РОЛЬ СЕМЬИ В АДАПТАЦИИ СТУДЕНТА К УЧЕБНОМУ ПРОЦЕССУ В ВУЗЕ

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене тәрбиесі» сериясы, №3 (30), 2011ж. 
71 
роль и имеет большое влияние на адаптацию студента к учебному процессу в ВУЗе. Семья поддерживает 
студента и в материальном и в духовном плане /3/. 
Каждую  семью  можно  охарактеризовать    по    протекающим    в  ней  социально-психологическим 
явлениям и процессам, по кругу общения и его содержания, по особенностям эмоциональных контактов 
членов семьи, социально-психологических целей семьи и индивидуально-психологических  потребностей 
еѐ членов. Исследователи утверждают, что функции семьи, отражают исторический характер связи между 
семьей и обществом, динамику семейных изменений на разных исторических этапах. Современная семья 
утратила  многие  функции,  цементировавшие  еѐ  в  прошлом:  производственную,  охранительную, 
образовательную  и  др.  Однако,  часть  функций  являются  устойчивыми  к  изменениям,  в  этом  смысле их 
можно  назвать  традиционными.  К  ним  можно  отнести  следующие  основные  функции:  репродуктивная, 
хозяйственно-экономическая, регенеративная, образовательно-воспитательная /4/.  
Репродуктивная  функция    заключается  в  продолжении  рода.  Каждая  семья  мечтает  продолжить 
свой род и дать поколению, которое придет им на смену, все самое лучшее, чтобы новое поколение было 
всесторонне  развитыми  личностями.  Хозяйственно-экономическая  функция  включает  в  себя  питание 
семьи,  приобретение  и  содержание  домашнего  имущества,  одежды,  обуви,  благоустройство  жилища, 
создание домашнего  уюта,  организацию жизни  и быта  семьи,  формирование  и  расходование  домашнего 
бюджета.  Регенеративная  функция  семьи  предполагает    наследование  статуса,  фамилии,  имущества, 
социального положения. В мире существует тенденция, что каждый состоявшийся родитель хочет, чтобы 
его  ребенок  занял  его  место  в  будущем.  Однако  из-за  этого    часто  бывают  конфликты  между  детьми  и 
родителями.  При  выборе  профессии  абитуриент  должен  сам  выбирать  то,  что  ему  близко,  а  не  то,  что 
хотят  родители.  В  свою  очередь,  образовательно-воспитательная  функция,  которую  также  называют 
социализацией,  состоит  в  том,  что  родители  должны  выполнять  свои  отцовские  и  материнские 
обязанности.  Очень  важен    контакт  с  детьми,  их  воспитание  и  самореализация.  Многим  детям  не  так 
важны  подарки,  как  важно  просто  внимание  и  понимание  со  стороны  родителей.  В  период  адаптации  к 
учебному процессу в ВУЗе, студенты еще более нуждаются во внимании, поддержке и понимании. 
Большой  вклад  вносит  семейное  воспитание,  который  помогает  адаптироваться  к  учебному 
процессу в высшем учебном заведении. Семейное воспитание - это осознаваемые усилия по становлению 
и  развитию  личности,  предпринимаемые  старшими  членами  семьи,  которые  направлены  на  то,  чтобы 
младшие члены семьи соответствовали имеющимся у старших представлениям о том, каким должно быть 
новое  поколение.  Содержание,  характер  и  результаты  семейного  воспитания  зависят  от  ряда 
характеристик семьи, в первую очередь, от тех личностных ресурсов, которые в ней имеются. Личностные 
ресурсы, с одной стороны, определяются составом семьи, а с другой стороны, такими характеристиками 
старших  членов  семьи,  как  характер,  уровень  и  вид  образования,  индивидуальные  увлечения,  вкусы, 
ценностные  ориентации,  социальные  установки,  уровень  притязаний  и  пр.  Одна  из  важнейших 
характеристик  семейного  воспитания  -  это  отношение  родителей  к  студентам  и  к  их  воспитанию,  как  к 
своим безусловным жизненным ценностям, от чего зависит мера их участия в воспитании. 
Какую бы сторону развития студента мы бы ни взяли, всегда окажется, что решающую роль в его 
эффективности  на  том  или  ином  возрастном  этапе  играет  семья.  Во-первых,  семья  обеспечивает 
физическое  и  эмоциональное  развитие  человека.  Во-вторых,  семья  влияет  на  формирование 
психологического  взгляда.  Существенную  роль  в  этом  процессе  семья  продолжает  играть  и  на 
последующих возрастных этапах, помогая или мешая формированию взглядов и стереотипов. В-третьих, 
семья  играет  ведущую  роль  в  интеллектуальном    развитии  студента,  а  также  влияет  на  отношение 
студентов к учебе и, во многом, определяет ее успешность. Именно родители формируют основную базу 
знаний, которая поможет в будущем студенту  успешно адаптироваться к учебному процессу в ВУЗе. В-
четвертых, семья имеет важное значение в овладении студента  социальными нормами, а когда речь идет о 
нормах,  определяющих  человека  как  представителя  человечества,  влияние  семьи  становится 
кардинальным.  В-пятых,  в  семье  формируются  фундаментальные  ценностные  ориентации  человека, 
проявляющиеся  в  социальных  и  межэтнических  отношениях,  а  также  определяющих  его  стиль  жизни, 
сферы и уровень притязаний, жизненные устремления, планы и способы их достижения. В-шестых, семья 
играет  большую  роль  в  процессе  социального  развития  человека  в  связи  с  тем,  что  ее  одобрение, 
поддержка, безразличие или осуждение сказываются на притязаниях человека, помогают ему или мешают 
искать  выходы  в  сложных  ситуациях,  адаптироваться  к  изменившимся  обстоятельствам  его  жизни, 
устоять в меняющихся социальных условиях. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Начальная школа и физической культуры», № 3 (30), 2011 г. 
 
72 
Эффективность  адаптации  студента  на  прямую  зависит  от  организации  микросоциального 
взаимодействия.  При  конфликтных  ситуациях  в  семейной  сфере,  часто  происходят  затруднения  в 
процессе  адаптации,  что  приводит  к  дезадаптации.  Педагогический  диагноз  студенческой  дезадаптации 
обычно  ставится  в  связи  с  неуспешностью  обучения,  нарушениями    учебной  дисциплины  в  ВУЗе, 
конфликтами с преподавателями и сокурсниками. Иногда студенческая дезадаптация остается скрытой и 
от  преподавателей  и  от  семьи,  ее  симптомы  могут  не  сказываться  отрицательно  на  успеваемости  и 
дисциплине  студентов,  проявляясь  либо  в  субъективных  переживаниях  студентов,  либо  в  форме 
социальных  проявлений.  Нарушения  адаптации  выражаются  в  виде  активного  протеста  (враждебность), 
пассивного  протеста  (избегание),  тревожности  и  неуверенности  в  себе  и  это  все    влияет  на  все  сферы 
деятельности  студента  в  ВУЗе. Реакция  активного  протеста  -  это когда,    студент  непослушен,  нарушает 
дисциплину на лекции, на перемене, ссорится с сокурсниками, мешает им общаться, и студенты отвергают 
его.  В  эмоциональной  сфере  наблюдаются  вспышки  раздражения,  гнева.  Также  с  адаптацией  напрямую 
связан анализ факторов определенной среды или окружения, где находится студент. Студент,  смотря на 
окружающих,  пытается им подражать. 
Большое значение имеет готовность абитуриента к поступлению в ВУЗ. Часто родители думают, 
что если у их ребенка в школе  на занятиях все получалось хорошо и учителя  его хвалили, то и в ВУЗе у 
него также все будет хорошо получаться и преподаватели будут его хвалить. Может быть, все так и будет. 
Однако надо понимать, что с переходом на новую ступень образования, меняется коллектив сверстников, 
на фоне которых он может выглядеть менее или, наоборот, более способным; меняются преподаватели и,  
следовательно,  меняются  требования  к  выполнению  заданий,  также  появляется  новый  характер 
отношений между преподавателем и студентом; меняется, наконец, и  вид деятельности: на первое место 
выходит  учеба,  где  важно  проявить  свои  умственные  способности,  а  не  личностные  качества.  Как 
показывает практика, те или иные трудности в процессе обучения возникают у всех студентов. Несмотря 
на  внешнее  сходство,  у  разных  студентов  затруднения  в  учебе  и  взаимодействии  с  одногруппниками  и 
преподавателями  могут  иметь  различные  причины  и  зависят  от  индивидуальных  особенностей 
психофизиологического, интеллектуального, социального, эмоционально-волевого развития. 
Таким образом, семья оказывает огромное влияние на развитие студента  и играет огромную роль 
в его адаптации к учебному процессу в ВУЗе. В процессе адаптации студент нуждается в защите, помощи 
и  поддержке.  В  основном,  эту  обязанность  берет  на  себя  семья.  Семья  возобновляет  духовные  и 
физические  силы  человека,  заряжает  его  энергией  для  активного  участия  в  общественной  жизни.  В  ней 
происходит не только физическое рождение человека, но и воспитание, духовное развитие личности. 
 
 
1.  Федорова  Е.Е.  Адаптация  студентов  ВУЗов  к  учебно-профессиональной  деятельности.  – 
Магнитогорск, 2007. 
2. Розум С.И. Психология социализации и социальной адаптации человека. - СПб., 2006. 
3. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание. – М., 2000. 
4. Гребенников И.В. Основы семейной жизни. – М., 1991. 
  
 
Түйін 
Бұл мақалада студенттің жоғарғы оқу орнына бейімделуіне отбасының рӛлін анықтаған. Ол үшін 
не қажет екенін, неге бейімделуі және оған кім кӛмектесеті айтылып ӛткен. 
 
 
Summary 
This article describes a role of  family in  adaptation of the student to  educational process in  educational 
institutions. Shows to what is necessary to adapt to the student and who in it helps him.  
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене тәрбиесі» сериясы, №3 (30), 2011ж. 
73 
ҚАЗАҚ БАСПАСӚЗІН  ТӘРБИЕ  ҚҦРАЛЫ РЕТІНДЕ 
ПАЙДАЛАНУ МҤМКІНДІКТЕРІ 
 
М.А. Балқыбекова - ОҚПУ,  Отырар институты, Шымкент қаласы 
 
Ӛткен XX ғасыр ғылымды, техниканы, технологияны және космосты игерудегі ірі жетістіктерімен 
және мәдениет, әдебиет, ӛнер саласындағы құндылықтарды байытумен тарихта елеулі із қалдырды. Адам 
баласын  рухани  дағдарысқа  ұшыратқан  халықаралық  терроризм,  ядролық,  экологиялық  апаттар, 
ұлтаралық  және  діни  қарама-қайшылықтар  рухани  тәлім-тәрбиелік  құндылықтардың  дағдарысқа 
ұшырауына  әкелді.  Мұндай  жайттар  Қазақстан  Республикасында  адамзатты  рухани  құндылықтар 
дағдарысынан  құтқаруға  арналған  жаңа  кӛзқарастар  мен  идеялардың  болуын  кӛздеп,  бүгінгі  ӛмір  сүріп 
отырған  болашақ  ұрпақ  алдында  ӛзінің  жауапкершілігін  арттырып,  сезіндіруде,  мектептің    де  ӛзгеруіне 
әсерін тигізіп отыр. 
Еліміздегі  тәрбие  тұжырымдаманың  мәні  -  тәрбиеге  байланысты  түрлі  кӛзқарастар  мен 
құбылыстарды  және  үрдіске  қатысты  ой-түсініктің  бағдарын  сараптап  жинақтау.  Бұл  тұжырымдамада 
тәрбиенің  мақсаты,  мазмұны,  принциптері,  әдістемелері,  құралы  мен  формасы  және  оның  шарттарына 
қатысты  негізгі  мәселелер  сипатталады.  Онда  мемлекеттік  тәуелсіздікті  қалыптастыру  мен  нығайтудың, 
елдің  прогресшіл  дамуының  негізін  құрайды.  Тұжырымдаманың  сипаттайтын  басты  түйіні:  қоғамдағы 
қазіргі  кезеңдегі  қайта  құрулар,  экономикалық  дамудағы  жаңа  стратегиялық  бағдарлар,  қоғамның 
ашықтығы, оның жедел аппараттануы мен қарқынды дамуы білім беруге қойылатын талаптарды түбегейлі 
ӛзгертті,  бұл  тәрбие  ісін  де  ӛмірге  үйлестіре  жүргізуді  міндеттеп  отыр.  Әлемнің  жетекші  елдерінің 
кӛпшілігі және олардың білім беру жүйесі білім берудің мақсатын, мазмұнын оқыту мен тәрбие берудің 
технологиясын нақты нәтижесіне қарай бағалайтын болды. 
Білім-тәрбие берудің түбегейлі мақсаты білім алып, білім мен дағды машықтарына қол жеткізумен 
шектелу  емес,  сол  алған,  меңгерген  білім  мен  тәрбие  негізінде  дербес  әлеуметтік  жүйеге  үйлесімді 
әрекеттенумен ұтымды түрде жүзеге асыру болып табылады [1].  
Баспасӛз  барлық  уақытта  да  жұртшылыққа  рухани  тәлім-тәрбиеге  қатысты  ӛзекті  мәселелерді 
қозғауда  негізгі  құрал  болып  табылған.  Қоғам  ӛзгергенімен,  балауса  жасты  тәрбиелеу  бағытындағы 
баспасӛздің  алатын  орны  ӛзгермек  емес.  Мұны  біз  ӛткен  қоғамнан  да  байқай  аламыз.  Олай  болса,  қай 
мезгілде болсын, оқушыларды тәрбиелеу барысында мерзімді баспасӛзде жарияланып отырған дүниелер 
ӛзінің  елеулі  ықпалын  тигізеді  деп  айтуға  болады.  Тек  ұстаздар  қауымы  озық  тәжірибелерді  ӛзіндік 
орнымен пайдалана білуі тәрбие мәселесін шешуге үлкен үлес қосады. Басылым беттерінде жарияланған 
мақалаларды күнделікті тәрбие ісіне пайдаланып отыру оқушының жан-жақты тәлім алуына, ой-ӛрісінің 
дамуына  ықпалын  тигізеді  [1].    Осы  жағынан  алғанда,  газеттерде  жарық  кӛрген  озық  үрдісті, 
жаңашылыдықты  насихаттаудың  да  тәрбиелік  мәні  зор.  Оқушылар  қазақ  баспасӛзінің  алғашқы 
қарлығаштары:  1905-1907  жж.  Ресейде  болған    революция  дүмпуімен  дүниеге    келген  («Серке»  -  1907, 
«Қазақ»  газеті  1907,  «Дала»,  «Қазақстан»  -  1911-1913,  «Ешім  даласы»  1913),  ал  одан  кейінгілері  қазақ 
революциясының қарсаңындағы дабылдардан кейін және кӛтеріліс кезінде шыға бастады. («Айқап» 1911-
15ж., «Қазақ» 1913-18ж., «Алаш» 1916-17ж., «Бірлік туы» 1917ж., «Сарыарқа» 1917-18ж., «Ұран» 1917 ж., 
«Үш жүз» 1917ж., «Тіршілік» 1917 ж.) газет-журналдарынан бастап, қазіргі демократия лебімен дүниеге 
келген  биресми  басылымдар  мен  де  жан-жақты  танысуда.  Тарих  тағылымы  парақтап,  санаға  салып 
салмақтайды.  Біз  ғылыми  зерттеу  жұмысымыздың  тәжірибелі  бӛліміндегі  эксперимент  барысында 
мынандай  қорытындыға  келдік.  Егер  топ  кураторлары  сабақтан  тыс  уақытта  да  баспасӛзбен  байланыста 
болса,  ол  оның  жұмысының  маңызын  кӛтермесе,  кері  әсерін  тигізбейді.  Сабақтағы  мерзімді  баспасӛзді 
пайдалану  мен  сабақтан  тыс  уақыттағы  пайдаланудың  арасында  ӛзара  айырмашылық  бар.  Бірақ  бұл 
жағдайдың ӛзінде мұғалім мен ата-аналар шектеп қалуға тиіс емес. Ӛйткені, жарияланған мақалалардың 
қаншалықты пайдалы екендігін саралау үшін бағыт-бағдар беру қалай дегенменде, керек нәрсе. Байқатпай 
баланың пайдасына берілген кӛмек, оның мерзімді баспасӛздің пайдалануына тиімді жолдарын кӛрсетеді. 
Баспасӛз  ол  бұқараның  күнбе-күн  рухани  азығы.  Оны  пайдалану  арқылы  баланың  танымдық 
қызығушылығы  артады.  Ойы,  тілі  дамиды.  Алған  хабарларының  ұзақ  есте  сақталуының  нәтижесінде, 
оның  екінші  біреумен  әңгімелескенде,  пікір  таласын  талдау  да  жаңағы  алған  хабарды  үнемі  қолданып 
отырады. Кіммен әңгіме жүргізгеннің ӛзінде-де ол ӛзін жинақталған хабарлама арқылы еркін сезіне алады. 
Осындай  кӛптеген  мәселелерді  ескере  отырып,  топ  жетекшілері  адамгершілік,  еңбек,  дене,  эстетика, 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Начальная школа и физической культуры», № 3 (30), 2011 г. 
 
74 
әскери  патриоттық  тәрбие  беруде  үлкен  жетістіктерге    жетуге  болатындығын естен  шығаруға  болмайды 
[3].  
Жас ұрпақты рухани-адамгершілікке тәрбиелеуде бұрынғы ата-бабаларымыздың асыл мұраларын, 
ӛсиетті  сӛздерін,  ғибраттарын  алдымызға  жайып  саламыз.  Ӛйткені,  адамгершіліктің  ақ  туын  жоғары 
ұстаған  бабаларымыздың  тәлім  –  тәжірибесінің,  ұстаған  қағидаларының  жас  ұрпаққа  берері  мол.  Сонау 
атадан  келе  жатқан  ұлттық  құндылығымыздың    -  рухани-адамгершілік  байлығымыз.  Абай,  Шәкәрім 
аталарымыздың  шығармаларының  тұнығы  осы  рухани  тәрбие.  Ғасырлар  бойы  Абай  тәлімі  адамзатты 
адастырмай алдына жарық салар шырағданы болды. Абай ізін жалғастырушы адамдық жолын айнытпай 
танытқан Шәкәрім жырлары бүгінгі ұрпақтың байтұмары болмақ. Шәкәрім ӛлеңдерінің тақырып ауқымы 
ӛте кең. Соның ішінде ойып орын алар тақырып – рухани адамгершілік мәселесіне қатысты [4].  
Халық  жүрегіне  ерекше  қымбат  тұлғалардың  бірі  –  Міржақып  Дулатұлы.  Қазақтың  азаттық 
қозғалысының алғашқы сәулесіндей жылт еткен ―Серке‖ газетіндегі ―Жастарға‖ атты ӛлеңі мен жариялана 
түсіп жабылып қалған ―Біздің мақсатымыз‖ атты мақаласына биыл жүз жыл толады. 
М.  Дулатұлының  есімі  ақталып,  бүкіл  шығармашылық  мұрасы  халыққа  қайтарылғалы  жиырма 
жылға  таяу  уақыт  болды.  Содан  бері  оның  әлеуметтік-саяси  және  әдеби-публицистикалық  қызметін 
зерттеп, қоғамдық сананың игілігіне айналдыру жӛнінде бірсыпыра істер атқарылды.  
Демек,  бұл  тұста  Міржақып  Дулатұлы  кім  деген  сауал  кӛлденеңдей  алмайды.  Оның  халық  деп 
соққан  жүрегінің  дүрсілі  ғасыр  сағатының  тіліндей  тырсылдап  естіліп  тұратынына  ешкімнің  күмәні 
болмаса  керек.  Ендігі  мәселе  –  біз  оның  табиғи  болмысына  қаншалықты  бойлай  алдық  деген  сұрақтың 
тӛңірегінде ғана ӛрби алмақ. Сондықтан бұдан арғы әңгімені де біз осы бағытта жалғастырмақпыз.  
Ӛткен  ғасырдың  ұшар  басында  Торғайдың  екі  басқыш  қазақ-орыс  мектебін  және  Қостанайда 
осындай мектеп жанынан ашылған бір жылдық курсты бітіріп, мұғалімдік куәлік алып шыққан жас жігіт 
туған елінде бір-екі жыл ауыл мектебінде бала оқытты. Үйез орталықтарында оқи жүріп, елдің әлеуметтік 
ӛмірінен азды-кӛпті хабардар болған кӛзі ашық жігіт ауыл тірлігімен томаға тұйық қала алмады. Әр түрлі 
салаға ой жүгіртіп, әлденелерге алаң болды. Сондағы оны ең мазалаған нәрсе, ауыл балаларына жүйелеп 
сабақ  берерлік  оқулықтар  жоқ:  әсіресе  есеп  шығартатын,  әртүрлі  мәтін  оқытып  жаттықтыратын  оқу 
құралдары жетпейді, соларды ӛзіміз-ақ құрастыруымызға болар еді-ау деген ой мазалайды. 
Мектеп  қабырғасында  әртүрлі  ғылыми  пәндерден  алып  шыққан  білімін  әрі  қарай  жалғастырып, 
жетілдіру  жӛнінде  де  іштей  бір  қажеттік  сезінеді.  Әсіресе  кӛбірек  әуестенетіні  –  әдебиет.  Кентті  жерде 
орыс  тілін  әжептәуір  меңгеріп,  кӛркем  шығарма  оқуға  жаттығып  қалған  ол  енді  ӛз  жанынан  ой 
құрастырып, ұйқасты  сӛздер  жазуға  да  машықтана  бастаған. Солармен  қабаттаса  мұның  назарын аудара 
беретіні  –  ел  ӛмірінің  ахуалы.  Ана  тілінде  шығатын  там-тұм  баспасӛз  бетінен  шұқшия  оқитыны  –  қазақ 
халқының хал-жағдайын ойлап қам жеген зиялы азаматтар сӛзі. Сондайда кӛбірек кӛз тоқтататын екі есім 
бар. Бірі – Әлихан Бӛкейханов деген кісі де, екіншісі – осы Торғай топырағынан шыққан, бүгінде мұндағы 
жұрт аузында жиі айтыла бастаған Ахмет Байтұрсынов. 
М.  Дулатұлының  Ахмет  Байтұрсынұлымен,  Әлихан  Бӛкейханмен  тығыз  ынтымақтасып,  ―Қазақ‖ 
газетін  шығару  жӛніндегі  атқарған  қызметін  екінші  кезеңге  жатқызамыз.  Бұл  жылдардағы  редакцияның 
ішкі жұмысын ұйымдастырып, талай қиындықтарды бастан кеше жүріп, газеттің тарихи міндетін орындап 
шығуы үшін Міржақыптың тек ӛз қара басы тарапынан қаншалықты ерен күш жұмсағаны ӛз алдына. Бұл 
жерде  оның  бәрін  тәптіштеп  айтып  жеткізу  мүмкін  емес.  Сондықтан  біз  оның  бұл  кезеңдегі  шынайы 
азаматтық  тұрғыдан  бой  кӛрсетіп,  қазақ  халқының ұлттық  мүддесі  үшін  мемлекеттік  тұрғыдан  кӛтерген 
аса күрделі мәселелеріне ғана қысқаша тоқтала кетуді жӛн кӛреміз [5].  
Міржақып  бұл  тақырыпқа  тіпті  ―Қазақ‖  газеті  шықпай  тұрғанда,  ӛзі  ―Оян,  қазақ!‖  үшін  тұңғыш 
қуғын  кӛріп,  бой  тасалап  жүрген  кезде-ақ  қалам  тартып,  1911  жылы  ―Айқап‖  журналына 
―Государственная  дума  һәм  қазақ‖  деген  мақала  жазған.  Оның  мазмұны  мынадай:  1905  жылы  бірінші 
революция дүмпуімен патша халыққа бірқатар бостандықтар жариялағаны жоғарыда айтылды. Соның бірі 
Ресей  халықтарының  Мемлекеттік  думаға  ӛздерінен  белгілі  кӛлемде  депутат  сайлауына  құқық  берілуі 
болатын.  Бірақ  бұл  кеңшілік  ұзаққа  бармады.  Демократиялық  қозғалыстың  толқыны  қайтып,  ел  іші 
тыныштала  бастаған  кезде,  патша  ӛз  жарлығын  ӛзі  бұзып,  бірсыпыра  бұратана  халықтарды  мемлекет 
билігінің  жоғарғы  органына  ӛкіл  жіберу  еркінен  айырған-ды.  Солардың  ішінде  қазақ  та  бар  еді.  Осы 
қорлыққа  Жақаң  қара  басының  қайғысындай  қапаланады.  ―Бұған  шыдап  отыра  бермейік,  бүкіл  халық 
болып үн қосып, талап етейік‖, – дейді. Рұқсат беріле қалған күнде жоғарғы заңнамалық орынға халыққа 
шын  жаны  ашитын  және  айтар  ойын  дәлелді  етіп  жеткізе  алатын  білікті  адамдарды  сайлау  қажеттігін 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене тәрбиесі» сериясы, №3 (30), 2011ж. 
75 
айтады.  Осы  орайда  І  Мемлекеттік  думаның  сайлауы  кезінде  ―қазақ  үшін  ӛмірін,  білімін  жұмсап,  ауыр 
жазаларға кіріптар болып, жанын қиып жүрген күллі қазақ халқына бірінші дерлік жолбасшымыз‖ Әлихан 
Бӛкейханов  үстінен  Тоқырауын  болысының  жамандап  арыз  бергенін  қынжылып  еске  алады  (қараңыз: 
Міржақып  Дулатұлы.  Бес  томдық  шығармалар  жинағы,  ―Мектеп‖,  2003.  38-бет).  Бұдан  былай  мұндай 
жолсыздықтар  болмасын  деп  ескертеді.  Ол  осы  ойларын  кейінірек  ―Қазақ‖  газетінде  ―Государственная 
дума һәм солдаттық мәселесі‖, ―Государственная дума‖ деген мақалаларында тағы да пысықтап айтады. 
Дулатұлының  халық  тағдырына  әрдайым  биік  мемлекеттік,  әлеуметтік  тұрғыдан  қарайтынын 
―Қазақ‖  бетінде  жарияланған  ―Қазақ  халқының  бас  адамдарына‖,  ―Жер  мәселесі‖,  ―Қазақ  жайлы‖, 
―Қазақта  мүфтилік  мәселесі‖,  ―Бас  қосуға  рұқсат  берілмейді‖  сияқты  мақалалардан  айқын  кӛз  жеткізуге 
болады.  Халқымыздың  сол  кездегі  экономикалық  хал-ахуалын  ӛркениетті  жолмен  жақсартуға  үкімет 
тарапынан  қамқорлық  білдіруі  жайын  ойластырып,  газет  бетінде  ―Земство  не  нәрсе?‖  деген  тақырыпқа 
сегіз бірдей мақала жазуының ӛзі кӛп нәрсені аңғартса керек. 
Авторлар бұл  істі  қалай  жүргізудің  жолдарын  кӛрсетіп,  ақылдарын да  айтты:  ―Біз  естиміз,  елдің 
кӛбі бұл істің жаласын ауылнай, болыстарға аударып, список бермей отыр дейді, бұлары – қате. Болыс пен 
ауылнайда  ерік  жоқ,  бұйырды  –  орындады.  Бірақ  болыс,  ауылнайлар  да  орынсыз  басып-жаншып  кетем 
демей,  халықты  шиелендірмей,  ақша  алып,  біреуді  құтқарам,  біреуді  жіберем  демей,  дұрыстықпен 
қызметін атқару керек. Бұл жұмыстан ақшамен сатылып қаламын деушілер де болмасын...‖ . 
Елге  келгеннен  кейін  Әлихан,  Мұстафа,  Міржақып  үшеуі  қол  қойып,  ―Алаш  ұлына‖  деген 
тақырыппен ―Қазақ‖ газетінде жариялаған хатта олар ӛз сезімдерін мынадай сӛздермен білдірді: 
―Азаттық таңы атты. Тілекке құдай жеткізді. Күні кеше құл едік, енді бүгін теңелдік. Қам кӛңілде 
қаяудай  арман  қалған  жоқ.  Неше  ғасырлардан  бері  жұрттың  бәрін  қорлықта,  құлдықта  ұстаған  жауыз 
һүкімет,  ӛзгеге  қазған  оры  ӛзіне  шағын  кӛр  болып,  қайтпас  сапарға  кетті.  Жүз  жылдан  бері  халықты 
теңдікке жеткізу жолында ескі һүкіметпен алысып, дарға асылып, оққа ұшып, басы айдауға, малы талауға 
түсіп  жүрген  сабаздар  жасымай,  бірі  кемісе,  оны  артып,  ақырында  Россия  қол  астындағы  халықтардың 
бәріне дін, ұлт, тіл айырмасына қарамай, азаттық әперді‖.  
Осы сӛздерде Алаш қозғалысы басшыларының болған оқиғаға кӛзқарасы мен бағасы да, олардың 
болашақтағы іс-қимылға бағдар етіп  алатын  жӛн-жобасы да бар  еді. Соған  сәйкес қызу  қарбалас  жұмыс 
басталды. 
Бірінші кезекте облыс орталықтарынан Алаш комитеттерін құрып, халық съездерін әзірлеу қажет 
болды.  Ол  съездерде  елдің  болашағы  туралы  кең  кӛлемде  пікір  алмасу  ӛткізілді,  бүкіл  қазақ  съезіне 
делегаттар сайланды. Сол жылғы 20 шілде күні Орынборда тарихтағы тұңғыш жалпы қазақ съезі ашылды. 
Алты  күнге  созылған  бұл  айтулы  жиынның  күн  тәртібіне  14  мәселе  енгізілген.  Солардың  ішінде 
мемлекеттік  билік  туралы,  қазақ  автономиясы, ұлттық  партия  құру,  әскер  жасақтау,  Орталықта  болатын 
Құрылтай  жиналысына  әзірлену  сияқты  ӛте  маңызды  мәселелер  бар  еді.  Алғашқы  екі  мәселе  бойынша 
Ә.Бӛкейханның  ұсынысымен  демократиялық  федеративтік  және  парламенттік  Ресей  республикасының 
құрамында  қазақтың  ұлттық-территориялық  автономиясы  болсын  деген  шешімге  келді.  Оның  басқа  да 
саяси-ұйымдық мәселелерін анықтау Құрылтай жиналысынан кейінгі мерзімге қалдырылды. 
Бірақ осы кезде жалпы Ресей кӛлеміндегі саяси ахуал күрт ӛзгеріп кеткен-ді. Ақпан кезінде саяси 
биліктен сырт қалған большевиктер қарулы күшпен қазан тӛңкерісін жасап, ӛкімет билігін басып алды да, 
Уақытша үкіметті таратып жіберді. Ел ішінде жаңа тәртіп орнайтынын жария етті.  
Ел  ішіндегі  жағдай  съезден  кейінгі  кезеңде  тіпті  шиеленісіп  кеткен.  Ресей  кӛлемінде 
большевиктердің тәртібіне қарсы наразылық күшейе берді. Үкімет билігінен аластатылған эсэр партиясы 
ӛзіне тілектес басқа да саяси күштермен, патшаны жақтаған ақ гвардия әскерлерімен бірігіп, большевиктік 
тәртіпке қарсы күреске шықты. Ел іші екіге жарылып, азамат соғысының ӛрті қаулады.  
Солардың арасында Алаш үкіметі де ӛте қысылшаң жағдайға ұшырады. Алғашында әліптің артын 
бағып, тұра тұрайық дегенмен, олар бейтараптық сақтап қала алмады. Бір бүйірден Самардағы Құрылтай 
комитеті Алашорданы ресми үкімет деп танып, қаржы-қаражат, қару-жарақ, тағы басқа қажеттіктен кӛмек 
кӛрсетуге әзірлік білдірсе, екінші жақтан сібірлік Колчак үкіметі қылышын жалаңдатып, ӛзінің жағында 
соғысуды талап етті. Қазақ жерінде орнап жатқан большевиктердің бопсалауы ӛз алдына. 
Осыған жалғастыра жазған ―Қайтсек жұрт боламыз?‖ деген мақаласында автор әлгі ойын әрі қарай 
жалғастырады:  ―Патша  түсіп,  ескі  тәртіп  жеміріліп,  бостандық  туғанына  жыл  жарым  болды. Сонан бері 
дүние  жайланып,  халық  рақат  ғұмыр  сүре  алмай,  саясат  күнде  ӛзгеріп,  жұрттың  мазасы  кетіп  тұрғаны 
рас... Осындай қара құрық заманда біз секілді аз халықтар ұйымдасып, жұрт қатарына қосылып қалудың 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Начальная школа и физической культуры», № 3 (30), 2011 г. 
 
76 
ылажын  қарап  жатыр.  Жұрт  елдігі  бүгінгі  күнгі  тірі  жүрген  адам  баласына  ғана  хас  емес,  кейінгі  нәсіл, 
үрім-бұтақтың қор болмауы үшін керек зат... Кейінгі буынның ата-бабасы – бүгінгі тірі жүрген біздер. Біз 
келешекті  ойламасақ, кейінгі  нәсіліміз  бізді қарғамай  ма?  Алла  хұзырында,  тарих  алдында біз  жауапкер 
емеспіз бе?‖ 
Естіген  адамның  санасын  селт  еткізгендей  осы  сӛздерден  кейін  Міржақып  халқының  жай-
жапсарын былай сипаттайды: ―Біз қазір екі жолдың тарауында тұрмыз. Қайсысына түсетін болсақ та ерік 
ӛзімізде. 
Бір  жол  –  құлдық  жолы...  Осындайда  жігімізді  ашып,  жер-суымызды  қорғап,  билігімізді  ӛзіміз 
алып қалмасақ, күні ертең бізді алдына салып айдап кетуге ие табылады... Құлдық жолы дегеніміз осы. 
Екінші жол – жұрттық жолы. Осы бастан автономия алу жолына кіріссек, Алаш һүкіметіміз деп 
тырысып тұрсақ, бізді ешкім басынбайды, үкіметі бар, әскері бар жұрт деп бізбен әркім есептеседі‖. 
Ӛз діні мен ұжданына берік Міржақып сынды азаматтың бір демде бүкіл кӛзқарасын кілт ӛзгертіп, 
басқа  жолға  түсуі  оңай  болмаса  керек.  Ол  іштей  қиналмады,  тебіреніп-толғанбады  десек,  оны  арзан 
бағалағандық  болар.  Бірақ  халқы  осы  үкіметтің  қол  астында  тұрғанда,  одан  безіп  ешқайда  кете 
алмайтынын сезді. Сондықтан шын ниетімен, адал пейілімен сол халқына қызмет етудің ендігі жолы осы 
деп, ӛз жолдастарымен бірге бұл да кеңес жағына шыққан. 
Жиырмасыншы жылдардың басынан бастап, сол жылдардың аяғына таман – тұтқынға алынғанға 
дейінгі  бүкіл  ӛмірі  біздің  кӛзіміздің  алдында.  1920  жылы  7  қарашада  Омбыдағы  ―Кедей  сӛзі‖  газетінде 
жарияланған  ―Октябрь  тӛңкерісінің  үшінші  жылы‖  деген  публицистикалық  толғауынан  бастап,  1928 
жылы  19  қазанда  ―Еңбекші  қазақта‖  жарық  кӛрген  ―Мәдениет  тӛңкерісінің  міндеттері  мен  оқытушы‖ 
деген  проблемалық  мақаласына  дейінгі  бүкіл  мұрасы  тек  қана  бір  мақсатқа  –  туған  халқының  рухани 
талабына қызмет етуге арналған. 
Бірақ тағдыр, барлық Алаш боздақтары сияқты, Міржақыпқа да әділдік кӛрсетпеді. Ӛмірінің соңғы 
кезеңі  тағы  да  қуғын-сүргінмен,  ауыр  азаппен  ӛтті.  Бірақ  есесіне  оның  рухына  бүгінгі  ұрпақ  адал.  Мен 
алаш  деген,  мен  қазақ  деген  әрбір  адам  оның  атағын  ардақтап,  аруағына  тағзым  етеді.  ―Азаматым! 
Ардағым!‖  деп  жүрегінің  ыстық  мерейіне  бӛлейді.  Біз  де  соның  біріміз.  Атақ-даңқың  халқыңмен  бірге 
жасай берсін! 
 
 
1.
 
Қалиев  С.  Қазақ  этнопедагогикасының  теориялық  негіздері  мен  тарихы.  -  Алматы:  Ана  тілі, 
1993. - 256 б. 
2.
 
Байтұрсынов А. Таңдаламы шығармалары жинағы. – Алматы: Жазушы, 1989. -223 б. 
3.
 
 Байтұрсынов А. Жоқтау. – Алматы: Байтұрсынов атындағы қор, 1993. 96 б. 
4.
 
 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 252 б. 
5.
 
 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. - 310 б. 
 
 
Резюме 
В  статье  рассмотрены  возможности  применения  казахской  средств  печати  в  качестве  способов 
воспитанияю.  Проанализировано  содержание  статей  Миржакипа  Дулатова  и  других  алашординцев  в 
первых газетах и журналах в дореволюционном Казахстане. 

жүктеу/скачать 1,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: