық жабдықтау;   
 
 
 
 
 
 

 
бағдарламалық жабдықтау;   
 
 
 
 
 
 

 
ұйымдастырумен жабдықтау; 
 
 
 
 
 
 

 
лингвистикалық жабдықтау;  
 
 
 
 
 
 

 
құқықтық жабдықтау; 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
эргономикалық жабдықтау [1]. 
 
 
 
 
 
Жабдықтаушы  бөлімдегі  ішкі  жүйелердің  қысқаша  сипатын  төмендегідей  қарастыруға 
болады:   
 
 
 
 
 
 

 
ақпараттық жобалаудың негізгі міндеті – басқарылатын объектіні сипаттайтын динамикалық 
ақпаратты тұрғызып, ұдайы жаңартып отыру; 

 
техникалық жабдықтау – ақпарат жүйесінің атқарымдық және жабдықтаушы бөлімдеріндегі 
ішкі  жүйелерін  қамти  отырып,  оларды  жұмыс  істетумен  қамтамасыз  ететін  барлық  техникалық 
жабдықтар жиынтығын құрайды; 
 

 
математикалық  жабдықтау  деп  –  жүйедегі  есептерді  шешіп,  ақпаратты  өңдеуде 
қолданылатын математикалық әдістер мен үлгілер, тәсілдер қарастырылады; 
 
 
 

 
бағдарламалық жабдықтау – ақпарат жүйесін жобалау (тұрғызу) мен жұмыс істеуге арналған 
әдістер мен жабдықтардың, шаралардың жиынтығы; 

 
лингвистикалық жабдықтау – есептеу техникасы арқылы ақпаратты өңдеу тиімділігін көтеру 
мен адам және компьютер арасындағы қатынасты жеңілдету мақсатында мәтіндерді сығу және жою 
әдістерін, кәдімгі тілді қалыптастыру ережелері мен тілдік жабдықтардың бірігуін бейнелейді; 

 
құқықтық  жабдықтау  –  ақпарат  жүйесінің  тұрғызылуы  мен  қызметін  және 
ұйымдастырылуын  реттейтін  сұрақтар  мен  нормативтік  актілерді,  сондай-ақ  жүйеге  қатысты 
мамандардың құқықтары мен міндеттерінің және жауапкершіліктерінің бірігуін сипаттайды; 
 
 

 
эргономикалық  жабдықтау  –  ақпарат  жүйесіндегі  адам  қызметінің  тиімділігін  қолдап, 
көтермелейтін әдістермен жабдықтардың бірігуі. 
Ақпарат жүйесі қашан да дамып отырған жүйе болғандықтан, оған сәйкес ақпарат жүйесі де 
дамып, жетілдіріліп отыруы тиіс. 
 
 
 
 
Жүйенің даму барысы зерттеу, талдау, жобалау, қолдануға ендіру және қолдау сатыларынан 
тұрады.  Бұл  сатылар  кейде,  яғни  прототипті  әдіс  қолданылғанда,  бір  уақытта  қатар  жүргізілуі  де 
мүмкін. 
 
 
 
Бұл сатылардың әрқайсысы өңделу нәтижесінде мақсатты өнімді қалаптастырады.  
Жүйелік  зерттеулер  сатысында  (1  саты)  жүйенің  жүзеге  асырылу  мүмкіндігі  туралы 
қорытынды тұжырымдалып, келесі сұрақтар қарастырылады: 
 
 
 
 
 
1.Мәселе шынымен де қажет пе, немесе оны басқа жолдармен шешуге болама? 
 
 
2.Жаңа ақпараттық жүйе тұрғызылғаны қолайлы ма? 
 
 
 
3.Оны шынымен де жүзеге асыру мүмкін бе?  
 
 
 
Жүйелік зерттеулер стратегиялық барлау қызметін атқарып, бұл сатыда өзекті болып отырған 
мәселе  бар  ма,  оны  болашақ  жүйе  шеше  ала  ма  және  ол  қандай  болуы  қажет  деген  сұрақтарға  да 
жауап беріледі.  
 

38 
 
Ұйымның  мүддесін  қолдайтын  жүйені  жоспарлаудың  стратегиясын  таңдау  барысында 
ұйымның  ерекшелігімен  танысу  және  қарастырылатын  мәселеге  ұқсас  немесе  оған  дайын 
жобалардың сипаттамасымен танысу жүргізіледі.   
 
 
 
 
 
 
Жүйенің орындалу мүмкіндігін меңгеру кезінде оны тұрғызуға кететін үлкен шығындар мен 
ұзақ уақыт мерзімі ақталатындай болуы тиіс, яғни келесі жұмыстар жүргізіледі:   
 

 
қолданушының ақпараттық тұтынушылығын алдын ала анықтау; 

 
жаңа  өңдеуді  жасаудың  мүмкіндігін  анықтау  немесе  қолданылып  жүрген  ақпараттық 
жүйені жетілдіру мүмкіндігін анықтау; 
 
 
 

 
өңдеу жоспарын тұрғызу [2]. 
 
 
 
 
 
 
Жүйенің  орындалу  мүмкіндігі  туралы  есеп  беруде  зерттеу  нәтижелерін  құжаттандыру  және 
алдын  ала  зерттеу  нәтижелерін  қолданушылар  мен  жетекшілер  назарына  ұсыну  шаралары 
жүргізіледі. Ондағы есеп беру құжаттарында: 
 
 
 

 
ұйымдастырушылық,  яғни  ұсынылатын  ақпараттық  жүйенің  мүмкіндіктері  мекеменің 
стратегиялық жоспарымен сәйкес болуы; 

 
экономикалық, яғни мүмкін болатын шығындарды, инвестицияны азайтып, кірісті көбейту; 

 
техникалық,  яғни  техникалық  құралдар  мен  бағдарламалардың  сенімді,  келешекке 
арналған, қорғалған, керек мезетінде қолданылуы секілді мүмкіндіктердің болуы;   

 
амал жасау немесе қолданушыға өз мәселелерін шешуде нәтижелі қызмет етуі баяндалады. 
Жүйелік  талдау  сатысында  (2-саты)  жаңа  ақпараттық  жүйенің  жобалау  негізінде 
қолданушының  ақпараттық  тұтынушылығы  тереңірек  қамтылады.  Сатының  қорытынды  өніміне  – 
жаңа ақпараттың жүйе қойылатын жүйелік талаптардың құжаттандырылуы жатады. 
 
Жүйелік талдауда келесі адымдар қарастырылады: 

 
Ұйымдастырушылық  ауқымды  таңдау  адымы.  Бұл  адымда  жүйені  тұрғызушылар  тобы 
ұйымның қызметін, ерекшеліктерін, басқару құрылымы мен әдістерін, ішкі бөлімдердің байланысын, 
қызмет  барысындағы  ақпараттың  алмасу  қозғалысын  және  т.б  жақсы  меңгерулері  қажеттігі 
ескеріледі; 
 
 
 

 
қолданылып  жүрген  ақпараттық  жүйелерді  талдау  адымының  қажеттілігі,  бұрыннан 
қолданылатын  жүйелердегі  барлық  жабдықтаушы  бөлімдердің  (ақпараттық,  бағдарламалық, 
математикалық,  техникалық)  ерекшеліктері  меңгеріліп,  мета  ақпаратты  жинау,  ұйымдастыру, 
сипаттау және мағынасына зер салу жұмыстарының атқарылуымен сипатталады;   

 
жүйе  талаптарын  талдау  сатысында  зерттеуші  басқару  есептерін  шешетін  негізгі  типтік 
әдістерді  білуі  тиіс.  Жүйе  талдаушы  маман  өзі  тұрғызғалы  отырған  жүйенің  атқарымдық 
ерекшеліктерін де жетік меңгеруі керек; 

 
жаңа  ақпараттық  жүйеде  не  қамтылуы  тиіс  екендігін  қарастыратын  жүйелік  талап 
адымында  бұрыннан  қолданылып  жүрген  жүйелер  мен  жаңа  жүйені  талдауда  шатаспайтын  сақтық 
қажет; 
 
 

 
Жаңа  жүйеге  қойылатын  талаптарды  құжаттандыру  адымы.  Ол  аналитикалық 
материалдарды  қорытындылап,  жаңа  ақпараттық  жүйеге  қойылатын  атқарымдық  талаптарды 
құжаттарда  сипаттайды.  «Жүйеге  қойылатын  талаптар»  немесе  «Атқарымдық  талаптар»  құжаттары 
ақпараттық  бөлім  мамандары  жұмысының  негізі  болып  есептеледі.  Сонымен  бұл  адымда  жаңа 
жүйеге  қор  (ЭЕМ,  құралдар  мен  байланыс  жабдықтары,  бағдарламалар,  мәліметтер  қоймасы, 
мамандар  және  т.б.),  енулер  (ақпараттық  қайнар  көздер,  мәліметтерді  жинау  әдістері,  ену  әдістері, 
мәліметтер көлемі және т.б.), өңдеу, шығу, сақтау және мәліметтерді басқару тараптарымен қисынды 
байланысқан және құжаттандырылған талаптар қойылады.   
Жүйелік  жобалау  сатысы  (3-саты)  –  мағынасы  мен  өңдеушілерге  қойылатын  талаптары 
бойынша күрделі саты. Бұл сатының мақсаты – жүйелік ерекшеліктерді өңдеу. 
 
 
 
 
«Жүйеге  қойылатын  талаптар»  немесе  «Ақпараттық  талаптар»  құжаттарды  мәліметтерді 
өңдеушілер  үшін  жобалаудың  бастамасы  болып,  жүйелік  ерекшеліктерді  өңдеу  –  жүйелік  жобалау 
сатысының  мақсаты  болып  келеді.  Ал  жүйелік  ерекшеліктер  –  оның  өнімі  болып,  келесі  төртінші 
саты  –  жаңа  жүйені  ендіру  сатысы  үшін  негізгі  құжат  ретінде  қарастырылады.  Мұндағы 
ерекшеліктерге: 

 
қолданушылар интерфейсінің ерекшеліктері; 
 
 
 
 

 
мәліметтер қоймасының ерекшеліктері; 
 
 
 
 
 
 

 
бағдарламалық жабдық ерекшеліктері; 
 
 
 
 
 
 

 
компьютерлік жабдықтар мен қызмет көрсету жабдықтарының ерекшеліктері;   

 
мамандар ерешеліліктері;   
 
 
 
 
 
 
 

39 
 

 
жүйелік ерекшеліктері жатады [4].   
 
 
 
 
 
Осы 
ерекшеліктер 
мазмұнына  жекелеп  тоқталайық. 
Қолданушылар 
интерфейсі 
ерекшеліктерінің  мазмұнына  қолданушыларға  бағытталған  ақпараттық  объектілер:  дидар  (экран) 
форматы,  интерактивті  пікір  алысу  форматы  мен  адымдары,  ену-шығу  құжаттарының  барлық  түрі 
жатады. 
Мәліметтер қоймасының ерекшеліктеріне – концептуальді және сыртқы нобайлар, құрылымы 
мен құрамы, сөздік пен сәйкестік кестесі, енулерді басқару әдісін сипатталу саналады. 
 
Бағдарламалық жабдық ерекшеліктері – сатып алынуға тиісті бағдарламалар пакетін, ақпараттық 
өнімді  қалыптастыру  үшін  өңделген  қолданбалы  бағдарламаларды,  үрдістерді  басқарушы  және 
бақылаушы программаларды қамтиды. 
 
 
 
 
 
 
Компьютерлік жабдықтар мен қызмет көрсету жабдықтарының ерекшеліктері – компьютерлік 
жабдықтар, байланыс жабдықтары, көмекші материалдар мен жабдықтар бойынша сипатталады [7]. 
Жүйелік  құжаттар  ерекшеліктерінің  мазмұны  жобалаудағы  барлық  тараулар  бойынша 
жүйелік  құжаттар  тізбегімен,  ақпараттың  жүйені  қолданушылар  мен  техникалық  мамандарға 
арналған барлық технологиялық нұсқауларды қамтиды. 
 
 
 
 
 
 
 
Жүйелік жобалау сатысы ақпараттық жүйені жұмысшы жобасын қалыптастырумен аяқталып, 
ол жоба ерекшеліктерді және қолданушыға арналған нұсқауларды сипаттайды. Жобалау барысында 
логикалық және физикалық жобалаулар мен жүйелік ерекшеліктер адымдары болады. 
Логикалық  және  физикалық  жобалаулар  мәліметтер  қоймасын  жобалауға  тығыз  қатысты. 
Мәліметтер  қоймасы  қолданбалы  ақпарат  жүйесін  жобалау  барысында  ұдайы  назарда  болып,  бұл 
жерде ақпараттық объектілерді, олардың құрылымын және ондағы элементтердің өзара байланысын 
сипаттауды тауып, әрі қалыптастыру басты жағдайға саналады. 
 
 
 
Қолданбалы  ақпарат  жүйесін  іс  жүзінде  жобалау,  төмендегі  элементтерді  өңдеу  түрінде 
жүргізілуі мүмкін, яғни олар:  
 
 
 

 
ақпарат пен жабдықтау; 
 
 
 
 
 
 

 
қолданушылар интерфейсі;   
 
 
 
 
 

 
бағдарламалық жабдықтау.   
 
 
 
 
 
Ақпарат  пен  жабдықтауды  өңдеуді  қарастырсақ,  пікір  алысу  мен  қолданбалы 
программаларды өңдегенге дейін мәліметтер қоймасының логикалық құрылымдары, әрі оның сөздігі 
мен  басқа  файлдардың  логикалық  құрылымдары  да  анықталынып,  ерекшеленіп  және  құжаттану 
тиіс.Себебі  пікір  алмасуда  және  бағдарламаларда  МҚБЖ  арқылы  тұрғызылмайтын  мәліметтер 
қоймасы мен қосымша файл элементтері қолданылады. 
 

жүктеу/скачать 7,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: