Сборник материалов международной научно-практической

55 
 
была  признана  как  формальная  морская  граница  между  СССР  и  Ираном. 
Вопрос недропользования и разграничения моря по его дну (что является 
предметом спора между прикаспийскими  государствами) вообще не имел 
смысла.  Со  времени  распада  СССР  лидеры  прикаспийских  государств, 
подтвердили  свою  приверженность  международно-правовым  документам 
советской  эпохи  по  вопросу  о  статусе  Каспия  (Алмаатинская  декларация 
от 21 декабря 1991 г.), но фактически стороны просто перестали брать их в 
расчет.  Это  проявилось  в  том,  что  решения  о  разработке  природных 
ресурсов принимались единолично; к этому процессу привлекались третьи 
стороны,  которые  помимо  реализации  здесь  своих  экономических 
интересов преследовали далеко идущие военно-политические цели. Между 
самими  прибрежными  государствами  возникают  острые  конфликты  по 
вопросам  национальной  принадлежности  тех  или  иных  месторождений. 
Нет  ясности  в  деле  использования  и  возобновления  биоресурсов 
Каспийского  моря.  В  то  же  время  выработка  взаимоприемлемых 
принципов  хозяйственной  деятельности  на  Каспии  становится  все  более 
актуальной  задачей,  поскольку  от  ее  решения  зависит  мир, 
взаимовыгодное  сотрудничество  в  этом  регионе  и,  в  конечном  итоге, 
сохранение суверенных прав прибрежных государств на богатства Каспия. 
Первоначально  сложились  три  концептуально  различные  подходы  к 
решению проблемы определения статуса Каспийского моря: 
Суть первого подхода состояла в том, что Каспийское море должно 
быть  морем  общего  пользования  на  основе  принципа  кондоминиума, 
который  будет  распространяться  на  все  виды  природных  ресурсов. 
Предполагалось, что каждое прикаспийское государство будет располагать 
узкой прибрежной полосой и в этих пределах обладать исключительными 
правами  в  целях  разведки  и  разработки  дна  моря  и  его  минеральных 
ресурсов.  Что  касается  минеральных  ресурсов  вне  узкой  прибрежной 
полосы, то они должны находиться в совместном владении. Второй подход 
сводился к разделу акватории, воды, дна и недр на национальные секторы 
–  вариант  «жесткого  раздела».  Наконец,  третий  подход,  являющийся 
промежуточным между первым и вторым подходами, предполагал, что дно 
и  ресурсы  дна  должны  разделяться  между  всеми  прикаспийскими 
государствами  на  секторы,  в  пределах  которых  стороны  будут  обладать 
исключительными  правами  на  ведение  разведки  и  разработки  природных 
ресурсов. Что касается биологических ресурсов моря, пользования водами 
Каспия  в  целях  судоходства,  рыболовства,  сотрудничества  в  области 
охраны  природной  среды  и  других  видов  деятельности,  то  предлагалось 
установить  согласованную  ширину  территориальных  вод  и  рыболовные 
зоны,  находящееся  под  национальными  юрисдикциями.  Остальную  часть 
моря  предлагается  открыть  для  свободного  судоходства  и  рыболовства. 
Открытым  будет  и  воздушное  пространство  над  морем  для  полетов 
воздушных судов по согласованным маршрутам. 

56 
 
Позиция  Казахстана  относительно  принципа  раздела  Каспия  и 
порядка 
хозяйственной 
деятельности 
прикаспийских 
государств 
определилась  с  самого  начала  и  остается  практически  неизменной. 
Заместитель  министра  иностранных  дел  РК  В.Гиззатов  обозначил  ее 
следующим  образом:  «Казахстан  считает,  что  дно  моря  и  недра  Каспия 
должны  быть  делимитированы  между  прибрежными  государствами, 
которые  будут  обладать  национальной  юрисдикцией  и  исключительными 
правами  относительно  разведки  и  разработки  минеральных  ресурсов  в 
своей  части  моря.  Позиция  Республики  Казахстан  сформировалась  с 
учетом геополитических событий в регионе, а также прогнозов о наличии 
в  казахстанском  шельфе  огромных  углеводородных  запасов.  С  1994  г. 
руководство  Казахстана  стало  активно  привлекать  на  каспийский  шельф 
крупнейшие  западные  компании,  которые  образовали  международный 
консорциум  для  геологических  и  геофизических  исследований  в 
казахстанском  секторе  моря.  Казахстанский  рассматривал  Каспий  как 
«замкнутое море», на которое должны распространяться нормы Конвенции 
ООН  по  морскому  праву  1982  г.  (ст.  122  и  123).  Однако,  как  показали 
дискуссии в рамках Московской встречи 1998 г., данный вариант также не 
стал  компромиссным,  а,  напротив  он  был  встречен  со  стороны  России  и 
Ирана с явной настороженностью, так как ставил их в сложное положение. 
Первоначально  позиция  Казахстана  сводилась  к  тому,  что  дно  моря  и 
недра  Каспия  должны  быть  делимитированы  между  прибрежными 
государствами. По мнению казахстанской стороны это: 
-  во-первых,  повышает  ответственность  каждого  прибрежного 
государства  за  правильное  и  безопасное  использование  недр  Каспия  в 
своей  части  моря  и  обеспечивает  возможность  эффективного  правового 
регулирования 
такой 
деятельности 
на 
основе 
национального 
законодательства; 
-     во-вторых, такое решение открывает путь каждому прибрежному 
государству для привлечения инвестиций извне; 
-      в-третьих, такое решение создает надежную и долговременную 
правовую  основу  для  деятельности  каспийских  государств  по  разработке 
недр моря. 
 Как  отметил  В.  Гиззатов,  каждое  государство  должно  быть 
самостоятельным  в  своей  зоне.  Он  подчеркнул,  «что  дно  и  недра  Каспия 
должны  быть  делимитированы  между  прибрежными  государствами, 
которые  будут  обладать  национальной  юрисдикцией  и  исключительными 
правами  относительно  разведки  и  разработки  минеральных  ресурсов  в 
своей части моря». 
  В ходе визита Г. Алиева в г. Алма-Ату в июне 1997 г. Азербайджан 
и  Казахстан  продемонстрировали  полное  единство  взглядов  на  проблему 
определения  статуса  Каспия.  Между  Казахстаном  и  Россией  было 
подписано соглашение. Россия и Казахстан договорились о разработке на 

57 
 
паритетных  началах  трех  спорных  крупных  нефтяных  месторождений  на 
Северном  Каспии.  В  целом  в  отношениях  с  Россией  у  Казахстана  нет 
проблемы  относительно  статуса  Каспия.  Они  разрешены  российско-
казахстанским  соглашением  от  6  июля  1998  г.  Верность  основным 
положениям  этого  договора  была  выражена  в  новой  российско-
казахстанской декларации, подписанной во время визита Президента В.В. 
Путина  в  Казахстан  9-10  октября  2000  года  по  итогам  переговоров  с 
Президентом Н. Назарбаевым. 
Основные  положения  современного  подхода  Казахстана  к 
исследуемому  вопросу  таковы:  Каспий  не  может  быть  признан  ни 
«морем»,  ни  «озером».  В  случае  выбора  «озерного  варианта»  окажутся 
чрезмерно  затруднены  судоходство  и  рыболовство,  поскольку  это  будет 
связано  с  перенесением  границ  современных  государств.  «Морской 
вариант» не будет признавать Россия, которая долгое время ратовала за 45-
мильную  зону  национальной  юрисдикции.  Вместе  с  тем  «морской 
вариант» расставил бы все точки над i, и тогда отпали бы все проблемы с 
определением  международно-правового  статуса.  Однако  же  это  явно  не 
устраивает  Россию,  поскольку  она  не  желает  потерять  контроль  над 
водной гладью Каспия. Не устраивает это также Иран. Поэтому Казахстан 
продолжает  настаивать,  как  и  прежде,  на  принятии  своей  методики 
разделения  Каспийского  моря  на  специальные  экономические  зоны  по 
срединной линии. 
 Подводя  итог  своей  статьи,  нужно  скать,  что  главным  итогом 
сотрудничества прикаспийских государств на первом этапе (1991-1994гг.) 
стало 
формирование 
условий, 
предпосылок 
и 
принципов 
взаимоотношений  в  деле  становления  нового  международно-правового 
статуса Каспийского моря. Анализ всего этого процесса и представленных 
проектов  соглашений  дает  основание  считать  фактом  становление 
многостороннего сотрудничества по определению статуса Каспия. Второй 
этап  сотрудничества  наглядно  продемонстрировал,  что  проблема 
определения  международно-правового  статуса  Каспия  найдет  свое 
решение  не  через  правовое  пространство,  а  в  ходе  выражения 
согласованной  политической  воли  всех  прикаспийских  государств.  В 
настоящее  время  образовалось  единство  позиций  у  России,  Казахстана  и 
Азербайджана,  с  одной  стороны,  у  Ирана  и  Туркменистана  –  с  другой. 
Между  этими  сторонами  существуют  серьезные  расхождения  в  подходах 
определения  международно-правового  статуса  Каспийского  моря. 
Экономическая  интеграция  в  бассейне  Каспийского  моря  вместо 
конфронтации  должна  стать  императивом  национальных  интересов 
прикаспийских  государств.  Несмотря  на  все  усилия,  прилагаемые 
различными  заинтересованными  сторонами  на  пути  окончательного 
урегулирования  проблемы  правового  статуса  Каспийского  моря,  она  все 
еще остается достаточно далекой от решения. Главной проблемой является 

58 
 
разность  подходов  наиболее  влиятельных  участников  урегулирования  к 
его  основополагающим  принципам.  В  заключение,  говоря  о  возможных 
способах решения данной, весьма сложной и противоречивой проблемы и 
в  целом  перспективах  правового  урегулирования,  следует  отметить,  что 
однозначным  является  лишь  один  вывод  –  любой  путь  решения  данного 
вопроса  лежит  только  в  плоскости  многосторонних  консультаций  всех 
заинтересованных  прикаспийских  государств.  Учитывая  всю  сложность  и 
противоречивость 
общественно- 
политической 
ситуации 
вокруг 
Каспийского  региона  следует  отметить,  что  исключения  из  подобных 
консультаций  хотя  бы  одного  государства  по  идеологическим, 
экономическим или каким-нибудь другим соображениям может привести к 
обострению,  а  не  разрешению  проблемы  и  в  любом  случае  потребует  в 
дальнейшем  очередного  раунда  переговоров,  но  уже  с  участием  той 
стороны, которая была прежде отлучена от диалога. Поэтому важнейшим 
условием  для  налаживания  более  или  менее  конструктивного  диалога 
неизбежно  становится  и  в  вопросах  правового  урегулирования  наличие 
доброй  политической  воли  всех  потенциальных  участников  такого 
процесса.  Еще  одним  важным  условием  помимо  сближения  позиций 
собственно прикаспийских стран, является участие в той или иной форме в 
решении  проблемы  Каспийского  бассейна  заинтересованных  сторон,  не 
имеющих  прямой  выход  к  морю,  но  интересы  которых,  так  или  иначе, 
затрагивает конечное урегулирование. И речь идет, прежде, всего о США и 
Европейском союзе, имеющих в регионе стратегические интересы. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ: 
1.  Dienes  L.  and  Shabad  T  —  The  Soviet  energy  system.-Wiley, 
Washington, 1996, с. 28 
2. Halbouty M.  Т.- The time is now for all explorations to purpose fully 
search  for  the  subtle  traps.-  Mem.  Amer.  Assoc.  Petroleum  Geol.,  32,  1-10, 
1992, с. 87 
3.  Кукушкин,  В.  Конкуренты  или  партнеры?  В  сб.  «Актуальные 
проблемы политики и экономики», М., 1998, с. 72 
4.  Мерзляков,  Ю.  Правовой  статус  Каспийского  моря.  В  сб. 
«Актуальные проблемы политики и экономики», М., 1998, с. 38 
5.  Мерзляков,  Ю.  Правовой  статус  Каспийского  моря.  В  сб. 
«Актуальные проблемы политики и экономики», М., 1998, с. 49 
6.  Мерзляков,  Ю.  Правовой  статус  Каспийского  моря.  В  сб. 
«Актуальные проблемы политики и экономики», М., 1998, с. 55. 
7.  Федулова  Н.  Правовой  статус  Каспийского  моря:  позиции 
прибрежных  государств//  Мировая  экономика  и  международные 
отношения. 2008. № 8. с. 68. 
8.  Эжиев  И.Б.  Геополитические  процессы  в  Каспийском  регионе  в 
90-е годы XX- начале XX в. Дисс…..к.пол.н., М., 2005. С 86. 

59 
 
УДК 94 (510+574) 
Бакирова З. 
Восточно-Казахстанский государственный университет им. С.Аманжолова 
 г. Усть-Каменогорск, Республика Казахстан 
 
ИСТОРИЯ МИГРАЦИИ МЕЖДУ КИТАЕМ И КАЗАХСТАНОМ:  
НА ПРИМЕРЕ СЕМЬИ МИРАКБАРОВЫХ 
 
Миграционные  процессы  играют  большую  роль  на  политическое, 
экономическое  и  демографическое  положение  государств,  а  именно 
влияют  на  развитие  торговых  отношений  и  формирование  современной 
структуры  населения.  В  силу  своего  геополитического  положения 
Казахстан  является  государством,  в  котором  пересекаются  пути 
миграционных  потоков  всего  Евразийского  континента.  [  1]    За  всю 
историю  миграционных  процессов  за  пределами  территории  Казахстана 
оказалось  около  4,5  миллионов  казахов.  Из    них  на  сегодняшний  день 
обратно в Казахстан вернулось больше миллиона человек.  Большая часть 
эмигрированных  казахов  проживают  на  территории  Китая,  по  данным 
переписи  населения  2008  –  2009  года  в  Китае  проживало  1,4  миллиона 
казахов.  [2  ]  Основной  период  миграции  казахов  приходиться  на 
промежуток  с  середины19  века  по  середину  20  века.    Первый  поток 
казахского  населения  эмигрировал  по  причине  территориально  – 
государственного 
разграничения. 
Территориальное 
разграничение 
появилось  в  связи  с  подписанием  между  Россией  и  Китаем 
межгосударственных  договоров,  одним  из  которых  был  «трактат, 
заключенный между Россией и Китаем, о торговле в Кульдже и Чугучаке». 
В трактате оговаривались правила пересечения границы и торговли между 
двумя  государствами.  Последствием  принятия  этого  договора  оказались 
разрыв  родовых  связей  приграничного  населения  и  ограничение 
возможности    кочевания  населения  в  пределах  его  привычного  ареала. 
(1860 – 1890) За это время в Китай переселились около 1523 семей.  
Второй массовый отток населения произошел в период с начала 1920 
года  до  1940.  В  этот  промежуток  времени,  на  территорию  Китая  и 
приграничных  государств  бежали  значительно  количество  казахов  и 
белогвардейских отрядов. Большинство казах их потока беженцев были из 
зажиточных  слоев  населения.  Основной  причиной  ухода  населения  с 
казахской  территории   послужил  страх  перед  новой  властью.  Основными 
местами  переезда  был  район  Синьцзяна.  Резкое  увеличение  количества 
беженцев  было  проблемой  для  Китайской  власти,  на  этом  основании  в 
1921  году  в  поселении  Бакты  был  подписано  соглашение,  которое 
предусматривало  передачу  китайскими  властями  белогвардейцев  и 
беженцев, которые пожелают вернуться.  
С 1950 года началось массовое возвращение казахского населения на 

60 
 
родину,  это  было  обусловлено  пропагандой  КНР  насильственной 
ассимиляций неханьский народов. Последствием этой пропаганды явилось 
насильственное  приобщение  к  китайским  культурным  традициям  и 
запрещение  развития  собственных  этнических  культур  неханьского 
населения. В этот период на территории Казахстана наблюдалась нехватка 
трудоспособного  населения.  В  связи  с  этим  Советский  союз  с  1954  года 
разрешил  въезд  в  СССР,  из  КНР,    семей  советских  граждан  из  числа, 
изъявивших  желание  выехать  в  районы  освоения  целинных  и  залежных 
земель, а также выдавал советским гражданам, прибывшим из КНР,  ссуды 
на  строительство  индивидуальных  домов  и  приобретение  крупного 
рогатого скота. 
Одной из типичных семей, репатриированных из Китая в Казахстан, 
является  семья  Миракбаровых.    В  1921  году  семья  Миракбаровых, 
опасаясь  гонения  со  стороны  новой  власти  и  малоимущего  населения, 
бежала  через  приграничное  поселение  Бакты  в  Китай  в  город  Чаушек. 
«…Мой дедушка, Мухамедкари Миракбаров, родился в городе Ташкенте, 
учился  в  медресе  в  городе  Самарканд.  Окончив  кадетское  училище, 
переехал  в  Талдыкорган,  где  занимался  торговлей.  Через  несколько  лет 
купил  дом  в  городе  Верном.  В  Верном  получил  должность  советника 
губернатора… » [3] В последующие годы, в связи с работой главы семьи, 
переехали  в  приграничный  город  Алтай,  где  проживали  вплоть    до 
обратной  иммиграции  в  Казахстан.  Глава  семьи  Миракбаровых  активно 
занимался  политической  деятельностью,  а  также  помощью  Советскому 
союзу. В 1945 году все члены семьи были зарегестрированы  как граждане 
Советского  Союза  и  в  1955  году  вернулись  на  родину  для  освоения 
целинных  земель.  Всех  членов  семей  отправили  в  колхоз  Правда,  на 
территории    Восточного  Казахстана.    «…Так  как  все  члены  нашей  семьи 
были гражданами Советского Союза, нам разрешили перейти границу, для 
этого нашей семье была выдана грузовая машина... » 
Следующий  период  иммиграции  казахов  произошел  уже  в 
независимом  Казахстане.  С1992  года  на  родину  вернулись  больше  750 
тысяч казахов – репатриантов, которые получили название оралманы. Для 
оказания  необходимой  социально  помощи  репатриантам,  создана 
программа переселения  репатриантов «Нурлы Кош», также правительство 
позволяет  этническим  казахам  гражданам  иностранных  государств 
переселятся  самим  без  помощи  государственной  программы  по 
переселению.  [4  ]  Главным  отличием  иммиграции  современного  периода 
от  1950-ых  годов  является  то,  что  Советская  власть  оказывала  помощь 
только гражданам Советского союза, современная программа переселения 
направлена на этнических казахов, являющихся гражданами иностранных 
государств.  Миграционные  процессы  в  советское  время  в  большинстве 
случаев  имело  вынужденный  характер,  независимый  Казахстан 
пропагандирует добровольное возвращение этнических казахов. 

61 
 
Миграционные  процессы  между  Китаем  и  Казахстаном  менялись  в 
зависимости  от  исторических  условий.  Миграции  происходили  не  в 
результате  осознанного  интереса  или  потребности  со  стороны  самих 
людей,  а  большей  частью  были  вызваны  интересами  двух  сопредельных 
государств.  В  целом,  миграционные  процессы  между  Китаем  и 
Казахстаном  повлияли  не  только  на  количественный,  но  этнический  и 
социальный состав населения обоих государств, а также на развитие всего 
Центрально- азиатского региона. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1.    Атантаева  Б.Ж.,  Мендикулова  Г.  М.  –  История  миграции  между 
Казахстаном и Китаем в 1860 – 1960-е гг. – Алматы, 2008. – 232с. 
2.  Выступление  Назарбаева  Н.  А.  на    III  Всемирном  курултае 
казахов// сентябрь 2008 г. 
3.  Интервью  с  Миракбаровой  Софьей  Агзамовной  –  г.  Зайсан 
23.04.2014г 
4.  Положение  оралманов  в  Казахстане.  Доклад  Международной 
Организации по Миграции. 
 
 
ӘОЖ 070.82-9 (574) 
Бақытжан С., Шурентаев А. 
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті 
Қостанай қ., Қазақстан Республикасы 
 
Б.МАЙЛИН ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Бейімбет  (Бимұхаммед)  Жармағамбетұлы  Майлин  қазақ  əдебиеті 
төрінен ерекше орын алған аса көрнекті жазушы. Ол ХХ ғасыр басындағы 
қазақ  əдебиетінің  іргетасын  қаласты.  Дəрменсіз  күн  кешіп,  езіліп  келген 
қалың бұқараны мəдениеті жоғары халықтар санатына қосу, өнер, біліммен 
сусындатып, бақытты, мағыналы өмір сүруге жетелеу жазушының аңсаған 
арманы,  талмай  ұмтылған  өмірлік  мақсаты  еді.  Сондықтан  да,  аз  ғана 
ғұмырының  ішінде  оның  құдіретті  қаламынан  көптеген  өлең,  дастан, 
əңгіме,  повесть,  роман,  фельетон,  очерк,  мақала,  пьесалар  туындады  [1; 
75б.]. 
Б.Майлиннің бұл шығармалары кезінде оқырмандарын өзіне баурай 
білген,  өмір  шындығын  таныта  алған  туындылар  болды.  Біз  бұл 
еңбегімізде, негізінен, жазушының журналистика саласындағы еңбектерін 
ғана  сөз  еткелі  отырмыз.  Өйткені,  Б.Майлин  бұл  салада  да  көп  жанрдың 
шаңырағын  көтерісіп,  тыңнан  жол,  соныдан  сүрлеу  салысқан 
ардақтыларымыздың бірі.  

62 
 
Очерк жазуда Б.Майлиннің өз қолтаңбасы, өзіңдік ерекшеліктері бар 
еді.  Ең  алдымен ол  еңбек  адамдарының  мұңын  айтушы,  солардың  жоғын 
жоқтаушы  болды.  Оның  шығармалары  өмірден  ойып  алынған  деректерге 
толы. Ол сол деректер арқылы өз көкейіндегісін еркін жеткізеді. Не айтса 
да  бүкпесіз  ашық,  шын  сезіммен  айтады.  Туған  жерді,  Отан  ананың 
байлығын  мақтан  етеді.  Қарапайым  да,  еңбекқор  халқына  жанашыр  сөзін 
бірде өзі айтса, бірде кейіпкердің ауызына салады. 
Б.Майлин - шебер очеркист. Оның қаламы ешқашан қолынан түскен 
емес. Ол ешқашан заман талабы мен уақыт ағымынан кеш қалып көрмеген 
қаламгер. Оның очерктеріндегі негізгі идеялар  қарапайым еңбекшінің ізгі 
мұратымен сабақтас. 
Б.Майлиннің  өмірі  мен  шығармашылығы  əр  мезгілде,  əр  дəрежеде 
зерттеліп,  сын  тезіне  түсіп  келеді.  Қырқыншы  жылдары  ол  туралы  сын 
əрқилы  өрбіді.  Бірқыдыру  жан-жақты,  объективті  əділ  сындар  да  болды 
(С.Сейфуллин,  Ғ.Мүсірепов,  М.Әуезов,  І.Жансүгіров,  Ғ.Тоғжанов, 
С.Ерубаев).  Ұшқары,  ұстамсыз,  солақай  біржақты  сындар  да  болды 
(Р.Уалиахметов  жəне т.б.) [3; 75 б.]. 
Б.Майлин шығармаларын жан-жақты, толық зерттеу ол ақталған соң 
1960  жылдардан  бері  кең  өріс  алды.  Газет,  журналдарда  көптеген 
мақалалар  жарияланды.  Оқулықтарда,  Академияның  қазақ  совет 
əдебиетіне арналған «Очерктерінде» жазушының шығармашылығы дербес 
талданды.  Көптеген  зерттеушілер  (Б.Кенжебаев,  С.Ордалиев,  Т.Кəкішев, 
Т.Нұртазин,  Қ.Жармағамбетов,  Т.Қожекеев,  С.Байменшин)  Б.Майлинді 
оқырманға тереңірек танытуда елеулі еңбек етті [5; 101 б.]. 
Филология ғылымының докторы, қазақ əдебиетін саралауда елеулі із 
қалдырған профессор Т.Нұртазин «Бейімбет Майлин творчествосы», - деп 
аталатын  монографиясында:  «Бейімбет  Майлин  -  халық  жазушысы.  Ол 
жаратылысынан  қайырымды,  біреуге  ақылмен,  ісімен  көмек  көрсетуге 
дайын тұратын  адам болған. Колхоздастыру кезінде Ілиясқа (Жансүгіров) 
жолдаған  хатында:  «Түнгі  сағат  бір,  колхоздың  бастығы,  бригадирі  бар 
бəріміз колхоздың жұмыс жоспарын талқылауға отырып жатырмыз», - деп 
жазады. Немесе: «1934 жылы «Қазақстан» баспасы Бейімбет Майлиннің 40 
жылдығына арнап кеш ұйымдастырғанда, кейбір əдебиетшілер наразылық 
нышанын  байқатқан  көрінеді.  Жазушының  бірге  өскен  досы,  əрі  құрдасы 
Асылбек  Ташбаевтың  айтуына  қарағанда  сол  кешке  Ғаббас  Тоғжанов 
келіп,  бұл  кеш  Бейімбеткее  арналған  жоқ.  Қазақстан  баспасы 
қызметкерлерінің  күні,  өйткені  ол  ондай  дəрежеге  əлі  жеткен  жоқ,  оның 
геройы  Мырқымбай  əлі  тракторшы  болып  жүр,  ер  жетуі  керек  дейді. 
Кешке қатысып отырған Сəкен де, Бейімбет те бір ауыз сөз айтпай отырып 
қалыпты. Кейіннен Асылбек қарт Бейімбетке неге үндемей отырып қалдың 
дегеніне:  «Айта  берсін,  кейін  кімнің  кім  екенін,  кімнің  қанша  еңбек 
сіңіргенін өмірдің өзі-ақ танытады», - депті. Бұл қасиет, осы бір кішкентай 
деталь жвзушының адамгершілік биік тұлғасын көрсетеді [2; 15-16 бб.]. 

63 
 
Тағы  да  осы  зерттеуші  Б.Майлиннің  публицистикалық  мұралары 
туралы: 
«Бейімбет 
Майлин 
публицистикасы 
очерк, 
фельетон, 
мақалалардан  тұрады.  Қаламгер  жүзге  тарта  фельетон  жариялап,  əзіл-
күлкілік, сатиралық əдебиетіміздің іргесін қалады, бұл салада жаңадан жол 
тартып, соны дəстүр құрады. Б.Майлиннің аты сатира саласындағы басты 
қайраткерлеріміздің  бірі  ретінде  құрметтеледі.  20-30  жылдары  қаламгер 
очерктерді  де  көп  жариялап,  əріптестерінің  көбінен  көш  бойы  озық 
отырады.  Оның  алпысқа  тарта  очеркі  газеттер  мен  журналдар  бетінде 
көпшілікке жетіп, оқушы қалың бұқараға игі əсер жасады... Очерк жанрын 
дамытуда мол қор болды, очерктік дəстүр құрып, ол саладағы талаптардың 
талай буынына үлгі, өнегелі мектеп секілді болды», - деген əділ баға берді 
[6; 55 б.]. 
Б.Майлиннің Шымкентке бару сапары жайлы мол деректерге қанық, 
облыстық  «Оңтүстік  Қазақстан»  газетінің  сол  кездегі  қызметкері  Жақан 
Сыздықов кейінгі бір естелігінде: «Л.И. Мирзоян бюроға қатысып отырған 
Бейімбетке  бір  қарады  да:  -  Бұл,  жолдас,  -  деді  ол,  -  өздеріңізге  белгілі 
Бейімбет Майлин! Әрине, Майлиннің қазақ əдебиетіне сіңірген еңбегі зор. 
Бейімбет  Майлиннің  Шымкентке  келіп  отыруы  кездейсоқ  жай  емес.  Ол 
Ащысай, Түркістан туралы материал жинамақ. Сіздердің облыста қазақша, 
орысша,  өзбекше  шығатын  газеттеріңіз  де  бар.  Бейімбетке  осы 
газеттеріңізге  атсалысып  жазу  керек  деп  өтініш  айтар  едім.  -  Маған 
айтылған  өтінішті  шамам  келгенде  орындаймын  -  деп,  Б.Майлин 
ризалығын білдірді» [7; 3 б.]. 
Сөйтіп,  Б.Майлиннің  Шымкентке  бару  сапарынан  жазған  алғашқы 
очеркі  «Қорғасын  зауытында»  деп  аталады.  Зауыт  есігін  алғаш  аттаған 
Бейімбет  өзінің  ішкі  сезімін  «Ынтыға  келген  зауыттың  есігін  аттағанда 
екінші  дүниеге  кіргендей болдым.  Ойыншық  деймісің: бүкіл  жер  жүзінде 
үшінші орында, Кеңестер одағында бірінші орынды алатын зауыт болса  - 
осы  құрылыс  Қазақстан  жеріне  орнап,  мыңдаған  колхозшы  бүгін  келіп 
станокке  ие  болып  социальдық  отанға  биылдың  өзінде  он  мың  тонна 
қорғасын береміз деп еңбекпен араласып жатса... Осының ортасында, осы 
құрылысқа  бір  кірпіш  қалағандай  болса  деп  септігімді  тигізсем  деп  сеніп 
келіп тұрсаң», - деп білдіреді. 
Бұл  жерде  автор  өзінің  ішкі  жай-күйін  беру  арқылы  жеке  бастың 
емес,  алып  зауыттың  қаншалықты  дəрежеде  маңызды  екенін  көрсетпек, 
мазмұнын ашпақ. Ол үшін очеркист өз оқырманын өз шығармасының бас 
кейіпкерлерінің  бірі,  еңбек  екпіндісі  Мырсұлтановпен  кездестіреді.  Бұл 
арада оқырман кейіпкердің іс-əрекетін, қимылдарын көріп қана қоймайды, 
ішкі  дүниесіне  де  барлау  жасайды,  психологиясына,  болмыс-бітіміне,  ой-
толғанысына зер салады. Содан кейін барып оның азаматтық ісіне үңіледі. 
Оның  жұмыс  станогын  жанындай  сүйетінін,  жастарға  өз  білгенін 
үйретуден  жалықпайтынын  көреді.  Өйткені  оған,  басты  кейіпкерге 
«Ақырып,  бұйырып  тұрған  ешкім  жоқ.  Өзінің  жүрегі  мен  өзінің  берген 

64 
 
сертін орындау мақсатымен істеп жатыр». 
Б.Майлиннiң  публицистикасында  көтерген  үлкен  əрi  мəн-мағынасы 
аса құнды тақырыптарының бiрi - ана тiлiмiздiң жайы. 
Мəдениетiмiздiң,  əдебиетiмiздiң  өркендеуi,  ұлттық  тегiмiздiң 
сақталуы  тiлiмiзге  байланысты.  Тiл  сақталмаса,  халық  барлық  қасиетiнен 
айырылады, тiптi аты да жоғалады. Сол себептi Б.Майлиннiң «Олай емес, 
«Казахский  язык!»  деген  оқшауын  (Еңбекшi  қазақ,  1928,  14  маусым.) 
«Қазақ ұлты - Кеңестер одағындағы тең құқықты ұлттың бiрi. Қазақ тiлi де 
тең құқықты тiл. Бұрын қазақ тiлiн елемейтiндер, қазақ тiлiмен сөйлеудi ар 
көретiндер,  осы  күнi  тiлi  жаңа  шығып  келе  жатқан  баладай,  балдыр-
бұлдыр сөйлейтiн болып жүр», - деп мақтанышпен, ризалықпен бастайды. 
Ауылдық, облыстық кеңестердiң жұмысы таза қазақша жүретiн болғанын, 
қазақ  болыстарына  бұйрық-жарлықтар  қазақ  тiлiнде  жiберiле  бастағанын, 
қазақша  жаза-сыза  бiлген  адамдар  кеңсе  жұмысына  алынатынын  да  тiлге 
тиек етiп кетедi. Оқшаудың екiншi жартысында жақсы iстерге тыжырына 
қарайтындарды,  аяқтан  шалып,  керi  тартатын  кейбiр  кертартпаларды 
сынап өтедi. 
Орысшадан  қазақ  тiлiне  аудару  iсiне  де  Б.Майлин  соқпай  өтпеген. 
Кеңсе қызметiнде небiр сауатсыз аудармашылар iстеген көрiнедi. Әсiресе, 
əртүрлi 
құжаттарды, 
қаулы-қарарларды, 
бұйрық-жарлықтарды 
аударатындар орашолақ, балдыр-бұлдыр, жұрт түгiл, өздерi де түсiнбейтiн 
бiрдеңелердi  тудырады  екен.  Бейiмбет  бұл  ретте  Қазалы  жер  бөлiмiнде, 
шаруа  күнiн  өткiзетiн  Қызылорда  уездiк  комиссиясында,  Ақмоланың 
губернелiк  аткомiнде  əзiрленген  аудармаларды  салыстыра  отырып, 
былықтырылған  аудармаларды  келтiрiп  сынаған  «Перевод»  фельетонын 
(Еңбекшi қазақ, 1926, 16 желтоқсан.) жазған. Төсiн ұрып, кеудесiн қағатын 
мақтаншақ  аудармашыларды  əжуалап  мысқылдағаны  «Мұның  аты  бөрiк 
аламын  деп  бас  алған,  қас  түзеймiн  деп  көз  шығарған  болды.  Қолынан 
келмейтiн  жұмысқа  -  жармасып  iстi  былықтырған  болды»,  -  дегенiнен 
айқын  көрiнiп  тұр.  Фактiнiң  сипатына  қарай  жазушы  үн-тонын  құбылта 
шығаратынын да байқаймыз [4; 88 б.]. 
Сөзiмiздi 
түйiп 
айтар 
болсақ, 
бiрiншiден, 
Б.Майлин 
публицистикасындағы сын-сықаққа оқиға-құбылыстардың, iс-əрекеттердiң 
өткен  уақытына,  ортасына,  келтiрген  деректерiне,  фактiлерiне,  заманына 
орай  кейiпкерлер  бейнелерiнiң  суреттелуiне,  көтерген  тақырыптары  мен 
мəселелерiне қарай нақты жəне шартты, оперативтi жəне проблемалы деп 
қараған жөн. 
Екiншiден,  жазушы  публицистикасының  тақырыптық  бағыты  кең, 
көтерiлген проблема сан алуан. 
Үшiншi  байқалатын  нəрсе,  Б.Майлин  тек  жақсы  жақтарды,  жаңа 
iстердi жазып қоймаған, жаман, зиянды, кесiр-кеселдi, содырлы-сойқанды 
мiнез-қылықтарды,  солар  туындатқан  еш  пайдасы  жоқ,  керi  кеткен 
əрекеттердi əшкерелеудi нысына еткен. 

65 
 
Төртiншiден, бiр-бiрiне ұқсамайтын алуан түрлi образдар жасалған. 
Бесiншiден, Б.Майлиннiң батылдығы айқын көзге түседi. Қандай да 
бiр өзi көрген, бiлген кемшiлiкке, керi тартпа кеселге төзе алмаған, ашына 
сынаған.  Ондағы  мақсаты  -  жұртты  сан  алуан  оңбағандықтан, 
надандықтан, кесапаттан сақтандыру, оларға игi əсер ету. 
Алтыншыдан,  жазушы  публицистикасында  да  қазақ  сатирасының, 
сын-сықағының  қалыптасу,  даму,  кемелдену  кезеңдерiнде  бiте  қайнасып, 
мол үлес қосқанына көз жеткiздiк. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. А., 2003. – 186 б. 
2 Бейісқұлов Т. Дарын даралығы. А.,1994 - 136 б. 
3  Би  аға.  (Бейімбет  Майлин  туралы  естеліктер),  Құраст.  Бейісқұлов 
Т., А.,1991. – 190 б. 
4 Дəдебаев Ж. Өмір шындығы жəне көркемдік шешім. А., «Ғылым», 
1992. – 175 б 
5 Елеукенов Ш. Әдебиет жəне ұлт тағдыры. Алматы, 1999. – 186 б. 
6 Кəкішев Т. Қазақ əдеби сынының тарихы. А.,1994. – 128 б. 
7  Шорманов  Ж.  Бейiмбет  Майлин  -  журналист  //  Жетiсу,  1965.  12 
қыркүйек, 5 б. 
 
 
ӘОЖ 378.1 
Бексұлтанқызы А., Бекхожаева А.К. 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті   
Қызылорда қ., Қазақстан Республикасы 
 
БІЛІМДЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕР 
 
«Инновация»  термині  ағылшын  тілінің  «innovation»  деген  сөзінен 
шыққан, 
аудармасы 
«жаңашылдықты 
енгізу». 
Қазіргі 
заман 
инновацияларының көпшілігі тарихи тəжірибемен сабақтас жəне өткенмен 
ұқсастықта.  Инновациялық  процесс  -  бұл  дамуы  жағынан  мақсатты 
бағытталған  жəне  құрылуы  жағынан  саналы  процесс  қазіргі  заманның 
идеяларын,  теорияларын,  əдістемелерін,  технологияларын  тарату  жəне 
меңгеру,  қолдану,  белгілі  критерийлерге  сəйкес  келетін  жəне  белгілі  бір 
жағдайда  өзекті  жəне  бейімделген  процесс  болып  табылады.  Ол  жүйенің 
саналы  жақсаруына  бағытталған,  жаңа тəртіптің  енуін  жəне  жаңашылдық 
тұрғысынан  оның  көзқарасының  өзгеруін  жəне  оның  қатысушыларын 
ынталандыруды көздейді [1]. 
Инновациялық  процесс  -  білім  беру  процесіне  тұрақты  жаңа 
элементтер  кіргізетін,  жүйенің  бір  жағдайдан  екінші  жағдайға  көшуіне 

66 
 
апаратын  жаңалық,  жаңадан  ендірілетін  əрекет.  Білім беру  ұйымдарының 
жаңалықтарды  жасау,  меңгеру,  қолдану  жəне  таратуға  байланысты 
қызметі.  Инновациялық  білім  процесінің  негізінде  педагогиканың  екі 
маңызды проблемасы жатыр:  
1. Педагогикалық тəжірибені оқыту проблемасы. 
2.  Психологиялық  -  педагогикалық  ғылым  жетістіктерінің 
практикасына дейін жеткізудің проблемасы. 
Білімдегі  инновациялық  процестің  нəтижесі  -  теориялық, 
практикалық жаңалықтарды пайдалану болып табылады. 
Сонымен,  білім  жүйесіндегі  инновация  -  білім  мақсатына 
жаңашылдықты  енгізуді  көздейді,  оқыту  мен  тəрбиенің  жаңа  əдісі  мен 
түрлерін,  жаңа  мазмұнын  əзірлеуге,  қолданылып  отырған  педагогикалық 
жүйені  тарату  мен  енгізу,  мектепті  басқарудың  жаңа  технологияларын 
əзірлеу,  мектеп  тəжірибелік  орын  ретінде  мектептің  принципті  жаңа 
білімділік  бағдары  болған  жағдайда,  білім  беру  жүйесінің  мақсатын, 
мазмұнын,  əдісін,  түрлері  мен  басқа  компоненттерін  көздейтін  жүйелі 
сипаттағы білім мен тəрбие беруді көздейді. 
Инновациялық  процестің  дамуына  екі  фактор  ықпал  етеді: 
Объективті фактор - инновациялық қызметтің дамуына ықпал ететін жəне 
оның нəтижесінің ұғымын қамтамасыз ететін жағдай жасау; 
Инновация  –  жаңа  практикалық  əдісті  тарату  жəне  қолдануды 
құрудың  комлекстік  үрдісі  немесе  ғылыми-техникалық  шешімнің, 
адамдардың,  ұсыныстапдың,  жаңа  идеялардың  тəжірибеге  енуі,  іске 
асырылуы  жəне  де  соңында  қолданылуы.  Инновация  туралы  осындай 
көптеген  түсініктемелер  беруге  болады.  Инновация  ұғымын  бірнеше 
мағынамен  түсіндіруге  болады,  бірақ  та  ең  бастысы  «инновация»  мен 
«жаңалық»  терминдерін  айыра  біліп,  ол  ұғымдардың  мағынасын  білу 
керек. Жаңалық қандай да қызмет саласында оның тиімділігін жоғарылату 
бойынша  фундаменталды,  қолданбалы,  тəжірибелік  жұмыстардың 
рəсімделген   нəтижесі  болып  табылады  [2].  Жаңалық  мынадай  түрлерде 
рəсімделеді: жаңалық ашу;  патенттер;  тауар белгісі ; рационализаторлық 
ұсыныстар;  жаңа немесе өндіріс процесі құжаттары; ұйымдастыру, өндіріс 
немесе  басқа  құрылымдар;  ноу-хау;   ұғымдар;  ғылыми  тұрғыдағы 
принциптер;  құжаттар  (стандарттар,  ұсыныстар,  əдістемелер,  нұсқаулар 
жəне  т.б.);  маркетингтік  зерттеулердің  нəтижелері  жəне  т.б.  жаңалықты 
жасаудағы  инвестиция  –  жұмыстың  жартысы.  Ең  бастысы  —  жаңалықты 
енгізу,  жаңалықты  инновация  формасына  айналдыру,  яғни  инновациялық 
диффузияны  жалғастыруға  болады.  Жаңалықты  жасау  үшін  маркетингтік 
зерттеулер жүргізу қажет.  
Ал,  инновация  –  жаңалықты  енгізуде  басқару  обьектісін  өзгерту 
мақсатында  жəне  экономикалық,  əлеуметтік,  экологиялық,  ғылыми-
техникалық  немесе  басқа  тиімділік  түрлерінің  соңғы  нəтижесі  [2].  Яғни, 
жаңалықты  ендіріп,  іске  асырылғанда  инновация  пайда  болады.  Қысқаша 

67 
 
айтқанда,  инновация  –  жаңалықты  енгізудің  нəтижесі.Отандық   жəне 
шетелдік  экономикалық  əдебиеттерде  «жаңалық»  жəне  «инновация» 
дегенге  əр  түрлі  категорияларда  түсіндірулер  кездеседі.  Кей  жағдайларда 
бұл  түсініктер   синонимдер  секілді  қолданылады,  бірақ  айқын 
айырмашылықтар  бар.    «Жаңалық»-деген  айқын  жаңалыққа  мінездеме 
береді, тап мұнда түсінік «ойлап табу» деген ұғымға таяу. 
«Жаңалық  енгізу»-  бұл  жаңа  техника  мен  технологияны  меңгеру, 
басқару  мен  ұйымдастырудың  жақсарған  əдістері.  Инновация  –  бұл 
іздеуге,  жасауға  жəне  жаңа  бұйым  түрлерін,  технологияларын,  таратуға 
бағытталған  қызмет.  Оның  басқа  да  анықтамасы  бар.  Иновация  –бұл 
жаңалық 
енгізудің 
жалпы 
процессі, 
адамдардың 
қажеттілігін 
қанағаттандыру  үшін  қолданылатын  жəне  таратылатын  жаңалық  , 
қоғамның даму əсеріне байланысты ауысып отырады.                  
Технология  дегеніміз  өнім  алу  үшін  оған  керекті  материалдарды 
өңдеу  əдістері  жəне  өнім  шығаруға  керекті  жүйелі  процесс. 
Кез  -  келген  технологияның  (өндірістік,  əлеуметтік)  негізгі  бөлігі  -  түпкі 
нəтижені 
мұқият 
анықтау 
жəне 
оған 
қалай 
да 
жету. 
Процестің  жобасы  жақсы  болса,  шығарылатын  өнімнің  қандай 
болатындығы  анықталса,  оны  жасау  құралдары  белгіленсе,  жағдай 
жасалса, онда өндірістік жəне əлеуметтік саладағы процестер «технология» 
деген атауға ие болады. 
Технологияның 
артықшылықтары. 
Әдістемеге 
қарағанда 
технологияның  артықшылықтары  көп.  Біріншіден  технологияда  түпкі 
нəтиже  дəл  анықталады.  Дəстүрлі  педагогикада  мақсатқа  жету  жолдары 
анық  болмайды.  Технологияда  мақсат  негізгі  болғандықтан  оны  дəл 
анықтауға мүмкіндік бар. Екіншіден мақсат сүйеніп қойылғандықтан, оған 
жету  үшін  істелетін  жұмыстардың  нəтижесі  объективтік  əдістер  арқылы 
тексеріледі.  Үшіншіден  мұғалім  дайындықсыз  оқыту  процесін  жүзеге 
асыра  алмайды.  Төртіншіден  əдістемеде  сабақ  жоспарлары  –  мұғалімнің 
жоспары,  оқыту  процесінде  жұмыс  істейтін  мұғалім.  Ал  технологияда 
оқушылардың оқу іс – əрекетінің түрлері жəне мазмұны көрсетілген жоба 
жасалады.  Әдістеме  бойынша  əр  мұғалім  сабақ  жоспарын  өзінше 
тəсілдерін ғылыми тұрғыдан суреттеу.                            
Технолгияны  педагогикада  қолдану  шекарасы  бар,  себебі 
технологияның  нақты  мақсаты  болады.  Білім  беруде  мақсат  қою  мүмкін 
бе?  Білім  оқыту  мен  тəрбие  деген  анықтамаға  сүйенсек,  онда  болмайды. 
      Оқыту  мақсаты  –  оқушыны  болашақтағы  мамандығына  керекті  іс  - 
əрекет  тəсілдеріне үйрету.  Оқушының  оқу  материалын  қалай  меңгергенін 
оңай тексеруге болады. Олай болса оқытуда технологияны қолдану əбден 
мүмкін.  жасайды,  демек  сабақта  оқушылардың  іс  -  əрекеті  де  түрліше 
ұйымдастырылады. 
Өндірістік  жəне  əлеуметтік  технологиялардың  айырмашылықта. 
Технологиялар өндірістік жəне əлеуметтік деп екіге бөлінеді. Өндірістікке 

68 
 
табиғи шикі заттарды(мұнай, ағаш т. б.) өңдеу технологиясы немесе одан 
алынған  өнімдер  жатады.Жаңа  технологиялардың  педагогикалық  негізгі 
қағидалары: балаға ізгілік тұрғысынан қарау; оқыту мен тəрбиенің бірлігі; 
баланың танымдық күшін қалыптастыру жəне дамыту; баланың өз бетімен 
əрекеттену 
əдістерін 
меңгерту; 
баланың 
танымдылық 
жəне 
шығармашылық  икемділігін  дамыту;  əр  оқушыны  оның  қабілеті  мен 
мүмкіндік деңгейіне орай оқыту; барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі 
жұмыс  істеу;  оқу  үрдісін  оқушының  сезінуі. Бүгінгі  таңда  білім  берудің 
ұлттық  жүйесі  өте  маңызды,  қарқынды  өзгерістердің  сатысында  тұр. 
Қазіргі кезде   қоғам дарынды, қабілетті адамдарды қажет етеді.  
Сондықтан да қазіргі уақытта мамандық атаулының барлығы дерлік 
бейімділікті,  ептілікті,  ерекше  ой  қызметін  ғана  емес,  мектеп  ұжымынан 
үлкен  жауапкершілікті,  қызу  белсенділікті  талап  етеді.Үздіксіз  жаңалық 
енгізу білім беру мекемелерінің, соның ішінде жалпы білім беретін мектеп 
жұмысының  дамуының  ең  басты  факторы  болып  отыр.Инновацияның 
өмірге  енуі  мектептің  өзінің  жұмыс  істеуіне  себепші  болатын  ішкі 
жағдайларға  байланысты. Білім  беру  мекемесінің  алға  қойған  мақсатына 
жетуі  үшін  басқаруға  ықпал  жасайтын  (мұғалімдер,  мектеп  оқушылары) 
жəне  өзінің  басқарушы  ішкі  жүйесі  (əкімшілік,  педагогикалық  ұжым) 
біртұтас жүйе болғандықтан, инновацияға үнемі орын табылады. Ал жаңа 
өзгеріс  нəтижесі  білім  беру  мекемелері  үздіксіз  өзгеретін  жəне  дамитын 
жаңа  қайшылықтардың  көздері  болады.  Сонымен  қатар  басқарудағы 
маңызды  орын  үнемі  қозғалыс  пен  дамуда  болатын  педагогикалық  жəне 
балалар ұжымының қажеттілігіне беріледі. 
Инновацияның  қажеттілігі  сыртқы  себептермен  де  анықталады, 
мынадай  бірқатар  себептерге  байланысты:  адамдардың  мұқтаждылығын 
қамтамасыз  ету  қажеттілігі,  мектеп  оқушыларының  білімге,  дағдыға 
шеберлікке деген ұмтылысы, жоғары сапалы білім алудағы жеке түлғаның 
дамуы. Технологияны, ұйымдастыруды үнемі жаңғырту жағдайында ұстап 
тұрып қана мектеп өз бағытын нығайта алады. Жаңалық енгізу кез келген 
білім  беру  мекемесінің  дамуы  мен  жоғары  жетістікке  жетуінің  негізгі 
факторы  болып  табылады.  Бүгінгі  таңда  білім  беру  қызметін  көрсетуде 
бəсеке  күшейіп  отыр,  тұтынушылардың  дайындық  деңгейіне  деген 
талаптары  өсуде.  Осындай  кезеңде  өз  өмірін  сақтап  қалуы  үшін  мектеп 
үздіксіз  өз  қызметін  жақсартуға  жəне  қайта  құруға,  оқу-тəрбие  үрдісін 
жетілдіруге  мəжбүр.Білім  беру  қоғамдық  əрекет  ретінде  қоғамда  өзгеріс 
ізін  қалдырады.  Білім  беру  жүйесінің  даму  деңгейі  қоғамдық  дамудың 
белгілі дəрежесінің нəтижесі немесе салдары деп айтуға болады. Дегенмен, 
кері  байланыс  та  бар.  Білім  беру  жүйесінің  өзі  қоғам  мен  оның  дамуына 
ықпал етеді.  
Ол  қоғамдық  дамуды  тездетуі  немесе  тежеуі  мүмкін.  Осы 
тұрғысынан қарайтын болсақ, білім берудегі бетбұрыс қоғамның болашақ 
дамуының  тек  қана  салдары  болып  қоймай,  қажетті  шарттары  да  болып 

69 
 
табылады. Педагогтердің идеясы, ойлап шығарулары мен ашулары сияқты 
кез  келген  инновациялық  қызметінің  нəтижесі  мектептер  мен  педагогика 
ғылымының  прогрессивті  дамуына  ықпал  етуі  керек.  Бұл  қызметті 
күнделікті тіршілік əрекеті мен психологиялық жəне тағы да басқа стресс 
сияқты  нəрселерден  құтқарып,  шығармашылық  ой  заңдылығы  бойынша 
жəне  ғылымның  өзіне  тəн  дамуының  кең  өріс  алуына  мүмкіндік  беруі 
керек.  
Жалпы,  білім  беруде  енгізілген  жаңалық  тек  педагогикалық  қана 
емес,  ол  қоғамдық  та  мəселе  болып  табылады,  білім  беру  қызметі  қоғам 
үшін  ерекше  ықылас  білдіріп,  балалар  үшін  бұл  саладағы  жаңалыққа 
қоғамның мүдделі екенін де айтуымыз керек. Білім берудегі жаңалық пен 
қоғамдағы жаңалық бір ғана мақсатты көздейді, олар даму мен прогрестің 
қабілетін арттыруы қажет.Оқушылармен жұмыс істеудің жаңа үлгілері мен 
тəсілдерін  енгізу  жəне  қабылдау  біздің  мектептердің  үздіксіз 
мұқтаждықтарынан туындайды.  
Сондықтан  біз  білім  беруді  демократияландыру  мен  ізгілендіруді 
үздіксіз  жүріп,  дамып  отыратын  қоғамдық  үрдіс  ретінде  түсінеміз  .  Білім 
беру  жүйесінде  инновацияны  енгізу,  қабылдау  мен  жетілдірудегі 
тоқтаусыз  үрдіс  ретінде,  күнделікті  білім  беру  қызметінің  бөлігі  ретінде 
қарауды талап етеді. Білім беру жүйесі құрылымының өзі қоғам үшін, өмір 
сүріп отырған деңгейінде сақтап қалу үшін оның тамыры табиғатта, біздің 
қоғамның  негізінде  жатқанын  түсіну  керек.  Дəл  сол  себептен  қоғам 
құрылымындағы əрбір маңызды өзгеріс өзімен бірге білім беру жүйесін де 
жаңалыққа  тартады.Осындай  жағдайда  білім  беру  жүйесі  қоғамдық 
қызметтің басқа салаларымен бірлесе отырып қана аяғынан тұрып кетеді. 
Бұл жерде жоспарлы жəне сыртқы əсермен емес, ішкі себептермен болған 
жаңалықтар арасындағы сырттан жəне білім берудің өзінің ішінен болған 
өзгерістердің нақты шекараларын анықтау өте қиын екенін атап өткен жөн. 
Өйткені, инновациялар бір мезгілде қайта құрудың əрі негізгі нəтижесі, əрі 
ең тиімді тəсілі болып табылады.  
Еліміз егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап білім беру ісіне 
аса мəн берілуде. Бүгінгі ғаламдастыру дəуірінің талабына сай білім беру 
барысында  оқушының  жеке  тұлғасын  жан-жақты  жетілдіруге,  олардың 
танымдық 
əрекетін 
дамытумен 
қатар 
ғаламдық 
ой-санасын 
қалыптастыруға  ерекше  назар  аударылуда. Ғылым  мен  техниканың 
дамуымен əлеуметтік өмір деңгейі де өзгеріп отырады.  
«Қазақстан 
Республикасының 
білім 
беру 
дамыту 
туралы 
тұжырымдамасының» басты мəнділігі - ол үздіксіз білім жүйесінің негізгі 
иедеялары  мен  қағидаларын  XXI  ғасыр  талаптарына  сəйкестендірудің 
жəне оны əлемдік білім кеңістігінің даму заңдылықтарына ұштастырудың 
жолдарын көрсетуге арналып отыр.  
 
 

70 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1  Білім  берудегі  инновациялар  атты  арнайы  білім  порталының 
материалдары бойынша // http://sinncom.ru 
2    «Эйдос»  интернет-журналының  материалдары  бойынша// 
http://www.eidos.ru/journal 
3 www //  http://www.openclass.ru 
 
 
УДК 342 
Бесимбаева А., Баетова А.Б. 
Кокшетауский университет имени Абая Мырзахметова 
г. Кокшетау, Республика Казахстан 
 
КОРРУПЦИЯ: ГЛОБАЛЬНАЯ ПРОБЛЕМА  
МИРОВОГО СООБЩЕСТВА 
 
«Не  присваивайте  незаконно  имущества  друг  друга  и  не                                     
подкупайте  судей,  чтобы  намеренно  присвоить  часть  собственности 
других людей» (Коран 2:188). 
На  сегодняшний  день  мировое  сообщество  встревожено  угрозой  со 
стороны такого явления, как коррупция. Прежде чем начать анализировать 
причины и последствия этой всемирно актуальной проблемы, нам следует 
изучить  этимологию  самого  слова  «коррупция»  погрузиться  в  историю 
возникновения 
общественно 
опасного 
явления. 
После 
этого 
интереснейшего  процесса  мы  рассмотрим  методы  борьбы  с  ней  в 
различных странах мира.  
Коррупция  -  это  сложный  социальный  феномен,  который  может 
проявляться  в  разных  формах.  Поэтому  вполне  объяснимо,  что  долгое 
время у данного явления не было единого определения. Мы же рассмотрим 
этимологию  слова  «коррупция»,  опираясь  на  энциклопедическое 
определение этого слова[1]. 
Коррупция  -  термин,  обозначающий  обычно  использование 
должностным лицом своих властных  полномочий и доверенных ему прав, 
а  также  связанных  с  этим  официальным  статусом  авторитета, 
возможностей,  связей  в  целях  личной  выгоды,  противоречащее 
законодательным и моральным установкам[2]. 
Исторические корни коррупции, вероятно, восходят к обычаю делать 
подарки,  чтобы  добиться  расположения.  Дорогой  подарок  выделял 
человека  среди  других  просителей  и  способствовал  тому,  чтобы  его 
просьба была выполнена. Поэтому в первобытных обществах плата жрецу 
или вождю была нормой. По мере усложнения государственного аппарата 
и 
усиления 
власти 
центрального 
правительства, 
появились 

71 
 
профессиональные  чиновники,  которые,  по  замыслу  правителей,  должны 
были  довольствоваться  только  фиксированным  жалованием.  На  практике 
чиновники  стремились  воспользоваться  своим  положением  для  тайного 
увеличения своих доходов. 
Важный  импульс  к  осмыслению  коррупции  дают  труды  Никколо 
Макиавелли.  Коррупцию  он  сравнивал  с  болезнью,  например  с  чахоткой. 
Вначале её трудно распознать, но легче лечить. Если же она запущена, то 
её легко распознать, но излечить трудно. 
Многие виды коррупции аналогичны мошенничеству, совершаемому 
должностным  лицом,  и  относятся  к  категории  преступлений  против 
государственной власти. 
С  чем  же  связано  столь  серьезное  отношение  к  проявлению 
коррупции,  и  каким  образом  она  влияет  на  экономику  страны  в 
современном  мире,  а  также  на  формирование  здорового  гражданского 
общества? 
Согласно 
макроэкономическим 
и 
политэкономическим 
исследованиям,  коррупция  способна  стать  одной  из  основных  причин 
замедленного  экономического  роста  и  развития  в  интересах  общества  в 
целом. 
Основными  же  причинами  коррупции  в  странах  с  экономикой 
переходного  периода,  явля¬ются  экономический  упадок,  политическая 
нестабильность,  нераз¬витость  и  несовершенство  законодательства, 
неэффективность  ин¬ститутов  власти,  слабость  институтов  гражданского 
общества, отсут¬ствие прочных демократических традиций. 
Рассматриваются 
и 
другие 
предположения 
в 
отношении 
обстоятельств,  которые,  возможно,  являются  причинами  высокой 
коррупции:  низкий  уровень  заработной  платы  в  государственном  секторе 
по  сравнению  с  частным  сектором;    государственное  регулирование 
экономики;  зависимость  граждан  от  чиновников,  монополия  государства 
на определённые услуги; оторванность бюрократической элиты от народа; 
экономическая  нестабильность,  инфляция;  этническая  неоднородность 
населения;  низкий  уровень  экономического  развития  (ВВП  на  душу 
населения); религиозная традиция; культура страны в целом[3]. 
Разные проявления коррупции имеют различную этическую оценку: 
одни 
действия 
считаются 
преступными, 
другие 
всего 
лишь 
безнравственными.  К  последним,  как  правило,  относятся  кумовство  и 
покровительство на  основе  политической  ориентации,  которые  нарушают 
принцип меритократии. 
Попадая  в  коллектив,  человек  перенимает  правила  поведения, 
которые в этом коллективе приняты. Поэтому, если внутриведомственная 
культура  такова,  что  по  отношению  к  взяткам  царит  «обстановка 
благодушия, порой безответственности при решении служебных вопросов, 
отсутствие  гласности  при  обсуждении  проступков  сотрудников»,  то 

72 
 
новобранцы  примут  такое  поведение  как  нормальное  и  будут  следовать 
ему в дальнейшем. 
Все 
это 
в 
совокупности 
препятствует 
развитию 
конкурентоспособного  рынка  труда,  что  приводит  к  безработице,  росту 
социального 
неравенства 
и 
даже 
усилению 
организованной 
преступности[4]. 
Во  второй  половине  XX  века  коррупция  начала  становиться 
международной  проблемой.  Одной  из  причин  роста  интереса  к  проблеме 
международной  коррупции  в  последние  годы  стало    нанесение  этим 
«недугом»  многомиллиардных  убытков    международной    торговле.  Так, 
американские фирмы-экспортёры утверждали, что они часто проигрывают 
выгодные  контракты  из-за  того,  что  по  закону  не  имеют  права  платить 
взятки  заграничным  чиновникам.  Напротив,  в  большинстве  стран  ОБСЕ 
взятки иностранным партнёрам не только не запрещались, но даже могли 
быть  списаны  с  дохода  при  уплате  налогов.  Например,  у  немецких 
корпораций  такие  расходы  составляли  около  5,6  млрд  долларов  в  год. 
Ситуация  изменилась  только  в  конце  1997  г.,  когда  страны  ОБСЕ 
подписали  «Конвенцию  о  борьбе  с  дачей  взяток  иностранным 
государственным 
должностным 
лицам 
при 
осуществлении 
международных деловых операций». Во исполнение конвенции в течение 
последующих  лет  были  приняты  законы,  явным  образом  запрещающие 
национальным компаниям давать взятки кому бы то ни было[8]. 
В подавляющем большинстве стран коррупция уголовно наказуема. 
Наказание за коррупционное преступление со временем не стало мягче. К 
примеру,  в  Китае,  Сингапуре  и  на  Кубе  за  принятие  и  дачу  взятки  могут 
расстрелять, а в Арабских Эмиратах отрубают руку, как за воровство[1]. 
Но  не  только  способом  высшей  меры  наказания  предотвращают 
данные  преступления.  Например,  в  Гонконге,  государственным  деятелям 
приходится  доказывать  независимой  комиссии  по  борьбе  с  коррупцией, 
что всё их имущество было приобретено за честно заработанные деньги. В 
случае  выявления  нарушения  чиновника  неизбежно  ждет  как  минимум 
тюремное заключение сроком на 20 лет[1]. 
В поле зрения ООН проблема коррупции находится уже более двух 
десятилетий.  И  именно  понимание  международного  характера  феномена 
коррупции, ее транснациональности требует принятия глобальных мер на 
межгосударственном  уровне  для  нейтрализации  угрозы,  которую  она 
представляет  для  безопасности  всего  мирового  сообщества.  Поэтому  не 
случайно  в  центре  внимания  Глобальных  программ,  осуществляемых  в 
рамках  Программы  ООН  в  области  предупреждения  преступности  и 
уголовного правосудия, находится проблема коррупции. 
В рамках Глобальной программы ООН оказывается помощь странам 
в  выявлении,  предупреждении  и  пресечении  коррупции.  Согласно 
программе,  цель  любой  национальной  программы  состоит  в  том,  чтобы, 

73 
 
во-первых,  повысить  риск  и  издержки  коррумпированности;  во-вторых, 
создать  такую  атмосферу  неподкупности,  которая  изменила  бы  правила 
игры и поведение ее участников; в-третьих, обеспечить, в конечном счете, 
соблюдение 
законности. 
В 
частности, 
в 
рамках 
программы 
разрабатываются  механизмы,  содействующие  большей  прозрачности  и 
отчетности  в  области  государственных  закупок  и  международных 
коммерческих  сделок.  Кроме  того,  для  лиц,  ответственных  за  разработку 
политики  для  судей,  прокуроров,  работников  правоохранительных  и 
финансовых органов организуется учеба[2]. 
Одним  из  первых  международных  документов  в  рассматриваемой 
области  является  принятая  15  декабря  1975  г.  Генеральной  Ассамблеей 
ООН  резолюция,  которая,  осуждая  "все  виды  коррупции",  призывает 
"правительства  в  рамках  их  национальной"  юрисдикции  предпринять  все 
необходимые меры для предотвращения подобной коррупции и наказания 
правонарушителей.  Далее  на  Восьмом  Конгрессе  по  предупреждению 
преступности  и  обращению  с  правонарушителями  ООН  была  принята 
специальная  резолюция  «Коррупция  в  сфере  государственного 
управления»  [2],  в  которой  было  оформлено  основополагающее 
руководство, подготовленное Секретариатом ООН,  
В  итоге  глобальный  подход  к  обсуждаемой  проблеме  вылился  в 
принятие на 58-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН в октябре 2003 года 
Конвенции ООН против коррупции. 
Помимо  Конвенции  ООН  против  коррупции  функционируют  и 
другие различные международные и региональные организации, группы и 
программы,  направленных  на  борьбу  и  имплементацию  механизмов 
противодействия  коррупции.  Среди  них:    Конвенция  Совета  Европы  об 
отмывании,  выявлении,  изъятии  и  конфискации  доходов  от  преступной 
деятельности,  Конвенция Совета Европы об уголовной ответственности за 
коррупцию,    Группа  государств  против  коррупции  Совета  Европы 
(ГРЕКО),    Конвенция  ОЭСР  по  борьбе  с  подкупом  иностранных 
должностных  лиц  при  осуществлении  международных  коммерческих 
сделок,  Группа разработки финансовых мер по борьбе с отмыванием денег 
(ФАТФ),    модельные  законы  «О  борьбе  с  коррупцией»  от  3  апреля  1999 
года,  "Основы  законодательства  об  антикоррупционной  политике"  от  15 
ноября 2003 года,  "О противодействии коррупции" (новая редакция) от 25 
ноября  2008  года,    "О  противодействии  легализации  ("отмыванию") 
доходов,  полученных  незаконным  путём"  от  3  апреля  2008  года, 
Декларация "Группы восьми" от 16 июля 2006 года "Борьба с коррупцией 
на высоком уровне"[5]. 
Ссылаясь  на  статистику,  мировая  карта  восприятия  наличия 
коррупции,    свидетельствует  о  том,  что  жители  стран  Азии,  Латинской 
Америки  и  африканского  континента  считают,  что  у  них  высокая 
коррупция,  а  население  североамериканского  континента,  Австралии  и 

74 
 
Европы  полагает, что коррупция у них невелика[5]. 
Действительно, на сегодняшний день существует множество стран и 
с  весьма  низким  уровнем  коррупции.  Более  того,  известны  исторические 
примеры, когда действия, направленные на снижение коррупции, привели 
к  значительным  успехам:  Сингапур,  Гонконг,  Португалия,  Швеция.  Это 
однозначно  говорит  в  пользу  того,  что  методы  борьбы  с  коррупцией 
существуют[6].  
Рассмотрим  сингапурскую  стратегию  борьбы  с  коррупцией.  Данная 
стратегия 
борьбы 
с 
коррупцией 
отличается 
строгостью 
и 
последовательностью.  Основывается    на  «логике  в  контроле  за 
коррупцией»  ,  то  есть  «попытки  искоренить  коррупцию  должны 
основываться  на  стремлении  минимизировать  или  исключить  условия, 
создающие  как  стимул,  так  и  возможность  склонения  личности  к 
совершению коррумпированных действий»[7]. 
В момент обретения независимости в 1965 г., Сингапур был страной 
с  высокой  коррупцией.  Тактика  её  снижения  была  построена  на  ряде 
вертикальных  мер:  регламентации  действий  чиновников,  упрощении 
бюрократических  процедур,  строгом  надзоре  над  соблюдением  высоких 
этических  стандартов.  Центральным  звеном  стало  автономное  Бюро  по 
расследованию случаев коррупции, в которое граждане могут обращаться 
с  жалобами  на  госслужащих  и  требовать  возмещения  убытков. 
Одновременно  с  этим  было  ужесточено  законодательство,  повышена 
независимость 
судебной 
системы 
(с 
высокой 
зарплатой 
и 
привилегированным  статусом  судей),  введены  экономические  санкции  за 
дачу взятки или отказ от участия в антикоррупционных расследованиях, а 
также  предприняты  жёсткие  акции  вплоть  до  поголовного  увольнения 
сотрудников  таможни  и  других  госслужб.  Это  сочеталось  с 
дерегулированием  экономики,  повышением  зарплат  чиновников  и 
подготовкой квалифицированных административных кадров. 
В настоящее время Сингапур занимает лидирующие места в мире по 
отсутствию коррупции, экономической свободе и развитию. 
Можно  смело  утверждать,  что  коррупция,  наряду  с  войнами  и 
финансовыми  кризисами,  занимает  одну  из  верхних  строчек  в  списке 
глобальных  проблем  мирового  сообщества.  К  сожалению,  пока  немногие 
справились  с  данным  «недугом»  своей  экономики,  как  называл  ее 
итальянский мыслитель и политический деятель Никколо Макиавелли. Но 
опыт  Гонконга,  Южной  Кореи,  Финляндии,  Швеции,  США,  Сингапура  и 
других  государств,  уровень  коррупции  которых  за  относительно 
небольшой промежуток времени сократился с 90-95% до 3-4%, благодаря 
жесткой дисциплине и слаженной работе антикоррупционных институтов 
и  законодательства,    оставляет  надежду  на  решение  этой  проблемы  во 
многих странах в ближайшем будущем. 
 

75 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1. Ашавский Б. Международный кодекс поведения государственных 
должностных лиц. Чистые руки. 1999. № 2. С. 95–98. 
2. Влассис Д. Разработка проекта конвенции ООН против коррупции. 
Форум  по  проблемам  преступности  и  безопасности  общества.  Т.2.  №1. 
ООН Нью-Йорк, 2002. С. 171. 
3.  Карпович  О.Г.  Указ.  Соч.  Международное  публичное  и  частное 
право №3 (42). 2008 г. С 39. 
4.  Кауфман  Д.  Борьба  с  коррупцией  в  расширенном  контексте 
развития  и  управления.  Материалы  международной  конференции  9-11 
сентября  2003  года  в  Мериде  (Юкатан,  Мексика).  Институт  Всемирного 
Банка.  //  [режим  доступа]  http://www.worldbank.org/wbi/governance/pdf/ 
merida_wbstatement-r.pdf 
5.  Конвенция  Совета  Европы  об  уголовной  ответственности  за 
коррупцию. Чистые руки. 1999. № 3. 
6.  Корчагин  А.  Г.,  Иванов  А.  М.  Сравнительное  исследование 
коррупционных и служебных преступлений. Владивосток, 2001. С. 114. 
7.  Овчинский  В.  С.  ХХI  век  против  мафии.  Криминальная 
глобализация 
и 
Конвенция 
ООН 
против 
транснациональной 
организованной преступности. М., 2001. С.47 
8.  Подробно  о  Конвенциях:  Швец  Е.  В.  Некоторые  аспекты 
международно-правового  сотрудничества  государств-членов  Совета 
Европы в области борьбы с коррупцией. Журнал российского права. 2000. 
№ 7. С. 65–73. 
 
 
ӘОЖ 659.181 (574) 
Болатбекова А., Шурентаев А. 
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті 
Қостанай қ., Қазақстан Республикасы 
 
ӘЛЕУМЕТТІК ЖАРНАМА 
 
Бүгінгі  əлеуметтік,  экономикалық  тыныс-тіршілігімізді  жарнамасыз 
көзге  елестету  қиын.  Жарнама  күнделікті  өміріміздің  құрамдас  бөлігіне, 
өзіндік  заңдылықтары  бар  қоғамдық  құбылысқа  айналды.  Тұтынушы  мен 
өндіруші  арасындағы  маңызды  дəнекер  буын  бола  отырып,  жарнама 
экономиканың  дамуын  ынталандыратын,  өндірістік  үдерістер  мен  өнім 
сапасын  жетілдіретін  маңызды  тұтқа  ретінде  көрінуде.  Жарнама  сауданы 
«жүргізетін» тетік қана емес, сондай-ақ тұтыну мəдениетін жаңа биіктерге 
көтеретін  «өркениет  үдеткіші»  де  болып  отыр.  Зерттеушілердің  көбі  оны 
ғылымның арнайы бір саласына жатқызса, практиктер басқару, кəсіпкерлік 

76 
 
пен  іскерлік  өрісінен  іздегісі  келеді,  ал  жарнамалық  хабарландырулар 
əзірлеуге қатысы бар мамандар шығармашылық үдерістің өзіндік бір түрі 
деп  санайды.  Жарнама  нышандары  адамзаттың  өзін-өзі  танып,  саналы 
тіршілікке  көшкен  уақытында  пайда  болды  деуге  негіз  бар.  Ал,  ақпарат 
алмасу тұрғысынан алғанда өркениет дегеніміз ең биік деңгейдегі мəдени 
қауымдастықтың,  аралас-құраластық  пен  сан  қырлы  байланыстың,  яғни 
коммуникацияның жоғары даму сатысы. Жарнама - коммуникация құралы, 
мəдени  жəне  өркениеттік  тетіктер  -  техника  мен  технология  арқылы  ол 
қоғамдық  байланыстардың  дамуына  өз  əсерін  тигізеді.  Әлбетте,  адамзат 
қоғамының  тəй-тəй  басқан  шағында  толыққанды  жарнама  əлі  өмірге 
келмеген,  тек  жарнама  нышандары  ғана  бой  көрсете  бастаған.  Жарнама 
нышандарын  алғашқы  қауымға  қауіп-қатер  төнгенде  дабыл  атқарымын 
орындаған,  бір  тайпаның  адамын  келесі  тайпаның  өкілінен  айырмалған 
əлеуметтік  ақпарат  ретінде  қарастыруға  болады.  Тайпа  мүшесінің  сақал-
шаш жіберуінен, киім киісінен, денесінің түрлі бөліктеріне таңба салуынан 
осындай  ақпарат  «көзге  ұрып  тұратын».  Бұл  кезеңде  жарнама 
нышандарының  экономикалық  сипатынан  əлеуметтік  бағыты  басым 
болды, яғни осы арқылы билік тұтқасын ұстаған өкілетті тұлғалар, ауқатты 
топтар қарапайым  халықтан айрықшалана алды. Сөйтіп, қоғам дамуының 
бастапқы  сатыларындағы бұл нышандар  жарнаманың  пайда  болуына  жол 
ашқан  əлеуметтік  жəне  мəдени  тірліктің  таптық  жəне  мүліктік  жіктелу 
сипаты бар элементтер. Жарнаманың даму үдерісін шартты түрде бірнеше 
кезеңге  бөлуге  болады:  б.д.д.  ІІІ  мыңжылдық  -  б.д.  V  мыңжылдық  - 
жарнаманың  ілкі  тарихы  (ежелгі  дəуір,  антикалық  кезең  жəне  антикадан 
кейінгі  кезең);  VІ-VІІ  (орта)  ғасырлар  (феодализм  дəуірі,  өнеркəсіпті 
цехтық  тəсілмен  ұйымдастырудың  қалыптасуы);  ХVІ-ХVІІ  ғасырлар  - 
Ренессанс  жəне  ағарту  дəуірінің  жарнамасы;  ХХ  ғ.  басы  -  индустриялық 
өндірістің  жəне  капиталистік  экономиканың  даму  кезеңі.  Қазіргі  заманғы 
жарнама  əуелі  протожарнама  түрінде  пайда  болды.  Протожарнама 
бұқаралық  ақпарат  құралдары  мен  бұқаралық  коммуникация  жүйесі 
қалыптасқан  қазіргі  жарнама  пайда  болар  алдындағы  ақпараттық-
жарнамалық қызметті білдіретін тарихи-мəдени құбылыс саналады. Ежелгі 
протожарнаманың пайда болуы біздің дəуірімізге дейінгі 3 мыңжылдықпен 
таңбаланады [1; 117-118 бб.]. 
Жарнаманың  адам  санасына  əсері  В.Паккардтың,  Д.Адамның 
шығармаларында  қарастырылады.  Д.Адам  жарнамалау  үдерісін:  1) 
жарнамалық  хабарламаны  алдын-ала  зерделеу  (ынта-ықылас  жəне 
хабарлама  түрі);  2)  неғұрлым  тиімді  жарнамалық  науқан  жүргізу  үшін 
бұқаралық  ақпарат  құралдарын  зерттеу;  3)  жарнама  тиімділігін  бақылау 
əдістерін зерттеу деп үш бөлікке бөледі. Жиырмасыншы ғасырдың екінші 
жартысынан  бастап  жарнамада  психоанализ  əдісі  кеңінен  қолданыла 
бастады.  Тауарларды,  өнімдер  мен идеяларды өткізуде  мамандар  оған  еш 
əдісті  теңгермейтін.  Бұл  үрдістің  кең  етек  жаюына  американың  көптеген 

77 
 
тауарларына  деген  сұраныстың  кемуі  жəне  нарықты  зерттеудің  дəстүрлі 
тəсілдерінің  нəтиже  бермеуі  себепкер  болды.  Осы  орайда  ықтимал 
аларманды  статистикалық  тұрғыдан  «есептеп»  шығаруға  баса  назар 
аударылды.  Бұл  қандай  да  бір  тауарды  алуға  ықылас  білдіретін  кісіні 
алдын  ала  айқындау  дегенді  білдіретін.  Жарнама  саласындағы  осындай 
практикалық  зерттеулерге  мына  бір  мысал  үлгі  бола  алады. 
Экономиканың,  əлеуметтік  өмірдің,  қоғамдық  тірліктің  қай  саласында 
болмасын жарнама тиімділігі жалпы тиімділіктің құрамдас бөлшегі ретінде 
қарастырылады.  Белгілі  «Огилви  энд  Мейзер»  фирмасы  АҚШ-та  12 
мемлекеттен келген шетелдік жолаушыларға елдің аса ірі төрт əуежайында 
сұрау  салу  барысында  «мата  атымен  бөз  өтеді»  деген  мақалдың 
дұрыстығына көз жеткізеді. Зерттеу нəтижелері алармандар үшін тауардың 
қай  елде  шыққаны  аса  маңызды  болып  табылатындығын  көрсетіп  берді. 
Ғалымдар  сұрау  салынған  шетелдіктердің  Америка  бейнесін  қалай 
қабылдайтындықтарын анықтады. Өзге елдердің өкілдері АҚШ-ты ой жəне 
іс-қимыл  еркіндігі  берілген,  табыс  пен  байлыққа  жету,  сондай-ақ 
денсаулыққа  мəн  беріп,  өмірдің  қызығын  көру  мүмкіндігі  бар  мемлекет 
ретінде  ұғынатындықтары  белгілі  болды.  Зерттеу  негізінде  ғалымдар 
америка  фирмаларының  АҚШ  бет-бейнесіне,  рəміздеріне,  яғни 
символдарына  сай  келетін  тауар  түрлерін  шығарғаны  тиімді  болатыны 
туралы  тұжырымға  келіп,  кəсіпкерлерге  осы  символдарды  қолдану 
жөнінде  ұсыныс  жасады.  Маркетолог  мамандар  америка  тауарларын 
жарнамалау  барысында  Америка  тарихымен,  мəдениетімен,  рəміздерімен 
байланысты  түсініктерді  орнықтыруға  үлкен  маңыз  берді.  Жоғарыда 
аталған  зерттеу  кезінде  АҚШ-тың  шетелдіктер  жиі  баратын  тарихи 
орындары анықталды [3; 12 б.]. 
Қазіргі  мағынадағы  жарнама  Қазақстанда  1920  жылдардағы  жаңа 
экономикалық  саясат  (ЖЭП)  кезінде  пайда  болды.  ЖЭП  экономиканы 
директивалық  басқару  тəсілдерімен  қоса  капиталистік  еркін  бəсекеге  де 
жол  ашқаны  белгілі.  Бұл  кезеңде  нарық  көпшілік  қолды  тауарлармен 
молығып,  жарнама  жаңа  саяси  жəне  əлеуметтік  жағдайда  дами  бастады. 
Одақ  көлемінде  В.Маяковский,  В.Лисицкий,  А.Родченко,  А.Мандрусов 
сияқты  белгілі  тұлғалар  жарнаманы  саяси  ұрандар  тілімен  сөйлете  білді. 
«Жарнама-сауда сəйгүлігі» деген слоган-ұрансөз де өз тұста пайда болды. 
Жарнама  қызметінің  бұл  кезеңдегі  бір  ерекшелігі  -  «сатарман  нарығы» 
басым  болып,  төлем  қабілетті  сұраныс  аз  болды.  Жарнамада  «граффити» 
стилі  кеңінен  етек  жайып,  шынайы  болмыс  əсіреленіп  бейнеленетін. 
Өкінішке  қарай,  осы  кезеңде  Қазақстанда  құрылған  жарнама 
агенттіктерінің  жұмысы  туралы  ешбір  дерек  сақталмаған.  Біздіңше, 
экономика мен əлеуметтік-саяси өмірді метрополия орталығы - Мəскеуден 
тікелей  басқару  қолға  алынғандықтан,  Қазақстанға  жəне  басқа  шет 
аймақтарға  жарнама  өнімдері  КСРО-дағы  өнеркəсіптік  тұрғыдан  дамыған 
Мəскеу  мен  Ленинград  қалаларынан  (қазіргі  Санкт-Петербург)  жеткізіліп 

78 
 
тұрған.  Екінші  дүниежүзілік  соғыстан  кейін  Қазақстан  дамыған 
өнеркəсіптік  базасы  бар  елге  айналғандықтан,  жарнаманың  өркендеуіне 
кең  жол  ашылды.  Жарнама  өнімдерін  өндіретін  алғашқы  мекеме 
Қазақстанда  1951  жылы  өмірге  келгендігі  ресми  құжатта  тіркелген.  Ол 
«Жарнама  жəне  сауда  жабдығы»  деп  аталған.  Кейіннен  ол 
«Қазақсаудажарнама» 
деген 
атауға 
ие 
болған. 
Алғашында 
«Союзторгреклама»  («Одақсаудажарнама»)  Бүкілодақтық  бірлестігінің 
құрамына  кірген,  кейіннен,  1981  жылы  ол  республикалық  бағыныстағы 
ұйымға  айналған.  Бүгінде  елімізде  жарнамамен  айналысатын  агенттіктер 
мен  кəсіпорындар  саны  қомақты.  Олардың  ірілерінің  қатарында  «Киік», 
«Татьяна» фирмаларын жəне басқа кəсіпорындарды атауға болады. Біздің 
елімізде  «Жарнама  туралы»  арнайы  Заң  2003  жылғы  19  желтоқсанда 
қабылданған.  ТМД  елдері  ішінде  Ресей  мен  Украина,  Балтық  бойы 
мемлекеттерінің  жоғары  оқу  орындарында  жарнама,  көпшілікпен  жұмыс 
істеу  мамандықтары  бойынша  білім  беріледі,  ірі  кəсіпорындарда,  əсіресе 
біріккен фирмаларда жарнама орталықтары құрылған. Жекелеген отандық 
компаниялардың,  қаржы-несие  мекемелерінің  жарнама  қызметіне  белсене 
араласа  бастауы  бұл  саланың  елімізде  өріс  алатынын  байқатса  керек. 
Негізінен  алғанда  тауар  түрлерін  жарнамалауға  бағытталған  баспасөз 
хабарламаларының,  теледидар  роликтерінің  діттейтін  мақсаты  -  өнім 
өткізу  көлемін  ұлғайтуға  жəрдемдесу  болып  табылады.  Сондай-ақ  халық 
алдындағы  танымалдығын,  беделін  (имидж)  арттыру  үшін  ақпараттық-
насихаттық  науқан  жүргізетін  фирмалар,  кəсіпорындар  бар.  «Тұран  Әлем 
банктің»,  «Қазкоммерцбанк»  пен  Халықтық  банктің,  «Фудмастер», 
«Райымбек»  фирмаларының  баспасөз,  аудиобейне  құралдары  арқылы 
берілетін жарнамалық материалдары осындай мақсат көздейді [2; 58 б.]. 
Міне,  сондықтан  да  дамыған  елдердің  дегені  жүріп  түрған 
компаниялары  мен  фирмалары,  қаржы-несие  мекемелері,  банктері 
жарнамадан қаржы аямайды. 
Яғни,  «жарнама-сауданың  қозғалтқышы»  ғана  емес,  жалпы  даму 
дəрежесінің де бірегей көрсеткіші саналады. Мəселен, екінші дүниежүзілік 
соғыста  күйрей  жеңілген  Жапонияның  өнеркəсібі  тоқырауға  ұшырап, 
тиімділігі  тым  төмен  болды.  Күншығыс  елінің  тауарлары  əлемдегі  ең 
сапасыз бұйымдар қатарына  жататын. Оларға  басылатын  «made  іn Japan» 
таңбасы қарғыс таңбасындай қабыл алынатындықтан, жапон фирмалары өз 
тауарларын елдің атын көрсетпей-ақ нарыққа шығаруға тырысатын. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1 Ахметова А.К. Нарық жағдайында кəсіпорынның қабілеттілігі жəне 
оны арттыру жолдары. А., 1998. – 156 б. 
2 Иманиязова Г.С. Жарнама жəне маркетинг. ҚарМУ баспасы, 2001. 
– 190 б. 

79 
 
3  Шерковин  Ю.А.  Природа  и  функции  массовой  коммуникации. 
Вест. Моск. ун-та. Сер.ХІ. Журналистика, 1998. – 12 б. 
 
 
УДК 904 (574) 
Винокурова Е.И. 
Казахская академия спорта и туризма 
г. Алматы, Республика Казахстан 
 
ИСТОРИЯ ИЗУЧЕНИЯ КОЛЕСНОГО ТРАНСПРОТА  
ЭПОХИ БРОНЗЫ УРАЛО-КАЗАХСТАНСКИХ СТЕПЕЙ

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: