Сборник материалов международной научно-практической
жүктеу/скачать 2,48 Mb. Pdf көрінісі
|
|
В теории права отчетливо формулируются два основных подхода к понятию права. Согласно первому, право понимается как система правил поведения, как corpiuris. Это так называемое узкое, монистическое понимание права. Второй подход трактует право как меру свободы личности, опять же с учетом проблем, связанных со свободой воли, свободой выбора, соотношения свобод и интересов разных индивидов и т.д. В определении права должно быть отражено, на наш взгляд, два самых важных момента: во-первых, необходимо дать такое понятие права, которое по содержанию и объему не совпадает с другими родственными понятиями, во-вторых, определить право – это значит отграничить право от иных смежных социальных регуляторов и включить в определение права сущностные признаки, т.е. признаки, без которых не может быть такого явления, как право. Современный уровень теории права позволяет определить право как имеющую большую социальную ценность регулятивную систему, которая с помощью формально установленных или закрепленных норм (правил поведения), выраженных в нормативных актах, судебных прецедентах, других формах и обеспеченных возможностью государственного принуждения, воздействует на общественные отношения с целью их упорядочения, стабилизации либо социально необходимого развития. По нашему мнению, в современном мире определение права носит демократический характер, где на первый план ставятся интересы человека, а потом уже общества. Право – это есть неотъемлемый элемент жизни государства и общества, оно выступает наиболее эффективным регулятором общественных отношений, посредством права, человек способен выражать свою волю и сущность. Вот как, например, еще в конце 30-х годов XX века предложил определять право А. Вышинский. «Право, – писал он, – совокупность 34 правил поведения, установленных государственной властью как властью господствующего в обществе класса, а также обычаев и правил общежития, санкционированных государственной властью и осуществляемых в принудительном порядке при помощи государственного аппарата в целях охраны, закрепления и развития общественных отношений и порядков, выгодных и угодных господствующему классу [3; с.4]. При изучении истоков происхождения права можно классифицировать его на определенные направления (школы), которые обладают специфическими чертами и элементами. Известный ученый Ю.В. Тихонравов выделял три основных направления, которые складывается на основе исторического, философского, правового исследования проблемы теории права: 1) естественное право; 2) позитивное право; 3) «живое» право. В данной статье мы остановимся на рассмотрении истоков естественного права. Естественное право – это право, которое должно быть универсальным, всеобщим, оно является нормативной базой и критерием оценки абсолютно любого права. Так, Четвериков В.А. считает, что естественно-правовой можно назвать любую доктрину, отличающую право от власти на основании наличия определенных критериев, в соответствии с которыми какие-то проявления власти могут и должны быть отнесены к праву, а какие-то не могут быть отнесены к нему. Основное положение естественно-правового направления – вывод о существовании высших, постоянно действующих, независимых от государства норм и принципов, олицетворяющих разум, справедливость, объективный порядок ценностей [4; c.13-14]. Идея естественного права возникла еще в Древней Греции и Древнем Риме. Однако, как одно из основных направлений правопонимания и самостоятельной научной школы естественно-правовая доктрина сложилась в период разложения феодализма, подготовки и проведения буржуазных революций 17-18 вв. Выдающиеся представители естественно-правового мышления Нового времени (Т. Гоббс, Д. Локк, Ж.-Ж. Руссо и др.) нашли и обозначили правила, которые не были чистой теорией, а внесли новые идеи и устои в процесс развития государственно-правовой жизни. Это, прежде всего, выразилось в попытке переориентировки данного подхода с учетом исторических перемен, произошедших в науке, нового социального опыта, нового самосознания и самопонимания человека, а также развития 35 раннекапиталистических отношений в обществе. Школа естественного права постепенно формировала такой политико-правовой менталитет граждан, для которого неотъемлемыми ценностями становились права и свободы граждан, идеи равенства и справедливости, ограниченность роли государства в обществе. Теория договорного происхождения государства культивировала в гражданах убеждение в том, что люди создают государство, чья главная функция – гарантия безопасности людей и их жизней. Все эти ценности на протяжении своего исторического развития глубоко укоренились в сознании, психологии людей, явились истоком того, что в праве и правовых отношениях, в правовой культуре находят отражение традиции жизни народа, определенные компоненты менталитета общества, индивидов, однако, в различной степени и формах. Теория естественного права сыграла прогрессивную роль в свое время, борясь с феодальным правом и привилегиями феодалов, а также с его неотъемлемым элементом – королевским абсолютизмом. Демократические основы естественной школы права проявились во второй половине XX в., став, по словам М. Байтина, «теоретическим фундаментом всеобщей борьбы за права человека во всем мире» [2; с.131]. Можно сделать вывод, что естественное право как совокупность определенных нравственных идей, принципов, идеалов не является правом в правовом смысле. Его демократические устремления и идеи, по мнению многих специалистов, представляют собой необходимую предпосылку права. Особую роль в претворении идеалов естественного права принадлежит основанному на нем позитивному или собственно юридическому праву. Большое внимание изучению теории естественного права уделял известный ученый С.С. Алексеев. В его концепции естественное право рассматривается как базовый элемент философского осмысления права, которое опирается не на этических, религиозных ценностях, а прежде всего, в мировоззренческой системе, опирающейся на реалии жизни людей. При этом ученый считает, что естественное право в философской и правовой науках является категорией методологического подхода и реальным фактором социальной действительности. Главным положительным моментом в идее С.С. Алексеева является то, что он выделяет истинное философское видение в рассмотрении правовой культуры посредством анализа естественного права. Немаловажным моментом в его концепции является рассмотрение природных условий, в которых живет все человечество как естественно-императивных значений, влияющих на мировоззрения и поведение человека. Например, его мысль что демократия «родится из естественного права», выражает и требования разума, и императивы врожденных инстинктивных программ поведения - 36 «желание быть свободным, потребность иметь собственность» показывает, что естественное право понимается как совокупность требований, порожденных объективными условиями жизнедеятельности общества, одним из главных которых является требование свободы [1; с.415]. Однако в свете анализа естественной теории права, проявляют некоторые отрицательные моменты. Так, Б.Н. Чичерин полагал, что «в здравой теории так же, как и в практике, свобода только становится правом, когда она признаются законом» [5; c.302]. Отсюда можно сделать вывод, что только закон как правовой регулятор общественных отношений придает естественно-правовым требованиям конкретную определенность в регуляции поведения людей. Отсюда следует, что естественная теория права не может существовать без системы нормативных актов, которые регулируют общественные отношения. Несомненно при изучении естественного права необходимо опираться на классический подход к пониманию права, это становится возможным благодаря работам таких ученых, как И.Кант, Г.В.Ф. Гегель, К.Маркс. Единство их мыслей выражалось в том, что они в противовес юридическому позитивизму констатируют существование метаправа, т.е. определенной совокупности изначальных принципов отбора правовых норм. Таким образом, проблема изучения естественного права на сегодняшний день остается одной из актуальных областей изучения юриспруденции как науки и заслуживает дальнейших исследований в данном вопросе. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1 Алексеев, С.С. Право. Азбука. Теория. Философия. Опыт комплексного исследования [Текст] / С.С. Алексеев. – М.: Изд. группа НОРМА – ИНФРА, 1999. – 486 с. 2 Байтин, М.И. Основные направления учения о праве. Теория государства и права [Текст] / М.И. Байтин. – М.: Юристъ, 2000. – 567 c. 3 Вышинский, А.Я. Вопросы теории государства и права [Текст] / А.Я. Вышинский. - М.: Наука, 1949. – 346 с. 4 Четвериков, В.А. Современные концепции естественного права [Текст] /В.А. Четвериков. – М.: Правда, 1988. – 289 с. 5 Чичерин, Б.Н. Собственность и государство [Текст] / Б.Н. Чичерин. - М., 1883. - Ч. 2. - 336 с. 37 ӘОЖ 338.22 Ахметов Б., Умирзакова М.А. Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қызылорда қ., Қазақстан Республикасы ӨҢІР ТҰРҒЫНДАРЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ Халықты əлеуметтік қорғау мемлекеттің əлеуметтік саясаты мен əлеуемттік-еңбек қатынастарының маңызды компоненттерінің бірі болып табылады, ол адамдардың тіршілік қабілетінің негізгі жағдайларын қамтиды: халықты материалдық қамтамасыз ету жəне қоғамның жарамсыз мүшелеріне əлеуметтік жəне медициналық көмекті ұйымдастыру. Қазақстан Республикасының Конституциясына сəйкес азаматқа ауырған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда жəне өзге де заңлы негіздер, бойынша жалақы мен зейнетақының аз мөлшері, жасының жетуіне байланысты əлеуметтік жағынан қамсыздандырылуына кепілдік беріледі. Әлеуметтік қорғау — бұл өмірлік қажетті игіліктердің белгілі бір деңгейін (қарттық, денсаулық жағдайына, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылуына жəне басқа да заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенділік көрсете алмайтын) жəне тиісті ақы төленетін еңбекке қатысу арқылы өзін қамтамасыз ете алмайтын азаматтарға белгілі бір жақсы тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету шараларының жүйесі [1]. Сурет 1 - Қазақстандағы əлеуметтік қорғау жүйесі Әлеуметтік қорғау жүйесі арқылы игіліктерді қайта бөлу орын ҚР әлеуметтік қолдау Мемлекет есебінен Халық есебінен Міндетті әлеуметтік сақтандыру Жинақтаушы зейнетақымен қамтамасыз ету Ерікті сақтандыру Ақшалай әлеуметтік төлемдер Әлеуметті к қызмет 38 алады, жəне халықтың кейбір əлсіз топтарының өмір сүру деңгейін ұстап тұруға мүмкіндік береді (сурет 1). ҚР əлеуметтік қорғау объектілері болып мыналар табылады: балалар, көпбалалы аналар, мүгедектер, зейнеткерлер, жұмыссыздар, аз қамтылған азаматтар [2; 7-8б.]. Аз қамтылған халыққа мемлекеттік əлеуметтік көмекке қатысты келетін болсақ, Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігінің жұмыспен қамту жəне əлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру басқармасының деректері бойынша Қазақстанда 1.06.2011 жылы мемлекеттік көмектің үш түрі бар: 18 жасқа дейінгі балаларға мемлекеттік жəрдемақы, атаулы əлеуметтік көмек жəне тұрғын үй көмегі (сурет 2). Сурет 2 - 2011 жылдың 1 маусымына жəрдемақы түрлері бойынша мемлекеттің əлеуметтік көмек алушылардың құрылымы Қызылорда облысы - бірегей бəсекелестік əлеуетін қамтитын аса маңызды қазба байлықтарға бай. Облыс халқының 47,4% еңбек етуге қабілетті жаста. Облыс аумағының геологиялық құрылымының ерекшелігі - жер қойнауы табиғи кен байлықтарына бай. Сыр өңірінде түсті металдың, ванадий, құрылыс материалдары мен шикізаттың мол қоры бар. Табиғи қазба байлықтары ретінде уранды, мұнайды, ас тұзын, əк, қиыршық тас пен шынытастық құмдарды мақтанышпен атауға болады. Осы қазба байлықтарды өндіру бағытында облыста 27 мекеме жұмыс атқаруда, олардың 8-і мұнай, уран өндіру саласында еңбек етіп жатқан шетелдік кəсіпорындар. Абсолютті жəне салыстырмалы мəндері, халықтың өмір сүру деңгейі, адамзаттың даму индексі ретіндегі бірқатар көрсеткіштер динамикасы бойынша, облыстағы жалпы аймақтық өнім, жол жəне коммуникациялық инфрақұрылымдарды дамыту деңгейі, сондай-ақ, инвестициялық қаржыландыру көздеріндегі дербес қаржы үлесінде өңір республика бойынша тиісті деңгейде емес. Облыс бойынша мемлекеттік атаулы əлеуметтік көмекке 2013 жылға 13 499,0 мың теңге қаржы қаралып, 01.01.2014 жылға 153 отбасы (615 39 адамына) 13 498,9 мың теңге төленді. Биыл осы өңірге қажет мамандықтар бойынша халықтың əлеуметтік тұрғыдан осал топтарына жататын білім алушы үміткер студенттерге Қызылорда облысы əкімдігінің гранты бөлінді. 2013 жылдың 25 шілдедегі 20/3 қалалық мəслихаттың сессиясының шешімімен бекітілген «Әлеуметтік көмек көрсету, оның мөлшерлерін белгілеу жəне мұқтаж азаматтардың жекелеген санаттарының тізбесін айқындау» Қағидасына сəйкес қажет мамандықтар бойынша білім алушы студенттерге əлеуметтік көмек тағайындау мақсатында іріктеу жөніндегі қалалық комиссияның 2013 жылдың 16 жəне 23 тамыздарында өткен отырысында аз қамтылған отбасылардан шыққан 38 студентке 15 020,0 мың теңге қаржы бөлініп, оның 14 602,1 мың теңгесі оқу ақысына жəне тамақтану мен тұру шығындарына əлеуметтік көмек тағайындалып, олардың жеке есеп шоттарына аударылып берілді. Қазіргі таңда Қазақстанда елдің əлеуметтік даму бағдарламасын дайындау аса өзекті бола бастауда. Әлеуметтік төлемдерді қаржылық қамтамасыз ету мəселесі табыс деңгейін едəуір арттыру негізінде ғана шешілмеуі керек. Ол халықты əлеуметтік қолдауды қаржылық қамтамасыз етудің біртұтас жүйесін кешенді, тұжырымдамалық дайындауын қажет етеді. Бұл мəселе жеке жоғары табысы бар елдерде өзекті болған, өзекті жəне болатын мəселе, Қазақстанда əлеуметтік аяда іске қосылған адами жəне қаржылық ресурстар ауқымы бойынша үлкен халық шаруашылық маңызы бар. Біздің пікірімізше, халық табысын ары қарай теңестіру мақсатында жалақы мен азаматтардың өзге де табысының нақты деңгейін ұстап тұру жөнінде шараларды дайындау бойынша; мұқтаж санаттарды əлеуметтік қорғауды күшейту, балалар жəрдемақы мөлшерін арттыру, атаулы əлеуметтік көмек бағдарламасын қаржыландырудың көлемін ұлғайту бойынша қадамдар қабылдау қажет. Қарт азаматтарға, мүегедектерге, халықтың басқа əлеуметтік мұқтаж санаттарына көрсетілетін əлеуметтік қызметтер түрлерін кеңейту бойынша шаралар керек. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1 Аженов М. Социальная стратификация в Республике Казахстан. Алматы, 1997 ж. 2 Әлеуметтік қорғау. Алтын Орда. 16 мамыр, 2002 ж. 3 Бабакумов Е.Ж. Социальная политика государства. Алматы, 1996 4 Мемлекет саясатының стратегиясының басым бағыттары-баянды даму кепілі. Ақиқат. №10, 2001 ж. 5 Романов В.И. Социальная политика Казахстана. Саясат. №9, 1997 6 Тасмаганбетов И.Н. Сущность и типология социальной политики. Саясат. №7, 1997 ж. 40 ӘОЖ 94 (574.42) Баекина Н., Казбекова А. Т С.Аманжолов атындағы ШҚМУ Өскемен қ., Қазақстан Республикасы СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ Кеңес билігі кезінде Қазақстан ХХІ ғасырда ел ретінде дамуына зор əсер еткен көптеген өзгерістер мен күйзелістерді бастан кешірді. Соғыстан кейінгі онжылдық əлі де болса ұмытыла қоймаған, көпшіліктің жадында сақталған жəне баршаға белгілі тарихи кезең болып саналады. Алайда, обьективті түрде зерттеу тұрғысынан қарастыратын болсақ, ол айтарлықтай күрделі. Соғыстан кейінгі жылдар тарихта экономиканы қалпына келтіру, оны демилитаризациялау, Қазақстанның көпшілік аймақтарында өндірісті дамыту сияқты оқиғалармен белгілі болды. Қазақстан тарихын қарастырылып отырған уақыт ішінде терең əрі обьективті түрде қарастыру үшін əрине сол кезеңде орын алған үлкен оқиғаға, яғни Ұлы Отан соғысына анализ жасап, тоқталу қажет. Себебі, бұл жылдары Қазақстан экономикасының дамуы қарқынды жүргізіле бастаған болатын. Соғыс кезінде республиканың өндіріс құрылымы мен ауыл шаруашылығында айтарлықтай өзгерістер орын алды. Бұл өзгерістер өз кезегінде оның келешектегі дамуына түрткі болды. Бірінші бесжылдықтың өзінде ел экономикасында белді орын алған Қазақстан, өз позициясын одан əрі нығайтты. Себебі, өндіріс күштері жаппай шығысқа қарай көшірілген еді. 1941 жылдың маусым-желтоқсан айларында ғана, тыл аймақтарға 1530 кəсіпорын қайта орнықтырылып, соның ішінде 200 кəсіпорын Қазақстанға орналастырылды. Соғыс жылдары шикізат базалары толықтай іске қосылып, Германия жаулап алған жерлердегі шығындардың орынын толтырды. Қазақстан бүкіл кеңестік өндіріс бойынша қорғасынның 85 ℅- ын өндірді. Сонымен қатар Қазақстанда 70 ℅ полиметалл кендерін, 65 ℅ металлдық висмут, 50 ℅ мыс кенін, 30 ℅ қара мыс, 20 ℅ вольфрам жəне 60 ℅ молибден өндірді. Соғыс қажеттіліктеріне сондай-ақ Қазақстанның бүкіл жеңіл жəне жергілікті кəсіпорындары тартылды. Мысалы, сарбаздардың тек жаздық қана киімдері 487 дивизияны жабдықтауға жетерліктей етілініп, ал қыстықтар 245 дивизияны жабдықтауға жетерліктей мөлшерде жасалынды. /1/. Бір сөзбен айтқанда М.Қозыбаевтың айтуынша, Қазақстан майданның нағыз арсеналына айналды. Герман басшылығымен жасалған əскери-стратегиялық «блицкриг» 41 концепциясында маңызды орын алған нəрсе, КСРО-ның өндірістік потенциалын жойып, басты өндірістік аудандардың жұмысын тоқтату болды. Соғыс басталғанға дейінгі уақытта, немістер жаулап алған территорияларда астықтың 38 ℅-ы, техникалық дақылдардың 50 ℅-ға жуығы, қант қызылшасының 87 ℅-ы өндіріліп, ірі қара мал басының 45 ℅- ы өсірілген. Осылайша, дəстүрлі ауыл шаруашылығы инфраструктурасы дамыған аудандарды фашистердің жаулап алуы нəтижесінде, материалдық өндірістің аграрлық саласы іс жүзінде бұзылған болатын. Сол кезде, тек қана бір 2-ші белорусь фронтын жабдықтау үшін күнделікті 2 мыңға жуық ірі қара мал мен басқа да көптеген азық-түліктер қажет болды. /2/. Осындай жағдайда тыл аудандарында, соның ішінде Қазақстанда да жаңадан азық-түлік орталықтарын құру қажеттілігі туындады. Тек қана 1942 жылдың өзінде республикада шамамен 450 мың гектар жер игерілді. Соның нəтижесінде егістік жер көлемі 17 ℅-ға артты. 1942 жылы Қазақстан 1941 жылмен салыстырғанда 14 ℅-ға көп астық өткізсе, ал 1944 жылы 1943 жылмен салыстырғанда 20,6 млн. Пұтқа көбірек астық өткізген болатын. /3/. Қазақстан қызылша егуден маңызды ауданға айналып, мал шаруашылық тауарларының жеткізілу көлемі ұлғайды. Осылардың нəтижесінде Қазақстанның ауылдық аудандары майданға соғысқа дейінгі бесжылдықпен салыстырғанда айтарлықтай көп мөлшерде өнім берді. Қазақстанның ауылдары өздерінің өнімдерінің соңғы граммына дейін Жеңіс үшін беріп, өздері аштықта өмір сүрді деп айтуға болады. Осылайша, Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстан түгелдей фронт қажеттіліктеріне жұмылдырылып, оның өнеркəсібі, ауыл шаруашылығы, экономикасының барлық салалары тек соғыс қажеттіліктерін өтеу үшін ғана жұмыс жасады. 1946 жылы елді азық-түліктік дағдарыс жайлады. Оның негізгі себебі, саясаттың ауылға деген қарым-қатынасынан туындаған еді. Желтоқсан айында КСРО-ның министрлер кеңесі «КСРО-ның шығыс аудандарында астық өнімдерінің өнімділігін көбейту мен егістік алқаптарының көлемін ұлғайту туралы» қаулы қабылдады. Қаулыға сəйкес, 1947 жылы егістік алқаптарының көлемін 10 млн. гектарға дейін кеңейту жоспарланды. Қазақстанда экстенсификация бағдарламасына сəйкес, 1950 жылы астық егетін аудандардың көлемін 1946 жылмен салыстырғанда 1 млн. 173 мың гектарға дейін ұлғайту жоспарланды. /4/. Нəтижесінде, Қазақстанда соғыстан кйінгі алғашқы бесжылдықта, аграрлық секторларда айтарлықтай ілгері жылжу байқалды: егістік алқаптарының көлемі артты, астық жинаудан жалпы өнім көлемі өсті, өнімділік көлемі біршама жақсарды. Коллективтендіру салдарынан əлі де болса жағдайы оңала қоймаған, 42 мал шаруашылығының ауыр жағдай туралы да айтпай кетуге болмайды. 1951 жылы мал саны 1928 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда айтарлықтай артта қалды. Осылайша, мүйізді ірі қара мал саны 1951 жылы 4,5 млн. бас болса, 1928 жылы бұл көрсеткіш 6,5 млн. болатын, жылқы саны 1,5 млн. болса 1928 жылы 3,5 млн. болды, ал түйелер саны тек 127 мың ғана болса 1928 жылы бұл көрсеткіш 1 млн. болған еді. Қой шаруашылығы айтарлықтай табысты болып, олардың саны 1951 жылы 18036 мыңға жақындады. /5/. Жалпы, Қазақстанның ауыл шаруашылығы өте төмен деңгейде тұрды. Еңбекті механикаландыру іс жүзінде болмады, ал жаңа аграрлық технологиялар мүлдем қолданылмады. Барлық жетістіктер тек ауыл тұрғындарының еңбегінің нəтижесінде ғана болды. Капиталистік державалар жариялаған «суық соғыс», кеңестік идеологияға терең əсер етіп, социализмге қарсы жауларға қарсы тұру үшін, темір, шойын, көмір өндірістерінің жандануына негіз болған болатын. Қазақстанның өндірістік салаларының дамуы, сол кездегі саясаттың жарқын тұстарының бірі ретінде көрінді. Дəл осы кезеңде Қарағанды металлургиялық комбинатының құрылыс жұмыстары басталып, Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты өзінің алғашқы өнімін берді. Сонымен қатар, Балқаш мыс қорыту зауытының өнімділік қуаты артып, Жезқазғанда ірі мыс қорыту комплекстік объектілері салынса, Қарағанды мен Екібастұзда кен орындарын пайдалану ісі қарқынды іске аса бастады. Қарастырылып отырған кезең аралығында қазақстанның территориясы мен шикізат көздері бұрынғы КСРО-ның əскери- өнеркəсіптік комплексі ретінде белсенді қолданылған еді. Бұған дəлел ретінде, əсіресе Шығыс Қазақстанда дамыған кең ауқымды əскери өндіріс инфраструктурасымен бірге, Семей маңынан ядролық полигон жəне Балқаш ауданынан ракеталық полигон құрылысының басталуын, сонымен бірге біраз уақыттан соң құрылысы басталған Байқоңыр ғарыш айлағын айтуға болады. 1946-1960 жылдар елдің шығыс өңірлеріндегі, соның ішінде Шығыс Қазақстандағы соғыстан кейінгі қираған шаруашылықты қалпына келтіру мен табиғи шикізат көздерін игеру кезеңі болып сипатталады. Кеңес мемлекетінің негізгі саяси міндеті Шығыс Қазақстандағы аграрлық сектор мүмкіндіктері мен табиғи минералды шикізат көздерін пайдалану ауқымын барынша кеңейту болды. Өзінің табиғи байлықтары жəне пайдалы қазбаларымен ерекшеленетін кенді Алтай, бұрынғы КСРО-ның келешегі бар əрі ірі аудандарының бірі болатын. Мұнда барланған мырыштың, қорғасын, мыс, алтын, күміс, сирек кездесетін металлдар мен шашыранды элементтердің үлкен қоры шоғырланған. 43 Соғыстан кейінгі жылдары, үкімет Шығыс Қазақстанның өнеркəсіптік дамуында басым болып табылатын түсті металлургияны дамытуға жоспарлар құрды. Бұдан бұрынғы жылдары да Шығыс Қазақстанда бірқатар ірі, түсті металлургия кəсіпорындары құрылған болатын. Нəтижесінде 1945 жылы Қазақстан бүкіл кеңес бойынша қорғасын мен қорғасын концентраттарының көпшілік бөлігін өндірді. Соғыстан кейінгі төртінші бесжылдықта түсті металлургияның жаңа жəне қолданыстағы кəсіпорындарын қайта құру үшін жəне олардың құрылысы үшін 1800 млн. рубльден астам қаражат бөлу қарастырылды. Қарастырылып отырған кезең аралығында түсті металлдарға деген сұраныс, аймақтың өнеркəсіптік дамуының негізгі бағытына өз əсерін тигізді. Осы мерзімде, ірі қорғасын, мырыш жəне мыс кəсіпорындары салынып, кейбіреуі қайта құру жұмыстарынан өтті. 1946-1955 жылдар аралығында республиканың түсті металлургия бойынша жалпы өнім көлемі 3,6 есеге артты. Қара мысты қорыту 3,1 есеге, тазартылған қорғасынды қорыту – 5,9 есеге, қорғасын-мырыш кендерін өндіру – 7,3 есеге артты. /6/. Соғыстан кейінгі жылдары Шығыс Қазақстанның əлеуметтік- демографиялық құрылымында да көптеген өзгерістер орын алды. Бірінші кезекте бұл, өнеркəсіп салаларының дамуымен тығыз байланысты болды. Себебі, аймақта өндірістің қарқынды дамуының салдарынан, адамдар қалаға қарай жылжып, халықтың этноəлеуметтік құрамы айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Шығыс Қазақстан облысы өзінің əкімшілік статусын тек, 1939 жылы ғана алды. Ал, Семей облысы бұрыннан-ақ қала халқы көптеп қоныстанған, ірі облыс ретінде белгілі. 1940-1950 жылдар аралығында Қазақстанның жұрты аз мөлшерде ғана өсті (7,2℅-ға), барлық тұрғындардың орташа жылдық өсу қарқыны 0,7 құрады, оның ішінде қалалық – 3,1 ℅ болса, ауылдың халқы жыл сайын (0,5 ℅-ға) кеміп отырды. Соғыс жылдарында туу көрсеткішінің төмендеуімен қатар, республикаға фашистер жаулап алған жерлердегі тұрғындар эвакуацияланды. Қоғам өмірінде білім мəселесінің алатын орны ерекше, оның көрсеткіші мен сапасы арқылы елдің экономикасы мен даму деңгейінің сатысын көруге болады. Қарастырылып отырған кезең аралығында оқу- ағарту ісі жағымды жаққа қарай жылжыды, орта жəне жоғарғы білім беретін оқу орындарының саны көбейіп, халықтың білім деңгейі артты. Халық ағарту ісіндегі жетістіктер, 1949-1950 жылдарда барлығына бірей міндетті жеті жылдық білім жүйесін енгізуге мүмкіндік берді. 1960 жылы Қазақстанда 1633509 бала оқитын 10292 жалпы білім беретін мектептер жұмыс жасады. 50-ші жылдары Қазақстанда жұмыс істейтін жастарға 44 арналған кешкі мектептер мен сырттай оқу негізіндегі орта білім беретін мектептер жұмыс істеді. 1960 жылы техникумдар мен басқа да арнайы оқу орындарында 76 мың адам оқыды. 174 училище мен еңбек резервтік негіздегі мектептерде 75 мың жас жұмысшылар дайындалды. 1958 жылдың өзінде ғана 29 мың түлек оқу бітірді, оның ішінде 17 мыңы ауыл шаруашылығының механизаторлары болды. /7/. Қорытындылай келе, соғыстан кейінгі жылдары Шығыс Қазақстанның республика экономикасында маңызды əрі ерекше орын алғанын тағы бір рет айта кетсек, артық болмас. Зерттеліп отырған кезеңде аралығында Шығыс Қазақстанда өнеркəсіп ісі интенсивті түрде дамып, əлеуметтік-экономикалық салалардың барлық салалары дерлік оң нəтижелерге жетіп жатты. Бірақ та, өнеркəсіп саласының қарқынды дамуы, бұдан кейінгі кезеңдерде əлеуметтік-экономикалық жəне экологиялық салалардағы көптеген жағымсыз зардаптарын ала келді. Қарастырылып отырған кезең аралығында Шығыс Қазақстанның құрамына аса ірі Өскемен жəне ірі Семей өнеркəсіптік комплекстері кірді. Шығыс Қазақстан облысында бірнеше өнеркəсіптік комплекстер қалыптасты. Өскеменнің мамандандырушы саласы ретінде түсті металлургия алдыңғы орында болса, сонымен қатар электроэнергетика, машина құрастыру өндірісінің кейбір салалары, жеңіл жəне тамақ өнеркəсіптері жоғары даму нəтижелеріне жетті. Шығыс Қазақстанда түсті металлургияның қарқынды дамуына байланысты, қалалар саны мен онда тұратын халық саны өсе бастады. Өскемен, Риддер, Зырян қалалары аймақтың ірі өндірістік орталықтарына айналды. 1946-1960 жылдар аралығында қала тұрғындарының саны 2 еседен артық мөлшерге өсті. Сонымен қатар, ауыл тұрғындарының да саны арта түсті. 1961 жылы тек қана табиғи өсім бойынша бүкіл Шығыс Қазақстанның халқының саны 32,1 ℅-ға өсті. Шығыс Қазақстанның ұлттық құрамы жайында айтатын болсақ, облыста əр түрлі ұлт өкілдері өмір сүрді. Алайда орыстардың саны басқа ұлттарға қарағанда басымырақ болды. Әсіресе бұл айырмашылық қалалаық жерлерде байқалды. Қала тұрғындарының 80 ℅-ын орыс халықтары болса, қазақтар тек қана 8 ℅ -ды құрады. Сондай-ақ украиндер (10974), немістер (9419), шешендер (8094), татарлар (6087) жəне т.б ұлт өкілдері болды. Соғыстан кейінгі жылдары Шығыс Қазақстанның білім саласында да айтарлықтай өзгерістер болды. Білім беру мекемелерінің инфрақұрылымы құрылып, аймақта орта білім беретін мектептердің саны артты, сонымен қатар жоғары оқу орындары мен арнайы мамандандырылған орта білім беретін оқу орындары облысқа қажетті мамандандарды толық мөлшерде 45 дайындап отырды. Облыстың білім сапасы айтарлықтай өзгеріске ұшырап, халықтың білім дəрежесі бірнеше есеге көтерілді. Әйелдердің білім алу дəрежесі өсті. Алайда, білім беру саласындағы жағымсыз жақтарды да айтып өткен жөн. Бірінші кезекте бұл қазақ тілді мектептер санының қысқартылып, жоғары оқу орындары мен арнайы мамандандырылған орта білім беретін оқу орындарында білімнің тек орыс тілінде ғана берілуімен байланысты болды. Нəтижесінде бұл үрдіс қазақ балаларына ана тілдерінде білім алуға деген мүмкіндіктерін шектеді. Білім беру мекемелерінің материалдық-техникалық базасы əлсіз болып, оқулықтар саны жетіспеді. Өз кезегінде бұның барлығы білім беру саласының құлдырауына əсер етті. Ал, мəдени орталықтардың дамуы оң нəтижелер көрсетті. 50-ші жылдардың соңында республикада мəдениет саласының дамуы жаңа кезеңге өтті. 1957 жылы алғаш рет халық театрлары, университеттер, би коллективтері, халық аспаптарының оркестрлері жəне симфониялық оркестрлер пайда бола бастады. Маңызы жоғары салалардың бірі денсаулық сақтау екендігі белгілі. Халыққа қызмет көрсететін медицина саласында ірі жетіспеушіліктер болды, ең алдымен бұл қаржы мəселесіне байланысты еді. Қаржының жетіспеушілігіне байланысты, ауыру адамдарға тамақ беретін, дəрі-дəрмек алатын, ғимараттарға жөндеу жұмыстарын жасайтын ақша бөлінбеді. Осының барлығы облыстағы медициналық мекемелердің жұмыс қарқынын төмендетіп жіберді. Осылайша, Шығыс Қазақстанның əлеуметтік даму саласы айтарлықтай артта қалды. Әрине, бұл салада оң нəтижелер де болып жатты, бірақ та бұл жетістіктердің барлығы да салыстырмалы түрде ғана болды. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1.Козыбаев М.К. История и современность. – Алма-Ата: Ғылым, 1991.-254 с. 2. Вознесенский P. Военная экономика СССР в период Отечественной войны. М.:Госиздат, 1948.-123 c. 3.Баишев С.Б. Вопросы социально-экономического развития Советского Казахстана. – Алма-Ата: Казахстан, 1981.-294 с. 4. Баишев С.Б, Дахшлейгер Г.Ф. Социально-экономические итоги освоения целинных земель в Казахстане. // Вопросы истории, № 2, С. 8-14. 5.Сексенбаев О.С. Строительство совхозов в Казахстане (1938- 1953гг.) - Алма-Ата: Қайнар, 1974.-187 с. 6.Ахмедова Н.Б. Проблемы развития и размещения промышленности Казахстана. – Алма-Ата. Казахстан, 1971.-173 с. 7.Асылбеков М.Х, Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980гг.) – Алматы: Ғылым, 1991.- 210 с. 46 УДК 342.7 Баетова А.Б. Кокшетауский университет им. А. Мырзахметова г. Кокшетау, Республика Казахстан УПОЛНОМОЧЕННЫЙ ПО ПРАВАМ ЧЕЛОВЕКА В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН жүктеу/скачать 2,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|