«Көп жүрген жер береке» «Ұлы дала жаңғырығы»
жүктеу/скачать 4,57 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Кәсіби білім – заман талабы. Бұл орайда мемлекеттік тілді әр мамандық бойынша кәсіби бағытта, яғни студенттердің болашақ мамандықтарына сай
- С.ҚҰлМАнов, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты терминология бөлімінің меңгерушісі, филология ғылымының кан
- Сөздік қордың қай саласы болмасын өзінің құрамын сөзжасам арқылы толықтырып отырады. Бұл орай- да ұлттық ойын атауларының да
еркеш нӘРеМБАевА Маңғыстау облысы Ақтау қаласы қарқынмен басталған жұмыс кейін сая бырси берді. Баяғы қолдарына қазақ тілін үйрететін оқулықты ұстап жүгіріп жүргендердің аптығы басылып қалды. Бұған тағы да өзіміз кінәліміз. Сол баяғы әдетімізге басып, бірбірімізбен орысша сөйлесіп, балаларымызды орыс мектебіне беруді жалғастыра бердік. «Сырт көз сыншы» дегендей, біздің мұнымызды басқалар бірден байқап, қазақ тіліне мұрнын шүйіре қарауға қайта түсті. 90жылдардың аяғы мен 2000 жылдардың басынан бастап елімізге шетелдерден инвесторлар көптеп келе бастағаны белгілі. Бірде со лар, яғни америкалықтар жұмыс жа сайтын «Техсако» компаниясының Бозашыдағы кен орнына бір топ журналистер іссапарға бардық. Түскі ас кезінде қазақ тілі туралы әңгіме қозғалғанда кен орны басшыларының болса солай оқытылып келген орыс мектептеріндегі қазақ тілі пәндері жан данып, оларды оқытатын мұғалімдерге қойылатын талаптар күшейді. Бұл жұмыс еліміз тәуелсіздік алған нан кейін, яғни 1991 жылы жаңа Тіл ту ралы заң қабылданғанда тіптен күшейе түсті. Енді жерсу атулары қазақшалана бастады. «Старый Узен» – «Қызылсай», «Новый Узен» – «Жаңаөзен» деп өзгерді. Орыс және орысшақазақша мектептер қазақ мектептері болып қайта құрылды. Мұндай жұмыс тек Жаңаөзен қаласында ғана емес, республикамыздың барлық жерінде жүргізілді. Соның арқасында қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болды. Әрине, өзге ұлттардың көпшілігі тіл саясатын қолдағанмен арасында ер тоқымын бауырына алып, тулағандары да болды. Ондайлар жөнінде қалалық «Жаңаөзен» газетіне сын мақалалар
ХАт жолдАрынАн «100 нАқты қАдАМ» Т і л д і м а м а н д ы қ қ а қ а т ы с т ы оқытудың тиімді тұстарына білім алушылардың қазақ тілін меңгеру арқылы оны кәсіби қатынас құралы ретінде қолдана алуын, кәсібіне бай ланысты жинақталған сөздік қорларды тәжірибе жүзінде мамандығына қатысты ойпікірлерін нақты жеткізу дағдысын қалыптастыруды айтар едік. Кәсіби қазақ тілін оқыту әдістемесі теориялық білім берумен қатар болашақ мамандыққа да баулиды. Мемлекеттік тілді оқыту арқылы студенттерді кәсіби ісәрекетке д а я р л а у д ы ң т ұ ж ы р ы м д а м а л ы қ негіздерін әдіснамалық тұрғыда да мыту және осы даярлық үдерісін оқу әдістемелік кешенмен қамтамасыз етудің ерекше маңызы бар. Біздіңше, кәсіби бағытта мемле кеттік тілді оқыту арқылы кәсіби қ ы з м е т т е қ а з і р г і к о м п ь ю т е р л і к т е х н о л о г и я л а р д ы қ о л д а н а о т ы рып, мемлекеттік тілдің Ұлттық корпу сы ресурстарын және т.б. пайдаланудың тәжірибелік дағдылары қалыптастыруға болады. Сонымен қатар бүгінгі сту С о н ы м е н қ а т а р Б а с П р о курор атап өткендей, көзделген мақсаттарды тиімді жүзеге асыру қалың жұртшылықтың қатысуынсыз ж ә н е о л а р д ы ң қ о л д а у ы н с ы з мүмкін емес. Көп жағдайда түпкі нәтиже реформалардың негізіне алынған идеяларды халықтың қалай қабылдағанына және оларды қолдағанына тәуелді. Сондықтан біздің азаматтардың осы жұмысқа белсенді қатысқандары маңызды болып табылады. Осы орайда «Құқық қорғау орган дарын реформалау» атты интернет сайт іске қосылды (www.rpo.kz), онда кез келген азамат құқық қорғау жүйесін реформалау және заңнаманы жетілдіру бойынша өз ұсыныстарын қалдыра алады. Интернетплатформаны құрудың басты мақсаты – халықты құқық қ о р ғ а у о р г а н д а р ы н ж а ң ғ ы р т у жөніндегі жұмысқа тарту, құқықтық жүйені сапалы жаңарту мәселе леріне бейжай қарамайтын азаматтардың бар лығымен сындарлы сұхбат жасау. С а й т т ы п а й д а л а н у ш ы л а р ғ а дент – ертеңгі маман, жоғары оқу орнын аяқтап, өз мамандығы бойынша жұмыс істеген кезде оны мемлекеттік тілді кәсіби талап деңгейінде білуге үйрету үшін заманауи оқулықтар мен қазақ тілін үйретудің жаңа әдістемелік құралдары аса қажет. Бүгінгі күнде өзге ұлт өкілдерінен де өздері қызмет істейтін мекемелерде қазақ тілінде сөйлеу, іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу, жиналыстар да, ресми отырыстарда, мәжілістерде баяндама жасау, өз мамандығы бойын ша терминдерді пайдалану және т.б. біліктіліктер талап етіледі. Демек, бұл талаптарды орындау жоғары оқу орындарының түрлі мамандықтарында оқитын студенттер мен тіл мамандары на үлкен міндеттер жүктейтіні сөзсіз. Сондықтан кәсіби білім беру ғылыми әдістемелік жаңалықтардың соңғы жетістіктеріне негізделуі тиіс. Өйткені мемлекеттік тілді оқыту бұл кешенді мәселе.
Алан МҰРАТ Батыс Қазақстан облысы тиімді болуы үшін форумда үш бөлім қарастырылған. Бірін шісі азаматтардың құқық қорғау орган дарының қызметіне қатысты ре формаларды іске асыру бойынша ұсыныстарын жинау. Екінші бөлімде азаматтар Ұлт Жоспарының орында луына бағытталған ұлттық заңнаманы реформалау бойынша ұсыныстарын қалдыра алады. Үшінші бөлімде халықаралық алдыңғы қатарлы тәжірибені ескере отырып, құқық қорғау органдарының реформа сын жүргізу бойынша ұсыныстар жинақталып, талқыланады. Сайтта жұмыс істеу тәртібі нұсқаулықта мұқият көрсетілген. Оны басшы лыққа ала отырып тақырыпты ашуға болады немесе пікір қалдыруға болады. Бас прокуратура барлық қазақстан дық тарды жалпыұлттық жоспарды жүзеге асырудың өзекті мәселелерін талқылауға қатысуға, құқық қорғау жүйесін жаңғырту тура лы пікір білдіруге және шаралар ұсынуға шақырады. ерлан МҰХИТов мемлекеттік тілді оқыту – кешенді мәселе «Құқық қорғау органдарын реформалау» сайты іске қосылды
Біз бұл мақаламызды латын қарпіне көшу мәселелеріне арналған «Жаңа ә л і п б и ж о л ы н д а » а т т ы м а қ а л а л а р жинағына арнамақпыз. Жинақ 1927 жылы Қызылорда қаласында Жаңа түркі әліпбиін енгізу жөніндегі комитет баспасынан К.Тоқтабайұлы мен Мұқтар Мырзаұлының құрастыруымен жарық көрген. Кітап төте жазумен басылғандықтан, көпшілік қауымға арнап, кирилл қарпіне түсірілді. – Бір атап өтерлігі, кітаптан алынған жаз балар түпнұсқа күйінде берілді. Сондықтан сөз қолданысында кейбір стилистикалық өзгешеліктер кездесуі мүмкін. Жинақтағы Мұқтар Мырзаұлының «Дыбыс белгілерін негізінен өзгерту керек» атты мақаласында латын қарпі мәдениеттің көрсеткіші ретінде аталып, оны тез үйреніп кетуге болатыны айтылады. Мақалада латын әріптерін алғандағы қазақ әліпбиі былайша көрсетіледі: 1. ١- а
2. ب - b
3. ف - c
4. د - d
5. ه - e
6. چ - h
7. ع - g
8. ج - j
9. ي - i
10. ی - ȋ
11. ل - l
12. م - m
13. ن - n
14. و - o
15. پ - p
16. ر - r
17. س - s
18. ت - t
19. ۋ- u
20. ۇ - û
21. ڭ - ц
22. ز - z
23. ء - ь Жинақтағы Нәзір Төреқұлұлының «Бізге қандай әліппе керек?» атты мақаласы А.Байтұрсынұлы емлесінің жақсы тұстарын бағалаудан басталады. Алайда автор араб әрпінің төмендегідей «міндерін» көрсетеді: 1) оқыту жағынан; 2)
Әрі қарай автор өз бағдарламаларын ұсынады: «Татардағыдай, латын әліппесі
Жинақтағы Әбдірақман Байділ дә ұлы ның «Жаңа әліппе тарихынан» атты мақаласында латын әліпбиіне көшу мәселесінің тарихы айтылады. Автор бұл дұрыс емес делінеді. Автор латын, орыс, араб әліпбилеріне талдау жасай отырып, латын әліпбесін қай жағынан болса да ең қолайлысы деп көрсетеді. « Т ү р і к ж а ң а ә л і п п е с і т у р а л ы » мақаласында профессор Шобанзада жаңа әліппе мен араб әліпбиін салыстыра келе, мынадай қорытындыға келеді: «түркі елі
Жинақтағы бұдан кейінгі мақала «Ла тын әрпінің араб әрпінен жеңілдігі бар» деп аталады. Авторы Ж.С. деген лақап ат пен берілген. Автор латын қарпі мен араб қарпін салыстыра келе, өз тәжірибесінен мынадай қорытынды шығарады: 1) ба ла лардың аз уақыттың ішінде жеңіл 5) 5 табақ теруге жететін латын әрпін алдыру.
6) Қоғам, ұйымдарының ережелерін басып шығару. 7) Латыншалар қоғамын, ұйымдарын ашу үшін жержерде маусым ашу. 8) Газетжорнал жүзінде жаңа әлібби туралы үгіт тарату. 9) Жаңа әлібби жұмысына басшылық қылатын адамдар дайарлау». Жинақтағы Т.Шонановтың «Орта Азияда латын әліппесі» мақаласында маусымның 1інде Бакуде болатын жалпыресейлік жаңа түрік әліпбиінің кіндік комитетінің толық жиналысы на Қазақстаннан оған ешкімнің бара алмағандығы, бірақ өз ойларын телеграм ма арқылы жібергендігі, Орта Азиядағы түркі елдерінің Баку жиналысының алдында Самарқан қаласында болған жиналысқа Қазақ стан, Қырғызстан, Өзбекстан елдері нің өкілдері қатыс қандығы айтылады. Осы Самарқан жиналысында Орта Азиядағы түркі елдерінің жаңа әліппесінің негізі төмендегіше көрсетіледі: «1. Жаңа әліпби үндестік заңына бағындырылып алынсын, үйткені бұл заң күш, теқнійке жағынан көп күтімтарлық келтіреді. 2. Жаңа әліпби латын негізімен алынсын, латын әріптерінің түрі, дыбыс өзгертілмесін. Латын әрпі түрік дыбысына жетпеген иа үйлесбеген біренсаран жерде латын негізі мен әліпби ұстап отырған ағылшын, пірансі, ійталы сыйақты елдерден әріп алынсын. 3. Бір дыбысқа бір әріп қана алынсын, қоса әріп болмасын. 4. Латынның түбірінде болмаса, әріпке жаңадан тоқтап, үст сыйақты таңбалар қойылмасын. 5. Түрік елдерінде бірдей айтылатын дыбыстардың таңбалары да бірдей болсын. 6. Үлкен әріп алынбасын, теқнійкеге қолайсыз келмеген жерде әріптің жаз бабаспа түрлері бірбірден жақындау болсын. Латын әліпбиіне жаңадан әріпті қолдан келгенше кірістірмеуге тырысыл сын». Осы ережелердің негізінде әліпбидің мынадай түрі қабылданады: a = а
b = б g = г
d = д e = е
i = и k = к
l = л m = м
n = н ц = ң
o = о p = п
r = р s = с
t = т u = ұ
c = ш (ч) u = у
h = ғ (иүнанның ғаема деген әрпі)
z = з
q = қ y = ы
j = ж Мақаланың соңында осы әліпбимен жазылған М.Жұмабаевтың өлеңі және «Қа ратаудың басынан көш келеді» өлеңі нің бір шумағы үлгі ретінде беріледі. Жинақтың соңында жаңа әліпби жай ында оқуға қажетті материалдар тізімі бе рілген. С.ҚҰлМАнов, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты терминология бөлімінің меңгерушісі, филология ғылымының кан- дидаты, доцент Ж.ШЫнЫБеКов, «ғылым ордасы» РМК ғылыми қызметкері Т.ТАлғАТ, «ғылым ордасы» РМК ғылыми қызметкері мәселе төңірегінде Қазақстанда жаңа әліппешілер қоғамы (қысқаша «ЖӘҚ») құрылғанын айта келіп, оның жұмысына баға береді. Автор қолданылып отырған араб әрпінің төмендегідей кемшіліктерін көрсетеді: 1) бір дыбысты белгілеу үшін
Ә.Байділдәұлы латын әліппесінің: «1) әріп санының аздығы, 2) үлкендікішілі екі әріптің түрі қолданылатындығы» сияқты екі үлкен мінін көрсетіп,бұл кемшіліктерді жоюдың да жолдарын атайды. Жинақта профессор Пантелеймон Крестовия Жузенің «Араб әліппесінің тарихы» атты мақаласы Т.Шонанұлының аударуымен берілген. Ал академик В.В.Бартольдтің «Ескі әліппе мен жаңа әліппе мәселесі» мақаласында латын әліппесін алудың әдістері көрсетіледі: 1) латын әліпбиін алғанда түркі тілдерінің дыбыстарын таңбалау үшін бірліжарым жаңа әріп қосу керек; 2) түркі тілдерінде кейбір дыбыстар Еуропа тілдеріне қарағанда басқаша ай тылуы мүмкін; 3) барлық түркі елдерінің әліпбесі біреу ғана болу керек; жаңадан қосылатын әріп неғұрлым аз болу керек, латын әрпі өзінде қандай дыбысқа ие болса, түркі тілдерінде де сол дыбысқа ие болу керек. Жинақта Профессор Н.Ашмарин нің «Жаңа әліпбе мен ескі әліппе жайында» атты мақаласында араб әліпбиі мен ла тын графикасын қолдану тиімділігі екі жағынан қарастырылады. Профессор Л.Жирковтың «Шығыс елдерінің әліппесін өзгерту туралы» де ген мақаласында орыс мемлекеті өзіне қараған елдерге арнап орыс әліпбиін алдырмақ болғандығы айтылады. Бұрынғы бір дыбысты көрсететін әріпті сол күйінде екінші бір дыбысқа арнаудың зияны бар, әзербайжан тіліндегі орыс әліпбиіндегі «з» әрпінің «ш» дыбысына арналғаны сөйлемдерді өздігінен оқып, жаза алуы; 2) шала сауатты жастардың 34 күн ішінде латынды тез игеруі; 3) үйретудің жеңілдігі; 4) жазу шапшаңдығы. Жинақтағы бұдан соңғы «Жапанда жаңа аліпбе» деген мақаланың авторы да А.З. деген лақап атпен берілген. Мақалада Ыстанбұлда шығатын «Жұмурыиет» газетінің 21інде шыққан санында латын әліпбесінің Жапонияда қолға алынып отырғандығы айтылған. Бұдан кейінгі Зияш есімді автордың «Жаңа аліпбешілер қоғамын күшейту керек» атты мақаласы жарық көрген. Бұл мақалада латын мәселесі туралы Баку қаласында басталған істің ұсақ респуб ликаларда жергілікті жаңа әліппешілер ұйымдары ашылып, жұмыс жүргізіліп жатқандығы айтылады. Жинақта берілген «Түрікте латын әліп песі» атты мақаласында Т.Шонанов Фран цияның «Беңиол», «Таң» деген газе тінде жарияланған «Түркиеде латын әліпбесі» деген мақаласына талдау жасаған. Аталмыш мақалада Қазақ жаңа әліпби комитетінің 1927 жылы атқаратын істері туралы айтылады: «1) Бүтін түрік елдерін қашып кетпес тей қылып жаңа әлібби жасау. 2) Кесбе жана жарға қадайтын жаңа әлібби басып шығару. 3) Балаға арнап бір, ересекке арнап бір әлібби басып шығару. 4) Латыншаларға жәрдем берерлік нұсқау кітабын шығару.
Қазақтың сөздік қорын молайтуда бас ты маңызға ие жалғамалы тәсіл болғанмен, ойын атауларын жасауда басты сөз жасау жолдары ретінде танылмаған. Жинақталған ойын атауларының он беске тарта түрі осы тәсіл арқылы жасалғанын тілдік деректер айғақтайды: «Шертпек» сөзі шерт сөзіне пек сөзжасамдық жұрнағының жалғануы арқылы жасалған. Шерт – саусақпен тырстырс еткізіп тырсылдату. Пек – сөзжасамдық жұрнақ. Ежелден келе жатқан сөз жасаудың бір жолы бұл аналитикалық тәсіл. Бұл көптеген тілдердің сөздік қорын молайтудағы өнімді тәсілдің бірі болып табылады. Қазақ тілі аглютинативті тілдер қатарына жататындықтан сөзжасамның синтетикалық тәсілі ең өнімдісі болып саналады. Алайда бұл аналитикалық жол мен сөзжасау кенде қалған деген сөз емес. Ұлттық ойын атауларын жасауда керісінше аналитикалық тәсіл өнімді тәсіл ретінде саналады. Себебі жинақталған ойын атауларының басым көпшілігі осы жол негізінде жасалған. Бірігу деп екі немесе одан да көп сөздердің бірігуі арқылы жаңа мағыналы сөз жасамды айтамыз. Бірігу тәсілі өз ішінде кіріге біріккен және біріккен деп екі түрге ажыратылады. Ұлттық ойын атауларының ішінде нақты бірігу тәсілі арқылы жасалған түрлерін ажырату қиынға соғады. Ол ойын атауларының жазу емлесінде бірізділіктің болмауынан туындап отыр. Мысалы, Е.Сағындықовтың «Қазақтың ұлттық ой ындары» еңбегінде «айдап сал» атауын тіркес ретінде көрсетсе, «Қазақтың той ойындары» кітабында «айдапсал» біріккен сөз болып беріледі. Ал дұрыс жазу емлесін көрсететін қазақ тілінің «орфографиялық сөздігі» болсын, қазақ сөздерінің он томдық түсіндірмелі сөздіктерінде болсын аталмыш ойын атауы мүлде берілмеген. Бұл, әрине, ойын атауларының сан түрлілігі, ел аузынан хатқа түспеген талай ойындардың әлі де бар екендігінен хабар береді. Я болмаса 1 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің» 143бетінде көрсетілген «Бөріктеппей» ата уы біріккен сөз деп көрсетілсе, балалар ойы нына жататын бұл ойын Б.Кәмәлашұлының «Қазақ халқының дәстүрлі той – мереке, сауықсайран, ұлттық ойын тамашалары» еңбегінде «бөрік тебу» деп берілген. Тілшіғалым Ж.Манкеева «Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негізі» атты еңбегінде және 1 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» «бөріктастамақ» атауын біріккен сөз ретінде таниды. Дәл осы атау «Қазақтың той ойындары» кітабында «белбеу тас тау» деген тіркес ретінде алынған. Ал орфографиялық сөздікте атау біріккен сөз санатында алынған. Осы мәселелерді ескере отырып, ойын атауларын жасалу жолдарына қарай бөлгенде қазақ тілінің «орфографиялық сөздігіне», «Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктеріне» жүгіндік.
1.Соқыр – 1) Көру мүшесінен айырылған, жанары жоқ. Теке – 2) Ешкі малының екі жастан асқан, күйекке түсетін еркегі. Соқыртеке – көзі байланған адамның өзін қоршаған адамдарды қолмен қармалап ұстауға тырысатын ойын түрі. 2. Қасқыр – ит тұқымдас жыртқыш бөрі. Қақпан – аң аулау үшін темірден жасалған шаппалы құрал. Қасқырқақпан – қасқырды қақпанға түсіру мазмұнды ұлттық ойын түрі. 3. Үш – екіден жоғары сан. Табан – аяқтың жер басатын жалпақ жері.
Үштабан – асықпен ойналынатын ұлттық ойын. Б і р і г у а р қ ы л ы ж а с а л ғ а н о й ы н атауларының барлығы дерлік осы үлгіде жасалады. Яғни екі мағыналы сөз бірігіп үшінші бір атауға, ойын атауына негіз бо лады. Алайда біріккен сөздердің құрамдас бөліктеріне әртүрлі сөз табы қатысады. Бұл жағынан алып қарағанда барлығы бір үлгіде жасалады деу қиын. Қорыта келгенде, ұлттық ойын атау лары тіл білімінің сөзжасам саласының сара жолында қалыптасқан тәсілдерінің барлығы арқылы жасалғандығын көрдік. Талай ғасыр жемісі іспетті бұл ойындар ды қалай шеберлікпен ұйымдастырған болса, оған телінген атаулар табиғаты да тереңде жатыр. Себебі қазақ халқы ешбір атаудың мәніне жетпей оған баға берме ген, барлық қырынан танып өз бағасын беретін болған.
жүктеу/скачать 4,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|