Сборник материалов международной научно-практической

98 
 
бойынша,  атап  айтқанда,  азаматтардың  күнделікті  өмірінде  жиі 
қолданылатын  құқық  салаларында  ғылыми  зерттеулерді  жандандыру 
қажет. 
Құқықтық  мəдениетті  қалыптастыру  жеке  тұлға  мен  қоғамдық 
деңгейде жалпы адам мəдениетін құрумен байланыста болуы адамдардың 
өз  құқықтарын  соттарда  қорғап,  заңдардың  салтанат  құруы  нəтижесінде 
қоғам  дамуындағы  экономиканың  көптеген  проблемаларын  шешуге 
мүмкіндік береді. 
Қазақстан  Республикасының 2020  жылға  дейінгі  стратегиялық даму 
жоспарында  халықтың  құқықтық  мəдениетінің  деңгейін,  оның  ішінде  сот 
жəне  құқық  қорғау  органдары  қызметкерлерінің  кəсіптік  мəдениетін 
арттыру  жəне  азаматтардың  білікті  заң  көмегіне  нақты  қол  жеткізуін 
қамтамасыз  ету;  құқықтық  мəдениет  жəне  азаматтардың  білікті  заң 
көмегіне қолжетімділігі туралы айтылған.  
Құқықтық  мəдениеттің  жоғары  болуы  азаматтардың  құқықтық 
бағдарлануын  қамтамасыз  етеді  жəне  кез  келген  заң  бұзушылықтарға, 
оның ішінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының бұзылуына 
төзбеуін қалыптастырады. 
Адам  құқығын  қорғаудың  мемлекеттік  тетіктерінің  тиімділігі 
тұрғылықты  халықтың  қоғамдық  құқықтық  санасы  мен  құқықтық 
мəдениетінің деңгейіне тікелей байланысты болады.  
Жалпы  төмен  құқықтық  мəдениет  жағдайында  жемқорлық  құқық 
бұзушылық пен қылмыс жасау үшін қолайлы орта сақталады.  
Жоғары  құқықтық  мəдениет  қалыптастыру  саласындағы  қызмет 
кəсіби  заңгерлерді  дайындау  сапасын  көтеруге,  құқық  қорғау  органдары 
қызметкерлерін  қоса  алғандағы  мемлекеттік  аппарат  қызметкерлерін 
құқықтық  оқытуға,  сондай-ақ  ел  халқын  құқықтық  ағартуға  бағытталған 
екі бағытта жүруге тиіс [3].  
Жоғары  оқу  орындарындағы  адагершілігі  жоғары  рухани  тұлғаны 
қалыптастыру  жөніндегі  тəрбие  жұмыстарының  барынша  маңызды 
бағыттарының  бірі  студент  жастардың  құқықтық  санасын  көтеруге, 
əлеуметтік  қатынастар  мəдениетін  қалыптастыруға  бағытталған  шаралар 
жүйесі  арқылы  жүзеге  асырылатын  құқықтық  тəрбие  мен  құқық 
бұзушылықтың алдын алу болып табылады.  
Қазақстан  Республикасы  Әділет  министрлігінің  мəліметтері 
бойынша жастар ұйымдарының саны екі есеге дейін өскен жəне қазір бұл 
көрсеткіш  743  –ті  құрайды,  оның  ішінде  ұйымдардың  басым  көпшілігін 
құқықтық 
мəдениетті 
қалыптастыру, 
жастардың 
құқықтары, 
бостандықтары  мен  мүдделерін  қамтамасыз  ету  мəселелері  бойынша 
оларға  ақпараттық-кеңес  берушілік,  əлеуметтік  көмек  көрсету  бойынша 
қызмет  ететін  бірлестіктер  құрайды.  Осыған  байланысты,  Қазақстан 
Республикасының құқық қорғау жүйесін одан əрі жаңғыртудың 2014-2020 
жылдарға арналған 

99 
 
мемлекеттік  бағдарламасында  азаматтардың  құқықтық  мəдениетін 
жəне құқықтық санасын қалыптастыру барысында: 
- 
оқушыларды  құқықтық  тəрбиелеуді  жүзеге  асыратын  білім 
беру ұйымдарының үлес салмағы 2016 жылы – 80%-ды, 2020 жылы 100%-
ды құрайтын болады; 
- 
жасалған  жəне  жасалатын  құқық  бұзушылықтар  бойынша 
белсенді азаматтық ұстанымды арттыру 2016 жылы  – 20%-ға, 2020 жылы 
50%-ға  артатын болады деп көрсетілген. 
Қорыта  келе  айтарымыз,  тəуелсіз,  егеменді  Қазақстан  мемлекеті 
қазір  құқықтық  реформаларды  үсті-үстіне  енгізуде.  Әрине  жаңаша 
бетбұрыстар  өзіміздің  ұлттық  мүддемізге  лайықты  мемлекеттік  саясатпен 
жүзеге  асырылғаны  жөн.  Бұл  дегеніміз  –  халқымыздың  діліне  сай,  əрі 
етене  жақын,  ұзақ  ғасырлар  бойы  қанымызға,  тəнімізге  сіңген, 
адамгершілік  пен  имандылыққа  толы  заңдарын  ұмытпай,  ескеру,  қоғам 
кəдесіне жарату деген сөз. Сонда ғана қабылданған заңдардың орындалуы 
да  жеңіл  тартады,  олар  халық  көңілінен  шығып,  құрметтеледі.  Қазіргі 
ғаламдастыру  кезеңінде  еліміздің  өте  сақ  болғаны  дұрыс.  Ғаламдастыру 
нəтижесінде  ұлттық  мемлекеттердің  егемендігі  мен  дербестігіне  нұқсан 
келеді, ұлттық жəне стратегиялық тəуелсіздігіне қауіп төнеді. Сондықтан, 
заңнама жүйесі өз елінің құқықтық мəдениетін дамыту, оны сыртқы теріс 
ықпалдардан  қорғау  əрекетін  заңдастыру,  ұлттық  намыс,  ұлттық  сананы 
дамыту жолдарына жағдай жасауды қамтамасыз етуі тиіс. Сонымен бірге, 
посттоталитарлық  елдердің  қазіргі  құқықтық  жүйесі  ерекше  қоғамдық 
жүйе  ретінде  қалыптасып  отырғанын,  құқықтық  құбылыстар  қоғамның 
саяси  ұйымдастырылуынан  шығарылатынын  атап  өткеніміз  жөн. 
Құқықтық  жүйе  рухани-мəдени,  əлеуметтік-экономикалық,  мемлекеттік-
саяси алғышарттармен қатар жəне олармен өзара əрекеттесе отырып, қоғам 
дамуының  дербес  жəне  өзіне-өзі  жеткілікті,  жоғары  мəнді  жəне  тиімді 
факторы болып отыр. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1. Венгеров А.Б. Теория государства и права: Учебник. – М., 1998. – 
612 с. 
2.  Зиманов  С.З.  Қазақтың  ата-заңдары  жəне  оның  бастаулары  // 
Қазақстан ата заңдары. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – Т. 1 - 440  
3. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарының ахуалы туралы 
базалық баяндама // source ref: baz_doklad_kaz.doc 
4. Нұршаев М.Д. Құқықтық мəдениеттің қалыптасуының əлеуметтік-
философиялық негіздемелері. Алматы, 2010. - 25 б. 
5.  Тоғайбаева  А.  Құқықтық  мəдениетті  қалыптастырудың 
педогогикалық шарттары // Қазақстан мектебі. – 2007. - №2-47-50 б. 
 

100 
 
УДК 81’255.2 
Дулатбаева С., Апалькова Г. 
Восточно-Казахстанский государственный университет им. Аманжолова 
г. Усть-Каменогорск, Республика Казахстан 
 
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА 
ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЙ 
 
Современная наука о переводе занимается изучением большого ряда 
теоретических  и  практических  проблем;  постоянно  расширяются  и 
дополняются 
существующие 
концепции, 
подтверждаются 
или 
опровергаются  их  положения.  К  числу  центральных  вопросов 
переводоведения 
принадлежат 
фундаментальные 
понятия 
«эквивалентность» и «адекватность перевода». Несмотря на неоднократное 
освещение  этих  переводческих  терминов,  в  трудах  известных 
отечественных  ученых-  исследователей  в  области  переводоведения  и 
лингвистики (В.Н. Комиссаров, Бархударов Л.С., Крупнов В.Н.), в целом, 
не существует четкого разграничения данных концептуальных понятий, из 
которых именно адекватность признается нормативной категорией, мерой 
качества  перевода,  обуславливающей  передачу  как  формальной,  так  и 
содержательной стороны текста оригинала.  
Наряду с этим особое внимание привлекает проблема моделирования 
перевода,  то  есть  применение  теоретических  моделей  для  объяснения 
сущности переводческого процесса, а также сопоставительного анализа его 
результатов  –  реально  выполненных  переводов.  По  убеждению 
крупнейших  лингвистов,  сама  разработка  моделей  перевода  является 
одной  из  важнейших  задач  переводоведения.  В  этой  связи  актуальным 
представляется  исследование  проблемы  моделирования  перевода  и  его 
адекватности  как  необходимого  условия  обеспечения  межъязыковой 
коммуникации при переводе художественного текста. 
Что  такое  «перевод»  в  нашем  повседневном,  непрофессиональном 
понимании.  Любой  случай,  когда  текст,  созданный  на  одном  языке, 
перевыражается  средствами  другого  языка,  мы  называем  переводом.  При 
этом термин "текст" понимается предельно широко: имеется в виду любое 
устное высказывание и любое письменное произведение от инструкции к 
холодильнику,  например,  до  романа.  Перевод  -  это  сложный  и 
многогранный  вид  человеческой  деятельности.  Хотя  обычно  говорят  о 
переводе  "с  одного языка на  другой", но,  в  действительности,  в  процессе 
перевода происходит не просто замена одного языка другим.  
В  переводе  сталкиваются  различные  культуры,  разные  личности, 
разные  склады  мышления,  разные  литературы,  разные  эпохи,  разные 
уровни развития, разные традиции и установки. Переводом интересуются 
культурологи, этнографы, психологи, историки, литературоведы, и разные 

101 
 
стороны  переводческой  деятельности  могут  быть  объектом  изучения  в 
рамках  соответствующих  наук.  В  то  же  время  в  науке  о  переводе  - 
переводоведении  -  могут  выделяться  культурологические  когнитивные, 
психологические, литературные и прочие аспекты. 
Теория  перевода  стремится  выяснить,  как  происходит  переход  от 
оригинала  к  тексту  перевода,  какие  закономерности  лежат  в  основе 
действия переводчика. Реальный процесс перевода осуществляется в мозгу 
переводчика  и  недоступен  для  непосредственного  наблюдения  и 
исследования.  Поэтому,  изучение  процесса  перевода  производится 
косвенным  путем  при  помощи  разработки  различных  теоретических 
моделей,  с  большей  или  меньшей  приближенностью  описывающих 
процесс перевода в целом или какую-либо его сторону. 
Моделью 
перевода 
называется 
условное 
описание 
ряда 
мыслительных  операций,  выполняя  которые  переводчик  может 
осуществить  перевод  всего  оригинала  или  некоторой  его  части.  Задачи 
модели  заключаются  лишь  в  том,  чтобы  описать  последовательность 
действий,  с  помощью  которых  можно  решить  данную  переводческую 
задачу при заданных условиях процесса перевода. 
Описание  переводческого  процесса  с  помощью  моделей  перевода 
включает два взаимосвязанных аспекта: 1) общую характеристику модели 
с  указанием  возможной  сферы  ее  применения  (объяснительной  силы 
модели); 
2) 
типы 
переводческих 
операций 
(трансформаций), 
осуществляемые  в  рамках  модели.  Модель  перевода  может  быть 
преимущественно  ориентирована  на  внеязыковую  реальность  или  на 
некоторые  структурно-семантические  особенности  языковых  единиц. 
Примером  моделей  первого  вида  может  служить  ситуативная  модель 
перевода,  примером  моделей  второго  вида  –  трансформационно-
семантическая модель. 
Ситуативная  (денотативная)  модель  перевода  исходит  из  того 
несомненного  факта,  что  содержание  всех  единиц  языка  отражает,  в 
конечном  счете,  какие-то  предметы,  явления,  отношения  реальной 
действительности, которые обычно называются денотатами, создаваемые с 
помощью языка сообщения (отрезки речи) содержат информацию о какой-
то ситуации, то есть о некоторой совокупности денотатов, поставленных и 
определенные отношения друг к другу.   
Воспринимая 
текст 
оригинала, 
переводчик 
отождествляет 
составляющие  этот  текст  единицы  с  известными  ему  языковыми 
единицами  ИЯ,  интерпретируя  их  значение  в  контексте,  выясняет,  какую 
ситуацию  реальной  действительности  описывает  оригинал.  После  этого 
переводчик  описывает  эту  ситуацию  на  языке  перевода.  Таким  образом, 
процесс  перевода  осуществляется  от  текста  оригинала  к  реальной 
действительности  и  от  нее  к  тексту  перевода.  В  ряде  случаев  этот  же 
процесс идет более кратким путем, когда интерпретация текста или какой-

102 
 
либо  его  части  была  проведена  заранее,  и  переводчику  известно,  что 
определенные  единицы  ИЯ  и  ПЯ  указывают  на  одинаковые  предметы, 
явления или отношения реальной действительности. На этом основании он 
может  непосредственно  заменять  единицы  оригинала  соответствующими 
единицами  перевода,  и  обращение  к  реальной  действительности 
осуществляется  вне  данного  акта  перевода.  Модель  перевода  при  этом 
сохраняет свою основную ориентацию: объяснение процесса перевода как 
обращение к описываемой ситуации.   
При  этом  речь  идет  не  просто  о  необходимости  интерпретировать 
значение  языковых  единиц  в  оригинале  по  отношению  к  реальной 
действительности,  а  также  о  необходимости  учитывать  наряду  с 
лингвистическим,  и  ситуативный  контекст.  Как  уже  отмечалось,  без 
соотнесения с реальной действительностью невозможно понять даже самое 
простое речевое высказывание. Английское предложение The table is on the 
wall  интерпретируется  в  данном  случае  как  «Таблица  висит  на  стене»,  в 
частности,  потому,  что  знание  реальной  действительности  подсказывает 
коммуникантам, что из двух значений слова table - «стол» и «таблица» - в 
данном случае реализовано последнее, так как обычно столы на стены не 
вешают.   
 
 
 
 
 
Ситуативная 
модель 
перевода 
обладает 
значительной 
объяснительной силой. Она адекватно описывает процесс перевода, когда 
для  создания  коммуникативно-равноценного  текста  на  ПЯ  необходимо  и 
достаточно указать в переводе на ту же самую ситуацию, которая описана 
в  переводе.  Иначе  говоря,  при  помощи  этой  модели  может  достигаться 
эквивалентность  на  уровне  идентификации  ситуации.  Наиболее  четко 
ситуативная  модель  «работает»  в  следующих  трех  случаях:  1)  при 
переводе  безэквивалентной  лексики;  2)  когда  описываемая  в  оригинале 
ситуация  однозначно  определяет  выбор  варианта  перевода;  3)  когда 
понимание и перевод оригинала или какой-либо его части невозможно без 
выяснения  тех  сторон  описываемой  ситуации,  которые  не  входят  в 

103 
 
значения языковых единиц, использованных в сообщении.   
Трансформационно-семантическая  модель  перевода,  в  отличие  от 
ситуативной, исходит из предположения, что при переводе осуществляется 
передача значений единиц оригинала. Она рассматривает процесс перевода 
как  ряд  преобразований,  с  помощью  которых  переводчик  переходит  от 
единиц  ИЯ  к  единицам  ПЯ,  устанавливая  между  ними  отношения 
эквивалентности.  Таким  образом,  трансформационно-семантическая 
модель  ориентирована  на  существование  непосредственной  связи  между 
структурами  и  лексическими  единицами  оригинала  и  перевода. 
Соотнесенные  единицы  рассматриваются  как  начальное  и  конечное 
состояния переводческого процесса. 
Следует вспомнить, что в момент перевода переводчик сближает две 
лингвистические  системы,  одна  из  которых  эксплицитна  и  устойчива,  а 
другая  потенциальна  и  адаптируема.  У  переводчика  перед  глазами 
находится пункт прибытия, как было сказано ранее, прежде всего он будет 
исследовать  текст  оригинала,  оценивать  дескриптивное,  аффективное  и 
интеллектуальное  содержание  единиц  перевода,  которое  он  вычленил; 
восстанавливать  ситуацию,  которая  описана  в  сообщении,  взвешивать  и 
оценивать стилистический эффект. Но переводчик не может остановиться 
на  этом:  он  выбирает  какое-то  одно  решение;  в  некоторых  случаях  он 
достигает этого так быстро, что у него создается впечатление внезапного и 
одновременного решения. 
Согласно 
данному 
Комиссаровым 
В.Н. 
определению, 
художественным  переводом  именуется  вид  переводческой  деятельности, 
основная  задача  которого  заключается  в  порождении  на  ПЯ  речевого 
произведения, 
способного 
оказывать 
художественно-эстетического 
воздействия на перевод. В связи с этим некоторые литературные критики 
настаивают на том, что художественный перевод – это искусство, которое 
под силу только художникам слова, опирающимся при переводе главным 
образом на эстетические критерии. 
Из  всего  вышеизложенного  ясно,  что  художественный  перевод  в 
равной  степени  факт  и  языковой,  и  литературный;  для  такого  перевода 
типичны  отклонения  от  максимально  возможной  смысловой  точности  с 
целью  обеспечения  большей  художественности  текста  перевода.  В  целях 
удобства  описания  все  виды  преобразований  или  трансформаций, 
осуществляемых  в  процессе  перевода  можно  свести  к  четырем 
элементарным типам, а именно:   
1. Перестановки – это изменение расположения языковых элементов 
в  тексте  перевода  по  сравнению  с  текстом  подлинника.  Элементами, 
которые  могут  подвергаться  перестановке,  являются  обычно  слова, 
словосочетания,  части  сложного  предложения  и  самостоятельные 

104 
 
предложения в строе текста.   
2.  Замены  –  наиболее  распространенный  и  многообразный  вид 
переводческой  трансформации.  В  процессе  перевода  замене  могут 
подвергаться  как  грамматические  единицы,  так  и  лексические,  в  связи  с 
чем можно говорить о грамматических и лексических заменах. 
3.  Добавления.  Этот  тип  переводческой  трансформации  основан  на 
восстановлении при переводе опущенных в ИЯ так называемых «уместных 
слов».   
4.  Опущение  –  явление,  прямо  противоположное  добавлению.  При 
переводе  опущению  подвергаются  чаще  всего  слова,  являющиеся 
семантически избыточными, то есть выражающие значения, которые могут 
быть извлечены из текста и без их помощи. Как система языка в целом, так 
и  конкретные  речевые  произведения  обладают,  как  известно,  весьма 
большой  степенью  избыточности,  что  дает  возможность  производить  те 
или иные опущения в процессе перевода. 
Анализ  лексико-семантических  особенностей  художественных 
произведений  позволит  выделить  переводческие  стратегии,  которые 
необходимо передать:   
-  посредством  транслитерации  или  транскрипции:  названия 
вымышленных  денежных  единиц  с  затемненной  внутренней  формой, 
наименования мер (единицы веса, длины, площади, и т. д.), имена главных 
героев произведения;   
-  посредством  калькирования,  транслитерации  или  транскрипции: 
названия товарных знаков, а так же топонимов с затемненной внутренней 
формой;   
- 
посредством  создания  окказиональных  слов  на  основе 
словообразовательных элементов ПЯ: названия вымышленных топонимов, 
домов, праздников волшебного мира;   
- с помощью функционального аналога, кальки, транслитерации или 
транскрипции:  названия  сладостей  и  типичной  английской  и  нетипичной 
еды с обязательной сноской, пояснением или комментарием. 
Исходя  из  утверждения  о  том,  что  главная  цель  перевода  – 
достижение адекватности, можно сформулировать одну из основных задач 
переводчика,  стремящегося  к  адекватности:  умелое  осуществление 
необходимых  переводческих  трансформаций,  направленных  на  то,  чтобы 
текст перевода как можно точнее передавал информацию, заключенную в 
тексте оригинала, с соблюдением соответствующих норм ПЯ. 
 В  целом,  адекватность  перевода  зависит  от  профессионального 
уровня  переводчика,  опыта  переводов  художественных  произведений,  от 
полноты  эстетической  реакции  и  наличия  собственной  коммуникативной 
интенции,  направленной  на  исчерпывающую  передачу  содержания 

105 
 
оригинала  в  соответствии  с  формальными  особенностями  и  нормами 
переводящего языка. 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1 Ахманов О.С. Словарь современного английского языка. - Москва, 
1998.   
2  Арнольд  И.  В.  Лексикология  современного  английского  языка.  – 
Москва, 1986.   
3 Бархударов Л.С. Язык и перевод. -, Москва 1975г.  
4  Будагов  Р.  А.  Что  такое  развитие  и  совершенствование  языка.  - 
Москва, 1977.   
5 Калмыкова Е.И. Образность как лингвостилистическая категория в 
современной научной прозе. - Москва, 1979.   
6 Комиссаров В.К. Теория перевода. - Москва: Высшая школа, 1990.   
7  Коршак  Е.Н.  Авторские  новообразования  и  контекст.  -  Санкт-
Петербург, 1981.   
8  Крупнов  В.Н.  Практикум  по  переводу  с  английского  языка  на 
русский. - Москва, Высшая школа, 2005г.   
9  Латышев  Л.  К.  Межъязыковые  трансформации  как  средство 
достижения  переводческой  эквивалентности.  //Семантико-синтаксические 
проблемы теории языка и перевода. - Москва, 1936.   
10 Маслов Ю.С. введение в языкознание. - Москва, 1975.   
11 Миньяр-Белоручев Р.К. Общая теория перевода и устный перевод. 
-  Москва, Воениздат, 1980.  
12  Прошина  З.Г.  Практикум  по  теории  перевода:  английский  и 
русский языки: учебное пособие. - Владивосток, Изд-во Дальневосточного 
Университета, 2000.   
13  Романова  С.П.  Пособие  по  переводу  с  английского  языка  на 
русский. - Москва, КДУ, 2007.   
14  Шанский  Н.  М.  Русский  язык.  Лексика.  Словообразование.  - 
Москва, 1975.   
15  Вымышленные  имена  собственные  в  контексте  фэнтезийного 
произведения.  //  Электронный  научно-культурологический  журнал 
«Regla». – 2006. -  № 6 (128). – [режим доступа]: www.regla.ru   
16 Толковый словарь Ожегова  - Москва, 2009 
17 Толковый словарь Вебстера. – Москва, 2007 
 
 
 
 
 

106 
 
УДК 130.2 
Егоренкова Е.Н 
Восточно-Казахстанский государственный университет им.С.Аманжолова 
г.Усть-Каменогорск, Республика Казахстан 
 
РАННИЙ ГУМАНИЗМ  В  ИСПАНИИ (НА ПРИМЕРЕ  
«ЕСТЕСТВЕННОГО БОГОСЛОВИЯ»  РАЙМУНДА  САБУНДСКОГО ) 
 
Эпоха Возрождения на сегодняшний день до сих пор является одним 
из  наименее  исследованных  периодов  истории.  Не  смотря  на  то,  что  по 
проблемам  истории  Ренессанса  написано  огромное  количество  научных 
работ,  они  в  основном  затрагивают  отдельные,  узловые  моменты,  такие 
как:  ранний  капитализм,  истоки  формирования  ренессансной  культуры, 
изобразительное  искусство,  литература  и  т.д.    Достаточно  много  работ 
посвящено  и  проблеме  зарождения  и  становления  одной  из  форм 
ренессансной идеологии – гуманизма. 
Термин  «гуманизм»  (от  латинского  humanus  –  «человеческий»  или 
humanitas  –  «человечность»)  возник  еще  в  15    веке  и  означал  светскую 
образованность  в  отличие  от  образованности  церковно-теологической. 
Зарождение гуманистической мысли относится к позднему средневековью, 
когда  в  странах  Западной  Европы  активно  шел  процесс  разложения 
феодальных  отношений  и  зарождения  капиталистического  производства. 
Одновременно  возникают  и  первые  элементы  буржуазной  идеологии, 
пусть  и  не  совсем  очищенной  от  средневековых  представлений.  Новые 
идеи  находят  свое,  наиболее  яркое  выражение,  в  гуманистическом 
мировоззрении,  которое  оказало  весьма  значительное  воздействие  на  все 
области  культуры  и  научных  знаний  этого  переходного  периода.  Новое 
мировоззрение  было  в  своей  основе  светским,  враждебным  чисто 
теологическому истолкованию мира,  господствовавшему в средние века. 
Основной идеей ренессансного гуманизма является антропоцентризм 
-  гуманисты  преклонялись  перед  человеческой  личностью,  восхищались 
ею, как высшим созданием природы, носителем разума, высоких чувств и 
добродетелей.  Гуманистическому  мировоззрению  был  свойственен 
индивидуализм,  который  можно  рассматривать  как  средство    протеста 
против  сословно  -  корпоративного  строя  феодального  общества, 
подавляющего  человеческую  личность,  против  церковной  аскетической 
морали, которая служила одним из средств этого подавления. 
 Однако,  при  рассмотрении  гуманистического  мировоззрения,  не 
следует  забывать,  что  его  нельзя  характеризовать  в  общем,  как  одну  из 
базовых  составляющих  Возрождения,  опираясь  только  на  классический 
итальянский  вариант.  Ренессанс  –  явление  общеевропейское,  и  в 

107 
 
зависимости  от  региона,  особенностей    развития,  его      проявления 
приобретали  специфические  черты,  в  том  числе  и  «стержень» 
ренессансной культуры, гуманизм.   
Испанский  гуманизм  формировался  в  условиях  Реконкисты  и 
завоевания Нового Света, и уже исходя из условий своего возникновения, 
этого  имел  свои  особенности.  Одной  из  отличительных  черт  испанского 
гуманизма  (особенно  на  ранних  стадиях  его  формирования)  являлось  то, 
что  его  создатели,  а  одновременно  и  носители  -  испанские  гуманисты,  
являлись таковыми  именно в основном, в узком смысле слова «гуманизм»: 
для  них  следование  античности  и  ее  идеалам    превращалось  в  самоцель, 
предмет  изучения,  но  не  основной  идеей  самого  существования.  Их 
достижения в культурной и духовной жизни очень часто  использовались 
для  укрепле-ния  католической  церкви,  а  не  наоборот  для  освобождения 
личности.  Идеи  классического  гуманизма  находят  свое  выражение  в 
основном  в  литературных  произведениях  и,  таким  образом,  носили 
декоративный  характер,  замкнувшись  в  узком  кругу  знати,  не  проникая 
глубоко  в  социальную  структуру  испанского  общества.  Испанские 
гуманисты,  как  правило,  пользовались  покровительством  короля, 
аристократии  и  духовенства,  и,  не  редко,  занимали  придворные 
должности. 
Одним  из  выдающихся  представителей  ранней  гуманистической 
мысли можно считать Раймунда Сабундского. Дата его  рождения точно не 
известна  –  вторая  половина  14в.,  Барселона.    Учился  свободным 
искусствам,  медицине  и  богословию.  Последнее  преподавал    в 
университете  Тулузы,  получив  духовный  сан.  Незадолго  перед  смертью 
(1436г.)  Раймунд Сабундский закончил труд своей жизни – «Естественное 
богословие,  или  книгу  творений»,  но  широкий  круг  читателей 
познакомился  с  этой  работой  только  в  1487г.,  после  того,  как  она  была 
напечатана  в  Девентере.  Написанное  в  классической  схоластической 
традиции,  «Естественное  богословие»  не  содержит  в  себе  идей, 
подрывающих основы ортодоксальной католической идеологии. Наоборот, 
на  протяжении  всего  сочинения  неоднократно  повторяется  мысль  о 
зависимости  человека  от  Создателя,  его  привязанности  и  обязанностях 
человека по отношению к Богу: «…(человек) видит, насколько он любезен 
по  сравнению  с  другими  тварями  своему  Создателю,  который  одной 
только своей волей, милостью и благостью сотворил человека таким(, как 
он есть,) и пожелал его предпочесть всем другим» [1, c.116]; «…и человек 
связан  с  Богом  вследствие  подобной  привязанности.  Поскольку  он 
получил от Него, постольку он стал Его должником.» [1, c.118] 
Однако,  сочинение  Раймунда  все  же  имеет  ряд  моментов, 
отражающих  элементы    ренессансной  гуманистической  мысли.  Пытаясь 

108 
 
совместить  и  примирить  веру  и  разум,  автор  основной  упор  делает  на 
«созерцание», через которое можно прийти к истине - не через откровения 
Священного  писания,  а  через  собственный  опыт  наблюдения  и 
сопоставления:  «Словом,  если  человек желает  иметь  радость  от  того,  что 
имеет  и  что  ему  уделено,  он  должен  сравнить  себя  с  тварями  низшего 
прядка; и тогда он узрит себя и узнает себя самого и достоинство свое… 
Словом, вещи более низкого порядка служат человеку для великого знания 
и  постижения  человека.»  [1,  c.  116-117]  Согласно  Раймунду,  человеку 
доступно не только познание себя, но и Бога – и та, и другая идея с точки 
зрения  католицизма  являются  ересью  –  для  смертному,  раба  Всевышнего 
познание  чего-либо  невозможно,  на  его  долю  приходится  только 
безоглядная  вера.  В  «Естественном  бо-гословии»  же  автор  отмечает:  «А 
величайшее зло для человека в том, чтобы не знать  себя самого… каким 
образом  (сравнивая)  человек  восходит  в  познание  своего  творца  и 
приобретает великое знание о Бо-ге.» [1, c.117]  
Несмотря  на  прогрессивные  тенденции,  «Естественное  богословие» 
Раймонда  Сабундского  не  оказало  серьезного  влияния  на  труды 
мыслителей  Испании    Высокого  Возрождения,  хотя  с  конца  15в.  оно 
неоднократно  переиздавалось  в  Европе.  Его  использовали  в  своем 
творчестве и ссылались  Мишель Монтень, Ян Амос Каменский. 
Расцвет  гуманизма  в  Испании  наблюдается  уже  после  смерти  Рай-
монда  Сабундского,  в  15  –  начале  16  вв.    Но  в  конце  16  в.  Испания 
вступает в полосу кризиса. Рождается трагический гуманизм, основанный 
на  представлении  о  человеке,  как  о  сложном  явлении,  непрерывно 
развивающемся  и  изменяющимся,  полном  противоречий  и  постоянной 
борьбы  с  окружающим  обществом,  столь  же  сложным.  Основная  идея 
испанского гуманизма 15–17вв.– не совершенство личности, а стремление 
к  бессмертию  высоких  идей  и  дел.  Человек  должен  быть  мужественным, 
готовым  к  самопожертвованию.  Классический  испанский  гуманизм  стал 
опорой  абсолютизма  и  католической  церкви,  что  ярко  проявилось  в 
творчестве Мигеля де Сервантеса, Хуана Луиса Вивеса, Мигеля Сервета и 
др. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1. 
Раймунд  Сабундский.  Естественное  богословие.  //  Чаша  Гермеса: 
Гуманистическая  мысль  эпохи  Возрождения  и  герметическая  традиция.  – 
М., 1996 – С.116-120 
 
 
 

109 
 
ӘОЖ 574(70)  
Еспаев М. 
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті 
Өскемен қ., Қазақстан Республикасы 
 
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ӨЛКЕСІН ҚОНЫСТАНҒАН  
«ЕСКІ ДІНДІ УАҒЫЗДАУШЫЛАРДЫҢ»  
ТҰРМЫС-САЛТ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Бүгінгі мемлекеттердің басым көпшілігінің халқы көпұлтты сипатқа 
ие.  Ресей  империясының  құрамында  болған  кезеңде  жəне  Қазақстанда 
жүргізілген  саяси-əкімшілік  реформалар  барысында  алғаш  рет  қазақ 
халқының құрамында үлкен өзгерістер басталды. Қазақ халқының ұлттық 
құрамы  моноэтникалық  тұтастықтан  полиэтникалық  сипатқа  ие  болды. 
Халық  саны  жайлы  мəліметтер  салық  мөлшерін,  жер  иелігі  мен  жерді 
пайдалану жүйесін айқындау үшін қажет еді.  
Патша  үкіметінің  ХІХ  ғасырдың екінші  жартысындағы  Қазақстанда 
жүзеге  асырған  əкімшілік  реформалары  қазақ  елінің  саяси  тəуелсіздігін 
біржола  жойғанымен,  бұл  реформалар  көп  ұзамай-ақ  патшалық 
əкімшіліктің қазақ қоғамының ішкі өміріне тереңдеп еніп, оны игеріп алып 
кетуге  əлі  де  болса  əлсіз  екендігін  көрсетіп  берді.  Мұны  жақсы  түсінген 
патшалық  əкімшілік  ХІХ  ғасырдың  60-жылдарының  орта  тұсынан  бастап 
Қазақстанды отарлаудың «ең сенімді» жолына түсті. Ол Орталық Ресейден 
орыс  шаруаларын  қазақ  жеріне  қоныс  аударту  еді.  Патшалық  Ресейдің 
қоныс аудару саясаты бірнеше кезең арқылы жүзеге асырылды. Қазақстан 
тарихнамасында  бұл  қоныс  аудару  саясаты  үш  кезең  бойынша  бөліп 
қарастырылады.  І-кезең  ХІХ  ғасырдың  70-80  жылдар  аралығын  қамтиды, 
ол  1889  жылғы  13  шілдедегі  жарлық  шыққанға  дейін  созылды.  ІІ-кезең 
ХІХ  ғасырдың  90-жылдарынан  1905  жылға  дейінгі  уақыт  аралығын 
қамтиды.  ІІІ-кезең  1906  жылдан  1916  жылдар  аралығын  қамтиды. 
Қазақстанға орыс жəне украин шаруаларын қоныстандыру ХІХ ғасырдың 
70-жылдарының  соңы  80-жылдардан  бастап  қарқынды  жүргізілді.  Қоныс 
аударудың  алғашқы  кезеңі  өз  еркімен  қоныс  аударған  шаруалар 
қозғалысымен  анықталып,  патша  үкіметі  өз  еркімен  қоныс  аударғандар 
жағдайын  реттеу  мақсатына  бірқатар  жеке  заң-актілермен,  нұсқаулар 
қабылдады.  Онда  көзделген  мақсат  –  қоныс  аударуды  үкімет  өз 
қадағалауына алып, оған көмек көрсету болды. Оған алдын ала дайындық 
шаралары  жасалды.  Мəселен,  Жетісу  облысы  əскери  губернаторы 
Колпаковский бастамасы бойынша Жетісуға шаруалардың қоныс аударуы 
туралы  «Уақытша  ереже»  əзірленді.  Бұл  құжат  1868  жылдан  бастап  1883 
жылға  дейін  күшін  сақтады.  «Уақытша  ереже»  бойынша  орыс  қоныс 
аударушыларына  (ерлерге)  30  десятина  жер  беру,  15  жылға  алым-салық 
жəне  түрлі  міндеткерліктерден  босату,  100  сом  мөлшерінде  көмек  беру 

110 
 
жəне  басқа  жеңілдіктер  анықталып,  көрсетілді[1].  Қоныс  аударған 
шаруалар жағдайына қатысты оларға жасалатын жеңілдіктер туралы жаңа 
ережелер  ХІХ  ғасырдың  80-жылдарынан  дайындалды.  Оларда  да  жаңа 
келіп  қоныс  тебушілер  үшін  берілетін  жеңілдіктер  сақталды,  тек  жер 
мөлшері аздап төмендеді. Айталық, 1886 жылғы дайындалған: «Түркістан 
генерал-губернаторын  басқару  туралы  Ереже»  бойынша  10  десятина 
(ерлерге)  жер  беру,  қоныс  аударушыларды  алым-салық  жəне 
міндеткерліктен  5  жылға  дейін  босату,  кейінгі  жылдары  алымды  тек 
жартылай  төлеу  жеңілдіктері  сақталды.  Арнайы  ереже  1889  жылғы  13 
шілдеде қабылданды. Онда қоныс аудару тек Ішкі істер министрлігі жəне 
Мемлекеттік мүлік министрлігі арқылы алдын ала шешілуі қажет делінген. 
Тиісті  үлестік  мөлшері  жергілікті  өкімет  құзырына  берілді.  Мұнда  үлкен 
астар  жатқаны  ешқандай  құпия  емес-ті.  «Ережеде»  шаруалардың  қоныс 
аударып,  тұрақтайтын  аудандары  нақты  анықталып  көрсетіледі:  Жетісу, 
Ақмола  жəне  Семей  облыстарының  территориясына  орыс-украин 
шаруалары көптеп қоныстануы белгіленді. Ата-мекенінен қоныс аударған 
шаруаларға қажетінше жерді үлестіру кеңінен жүргізілді. Тек 1885 жылды 
қоса  алғанда,  Ақмола  облысы  қазақтары  жерінен  251779  десятина 
мөлшерінде  тартып  алынды.  Онда  10  940  ер  адамы  бар  24  қоныс 
аударушылар  бөлімшесі  (учаскелері)  құрылған  еді.  Семей  облысы 
бойынша  33  064  десятина  егістік  жер  жергілікті  тұрғындар  иелігінен 
алынды. Жетісу облысынан 12 жылда (1868-1880 жж.) 3324 отбасы қоныс 
аударған, оның 2099  селолық  құрылымға    біріксе, 1225 отбасы  қалаларда 
тұрақтанды.  1889  жылғы  Заң  күші  Торғай  жəне  Орал  облыстарына  да 
таралды[2].    Заң  қоныс  аудару  мəселесін  үкімет  құзырында  қалдырды, 
қоныс  аударушылар  үшін  арнайы  рұқсат  алуы  қажет  болды.  Түйіндеп 
айтсақ,  патша  өкіметі  орыс  шаруаларының  еркінше  қоныс  аударуын 
қадағалап,  реттеуді  көздеді.  Алайда  шаруалардың  өз  еркінше  қоныс 
аударуы  ретсіз  қозғалыс  болып  қала  берді.  Патша  үкіметі  өзінің  қоныс 
аудару саясатын қарқынды жүргізуді көздеп, 1892-93 жж. Ұлы Сібір темір 
жол құрылысын бастады. Қазақтар жерін экономикалық игеру мақсатында 
«артық»,  «бос»  жатқан  жерді  анықтайтын  түрлі  экспедиция  құрылып, 
жедел жұмысқа кіріскен еді. Комиссиялар алдында қойылған талап біреу – 
барынша  көп  мөлшерде  қазақтар  жерінен  «бос»,  «артық»  деген  жерді 
анықтау арқылы қоныстанушылар «қорын» толықтыру болды. Сондай-ақ, 
жергілікті  əкімшілік  басқару  жүйесін  қалыптастыруға  үлкен  назар 
аударылды.  Нəтижесінде  ХІХ  ғасыр  соңына  қоныс  аударушылар 
басқармасының орталықтандырылған біртұтас жүйесі құрылды. Транссібір 
темір  жолы  қазақ  жерінің  Солтүстік  өлкесі  арқылы  жүргізілді.  Ақмола 
облысы  əкімшілігіне  қараған  осы  өңірде  құрылған  5  уездің  3  уезінен  160 
мың  келімсек  орыс-украин  шаруаларын  қоныстандыру  үшін  2241503 
десятина  жер  бөлінді.  Мұнда,  экономист  Ф.А.Щербина  басшылығымен 
«қоныстанушылар  қорын»  жасау  үшін  арнайы  статистикалық  экспедиция 

111 
 
жасақталды.  Арнайы  экспедиция  1896-1902  жылдарда  Ақмола,  Торғай 
жəне  Семей  облыстарының  12  уезін  қамтып,  қазақтардың  мал 
шаруашылығына қажетті пайдаланатын «нормасын»  «187 десятина жер 24 
мал  басына  жеткілікті»  –  деп  анықтады.  Зерттелген  8  уездің  жергілікті 
қазақтарға  тиесілі  жер  мөлшері  –  51  %,  қалған  49  %  жері  «қоныс 
аударушылар  қорында»  қалды.  Экспедиция  жұмысы  нəтижесімен 
қанағаттанбаған  патшалық  əкімшілік  қазақтар  пайдалануындағы  жер 
«нормасын»  азайтып,  «артық»  деген  жерді  қосымша  анықтау  арқылы 
жоғарыда  аталған  уездер  бойынша  «қоныстанушылар  қорын»  63%  дейін 
көбейтті. Қоныс аударушылар қатары жылма-жыл артып, олар тұрақтанған 
жерлерде мыңдаған қоныстар пайда болды. Қазақстанның солтүстік, батыс 
жəне  шығысында  жаңа  келіп  қоныстанған  орыс  жəне  украин 
шаруаларымен  қоса,  орыс-казак  станицалары  салынды.  Мəселен,  Ақмола, 
Торғай  жəне  Орал  облыстарында  тұрғын  қазақтармен  салыстырғанда, 
келімсек  орыс-казактар  жəне  орыс,  украин  шаруалар  есебінен  жалпы 
халық саны өсті. 1897 жылғы жалпы ресейлік халық санағы бойынша, тек 
бір  Ақмола  облысында  орыс  тұрғындарының  көрсеткіші  33  %  жеткен. 
Қазақстанның  оңтүстігінде  14  мыңдай  орыс,  украин  жəне  əскери  адам 
қоныстанды.  ХІХ  ғасырдың  80-жылдарында  мұнда  5  уезд  жəне  80-нен 
астам  елді  мекендер  пайда  болды.  Патшалық  үкіметтің  жедел  қарқында 
жүргізген  қоныс  аудару  саясаты  нəтижесінде  келімсек  орыс,  украин 
шаруаларына ең шұрайлы жайылымдық, егістік, су көздеріне бай, орманды 
жерлер  берілді.  Тұрғылықты  қазақтар  болса,  сусыз,  малға  тиімсіз 
аймақтарға зорлықпен, түрлі амал-айламен қоныстарынан көтеріле көшуге 
мəжбүр болды. Қоныс аудару салдарынан жергілікті тұрғын саны азайып, 
демографиялық ахуал күрделене түсті. Қазақтар сан жағынан 1897 ж. санақ 
бойынша 87 %-ке  дейін азайды. Келімсек орыс жəне украиндардың саны  
532,7 мыңға, татарлар – 55,4 мыңға, өзбектер – 73,5 мыңға, ұйғырлар – 56 
мыңға  артқан.  Бұл  сандық  көрсеткіштер  жаңа  ХХ  ғасырда  ұлғая  түсті. 
Патша  үкіметі  1901  жылы  Жарлық  шығарды,  онда  жеке  адамдарға 
қазыналық  жерлерден  үлестік  жер  бөліп  беруге  рұқсат  етілді.  Қазақтар 
жері  қазыналық  деп  есептелді  жəне  1867-68  жылдар  реформасына  сəйкес 
мемлекеттік  меншік  болып  жарияланған  болатын.  1904  жылы  қоныс 
аудару  басқармасы  құрылып,  оған  орталық  Ресейден  шаруаларды  қоныс 
аударту  ісін қадағалау  толығымен  жүктелген  еді. 1904 жылы  6  маусымда 
шыққан  енді  бір  заңда  «село  тұрғындары  мен  мещан-егіншілердің  өз 
еркімен  қоныс  аударуы  туралы»  делінген.  Бұл  аталған  заңдық  күші  бар 
құжаттардың  барлығы  қазақ  халқын  өз  ата-қонысы  болған  туған  жерден 
ығыстырылуға, тұрмыс ауыртпалығын бастан кешуге, мəжбүрлікке душар 
етті.  Сонымен,  қорыта  айтқанда,  орыс  шаруаларын  қазақ  өлкесіне 
қоныстандыра  отырып,  қазақ  халқын  шаруашылыққа  жарамды  жерінен 
айыру  процесімен  бір  мезгілде  отарлаушы  əкімшілік  жүйесінің  жаңа 
жағдайға  байланысты  одан  əрі  жетіліп,  нығая  түскендігін,  сондай-ақ 

112 
 
отарлау  ісінің  құрамды  бөлігі  қазақтарды  орыстандыру,  шоқындыру 
шараларының да жүйелік, мақсаттылық сипат алғандығын байқаймыз. 
Қазақ  жеріне  қоныс  аударғандардың  қатарында  ескі  дінді 
ұстанушылар  яғни  староверлерде  болды.  Олар  орта  ғасырлық  орыс 
мəдениетін насихаттаушылар болды. Өмірдің қилы кезеңдерін бастарынан 
кешіргендеріне  қарамастан  күні  бүгінге  дейін  өз  салт-дəəстүрін,  дінін, 
мəдениетін  сол  қалпында  сақтап  қалуға  тырысқан.  Бұған  дəлел  ретінде 
Өскемен  қаласында  Шекарашылар  көшесінде  орналасқан  Покров 
Пресвятой  Богородицы  шіркеуі.  1990  жылы  қаланған  бұл  шіркеудің 
алғашқы  діни  қызметкері  Новосибирск  епархиясының  тағайындауымен 
Глеб  əкей  болды[3].    Өскемендік  ескі  дінді  уағыздаушылар  қоғамы 
Новосибирск  епархиясына  қарап,  ал  ол  болса  Москва  митрополитне 
бағынады.  Шіркеудің  ішінде  сирек  кездесетін  иконалар  ілінген.  Бұл 
иконлардың  басқа  иконалардан  ерекшелігі  суреттермен  безендірілмеген, 
тек қана мəтін берілген. Одесса облысының Старая Некрасовка ауылынан 
көшіп келген ескі дінді уағыздаушылардың шіркеуге берген сыйы. Ескі дін 
уағыздаушылардың  діни  дəстүрлері  де  ерекше.  Діни  қызымет  барысында 
уақыт  150-200  жылдай  кейінге  тоқтап  қалғандай  əсер  қалдырады.  Алтарь 
алдында  паршадан  тігілген  киім  киіп,  діни  қызыметкер  тұрса,  оның  оң 
жағына  ер  адамдар,  сол  жағына  əйел  адамдар  кезекпен  дұға  қылады. 
Барлығы ескі дінді уағыздаушылардың дəстүрлі киімдерін киінген. Қазіргі 
таңда мұражайда ғана кездесетін бұл киімдерді адамдар осы уақытқа дейін 
шіркеуге барғанда киетін болған[4].  Ер адамдардың киім ұзын кафтандар, 
əйел адамдардыкі қою түсті сарафан киіп жəне қара түсті орамал тартып, 
екі  қолдарын  кеуделеріне  қойып,  құдайға  жалбарынады.  Ескі  дінді 
уағыздаушылардың  шіркеулерінде  міндетті  түрде  шіркеу  хоры  болады. 
Бірнеше  адамнан  тұратын  хорды  тыңдағанда  бір  адам  айтып  тұрғандай 
əсер қалады. Дəл осындай шіркеу Шығыс Қазақстан облысының Бобровка 
елді  мекенінде  жəне  Ертіс  өзенінің  бойында  да  бар.  Ескі  дінді 
уағыздаушылар  өте  жабық  түрде  өмір  сүреді.  Олардың  көбі  діни 
қағидаларын  күнделікті  өмірде  ереже  ретінде  қатаң  ұстанады.  Бұл 
қағидалар ұрпақтан ұрпаққа жалғасын табуда.  
Қазіргі жаһандану дəуірінде өз салтының ерекшелігін сақтап  қалуға 
ұмтылу  үшін  көптеген  қиындықтарды  жеңу  қажет.  Шығыс  Қазақстан 
жерін  қоныстанған  ескі  дінді  уағыздаушылар  қазақ  халқының 
қонақжайлығын бағалап, бейбіт өмір сүруде. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы 
айтқандай мемлекеттіміздің тұтастығы осы елде мекен етіп жатқан əр түрлі 
ұлт өкілдерінің достастығынның беріктігі мен ынтымақтылығында.  
  
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
  
1.  Қазақстан  тарихы  (көне  заманнан  бүгінге  дейін).  5  томдық.  3т.  –
Алматы: Атамұра, 2002.495-б 

113 
 
2.  Алексеенко  Н.В  Население  дореволюционного  Казахстана 
(численность, размещение, состав, 1870-1914 гг.) – Алматы, Наука, 1981. - 
82-84 б.  
3. Крутова Н. В гостях у старообрядцев. // Рудный Алтай. – 2001. - 3 
марта 
4.  Бломквист  Е.Э.,  Гринкова  Н.П.  Бухтарминские  старообрядцы.  - 
Ленинград: Академия Наук СССР, 1930.  - С. 16, 35 
 
 
ӘОЖ 811.512.122 
Жаманкулова Ж. 
С.Бəйішев атындағы Ақтөбе университеті 
Өскемен қ., Қазақстан Республикасы 
 
АЛҒАШҚЫ ҚАЗАҚ ОҚУЛЫҚТАРЫ 
 
ХІХ  ғасырдың  60-жылдарынан  бастап  түркі  тілдерінің  қай-қайсысы 
болсын  зерттеу    нысанына  айналуымен  қатар,  өзара  жүйелі  түрде 
салыстырылып  отырды.  Көне  жəне  орта  түркі  жазба  ескерткіштері  мен 
түркі тілдері арасындағы генетикалық, құрылымдық байланыс анықталып, 
түркі  тілдерін  жіктеуге  үлкен  мəн  берілді.    Оған  сол  кездегі    Петербор  
мектебінің  көрнекті  өкілдері  В.А.Гордлевский,    А.Н.Самойлович,  
С.Е.Малов,  Н.Ф.Катанов,  Н.И.  Ашмарин,  В.А.Богородицкий  т.б.  зор  үлес 
қосты.  Олар  бірқатар  жалпытүркілік  сөздіктер  мен  күрделі  зерттеулер 
қалдырды.  Сонымен  қатар,  ХҮІІІ-ХІХ  ғасырларда  Орал-Алтай  тіл 
білімінің дамуына байланысты   түркітану  проблемалары  Батыс  Еуропа  
ғалымдары  Т.Страленберг, В. Шотт, И.А.Кастрен, Г.И.Рамстедт, В.Томсен 
т.б. еңбектерінде зерттелген болатын. 
Қазақ  тілі  кіретін  қыпшақ  тобындағы  түркі  тілдер  жайында 
материалдар,  мəліметтер  орыс  тарихы  үшін  көне  замандардан-ақ  белгілі 
болған.  А.Н.  Кононов  ескі  қолжазбаларда  көп  кездесетін  кірме  сөздерге 
орысша  түсініктер  беріліп  отырғанына  қарап,  сөздік  жасау  тəжірибесі 
орыстарда  ХІ  ғасырдан  бұрын  болған  деген  пікірді  қостаған.  Осындай 
лексикографиялық  тəжірибенің  алғашқы  үлгілері  ретінде  «Се  татарский 
язык»  жəне  «Толкование  языка  половецкого»  деп  аталатын  екі  сөздікше 
болғанын көрсетеді [1, 22-217 бб.]. 
ХІХ  ғасырдың  орта  кезеңінде  орыс  ғалымдары  түркі  тілдес 
халықтардың, оның ішінде қазақ халқының этнографиясын, тарихын, тілін, 
əдебиетін  ғылыми  талдаулар  жасай  отырып,  зерттеуге  кірісті.  Зерттеу 
жұмысымен  айналысатын  орысша  оқыған  бірлі-екілі  зерттеуші  қазақ 
арасынан  да  табылды.  Бұлар  қазақтың  ауыз  əдебиеті  нұсқаларын,  ақын-
жыраулардың  өлең-жырларын  жазып  алып,  кітап  етіп  бастырды.  Орыс 
алфавитінің  графикасымен  қазақ  тілінде  кітаптар  жазды.    Бұл  ретте 

114 
 
Ш.Уəлиханов,  Ы.Алтынсарин,  Ә.Диваев,  В.В.  Радлов,  Г.Н.Потанин, 
И.Н.Березин,      Н.Н.Пантусов,  А.Е.Викторов  жəне  т.б.  еңбектерін  атауға 
болады. 
Петр  Бірінші  заманында  Сібірді  мекендеген  түркі  халықтарының 
тілдерін  зерттеу  жолға  қойыла  бастағаны  белгілі.  1725  жылы  Петербор 
Ғылым  академиясы  құрылған  соң,  бұл  бастама  жүйелі  сипат  алды.  Еділ, 
Каспий  бойындағы,  Орал,  Сібір,  Орта  Азиядағы  түркі  халықтарының 
тарихын,  қоныс,  тұрмыс  жайын,  тілі  мен  əдебиетін  зерттейтін  арнайы 
экспедициялар  ұйымдастырылды.  1747  жылы  академик  П.С.Палластың 
(1711-1811)  басқаруымен  «Барлық  тілдер  мен  наречиелердің  салыстырма 
сөздігі»  деп  аталатын  4  томдық  еңбегі  (1790-91)  жарық  көреді.  Онда  19 
түркі  тілдерінің  лексикалық  деректері  қамтылған  еді.  А.Н.  Кононов  осы 
сөздікте  қазақ  сөздері  берілгеніне  қарап,  басқа  көптеген  түркі  тілдері 
сияқты қазақ тілінің  зерттеу объектісіне айналуы ХҮІІІ ғасырдың екінші 
жартысынан  басталады  деген  пікір  айтқан.  Сонымен  қатар  қазақ  тілі 
туралы  ХҮІІІ  ғасырдың  соңғы  кезеңінде  жиналған  бірқатар  қолжазба 
материал Ф.П.Аделунгтың (1768-1843)  архивінде  сақталғанын  көрсетеді 
[1, 276 б.]. 
Қазақ  тілі  лексикасын  алғаш  салыстырып  зерттеген  ғалымдардың 
бірі – көрнекті неміс ғалымы Г.Ю.Клапрот (1783-1835). Оның 1825 жылы 
жазылған  еңбегінде  алдымен  қазақ  халқы  туралы  қысқаша  тарихи 
анықтама,  одан  соң  түрік,  Қазан  татары,  Тобыл  татары  жəне  монғол 
тілдерінің  сөздерімен  салыстыра  отырып  жасаған  қысқаша  французша-
қазақша сөздікше берілген [2, 321-344 бб.]. 
Одан  кейін  ХІХ  ғасырдың  20-30  жж.  аралығында  Орынбор 
шекаралық  комиссиясында  қызмет  еткен  А.И.Левшин  (1799-1879) 
«Описание  киргиз-казачьих  или  киргиз-кайсацких  орд  и  степей»  (СПб, 
1832)  деп  аталатын  қазақ  тарихы  мен  этнографиясын  зерттеуде  елеулі  із 
қалдырған  еңбегінде  қазақ  тіліне,  əсіресе  оның  фонетикасы  мен 
лексикасына  едəуір  көңіл  бөлген.  Мысалы,  басқа  түркі  тілдеріндегі  ш 
орнына  с;  й  орнына  ж  айтылатынын  көрсеткен  (бұл  кітап  1996  жылы 
«Санат» баспасынан қайта басылып шыққан болатын).  
Орыс  түрктанушылары  мен  миссионер-ғалымдарының  қазақ  тілін 
практикалық  мақсатта  жүйелі  түрде  даралай  зерттеулері  ХІХ  ғасырдың 
орта  шенінен  басталады.  Осы  орайда  орыс  түркітанушылар  қатарында              
Г.И.Спасский,  А.О.Мужнинский,  С.С.Уваров,  Х.Ф.Френ,  А.Казембек,   
Г.С.Саблуков,  О.И.Бетлингк,  А.Н.Самойлович,  В.В.Вельяминов-Зернов 
сияқты құнды еңбектерімен танымал болған, түркологияға өздерінше үлес 
қосқан  ғалымдарды  атап  өтпеуге  болмайды  [3,  16  б.].  Олардың 
еңбектерінің  бірқатарында  тек  практикалық  емес,  ғылыми  талдаулар  да 
жасалып  отырды.  Белгілі  шығыс  зерттеушісі,    ғалым-миссионер, 
профессор  Н.И.Ильминский  (1822-1891)  1860-1861  жылдары  Қазанда 
шыққан  «Материалы  к  изучению  киргизского  наречия»  деп  аталатын 

115 
 
еңбегі  шын  мəнісінде  миссионерлік  мақсатта  жазылған  еңбек  болатын. 
Сөйте  тұра  ол  қазақ  тілінің  грамматикалық  жүйесін  зерттеуге  арналған 
алғашқы  еңбек  болып  табылады.  Кезінде  бұл  еңбек  қазақ  тілін 
үйренушілер арасында аса бағалы оқу құралы болғаны белгілі [4. 41 б.]. 
Н.И.Ильминскийдің  «Материалы  к  изучению  киргизского  наречия» 
атты  еңбегі  үш  бөлімнен  (кіріспе,  дыбыс  бөлімі,  грамматика  бөлімі  жəне 
сөздік)  тұрады.  Осы  еңбектің  сөздік  бөлімінде  қазақ  сөздері  орыс  тіліне 
аударылып, 
сөз 
мағыналарын 
кең 
түсіндіруге 
мəн 
берген. 
П.М.Мелиоранский  сөздіктің  шағындығына  қарамастан,  оны  өте  жоғары 
бағалаған.  Бұл  сөздікті  қазақша-орысша  алғашқы  сөздіктердің  бірі  деп 
қарауға болады. 
Н.И.Ильминскийдің бұл еңбегі туралы айтылғанда мынадай жайттар 
есте  болуы  керек.  Біріншіден,  автор  қазақ  тілін  жеке  тіл  ретінде  емес, 
наречие деп зерттеген. Мұның себебі түркі тілдерінің шыққан тегі жағынан 
бір-біріне  жақындығына  қарап,  ол  кезде  олардың  бəрі  түрік  тілінің 
наречиелері  (диалектілері)  деген  көзқарас  орын  алған  (В.В.  Радлов, 
Л.З.Будагов  жəне  т.б.).  Екіншіден,  Н.И.Ильминский  өзінің  еңбегін  қазақ 
(қырғыз)  наречиесін  зерттеу  материалдары  деп  атағанымен,  оларды  өзі 
атап  көрсеткендей,  «Жартылай  Орынбордан,  жартылай  Орал  даласының 
батыс  жағынан  жəне  жетірулықтар  мен  байұлылықтар  қоныстанған 
жерлерден жинадым», – дегенді атап айтады [4, 6 б.]. Бұл материалдардың 
жалпы  қазақ  тіліне  тəндігінен  гөрі  белгілі  аймақтық  сипаты  басым  екені 
байқалады. Сол себепті Н.И.Ильминский жинап бастырған материалдарды 
С.Аманжолов  қазақ  тілінің  батыс  диалектісін  зерттеу  үшін  құнды  еңбек 
деп  бағалайды  [1,  130  б.].  Шыққан  мерзімі  жағынан  Н.И.Ильминскийден 
кейін  аталатын          М.А.Терентьевтің  (1837-1909)  «Грамматика  турецкая, 
персидская, киргизская и узбекская» (СПб., 1876) атты еңбектерін айтпай 
кетуге болмайды. М.Терентьев еңбегінің алғы сөзінде қазақ тіліне қатысты 
грамматика  бөлімін  Н.И.Ильминскийдің  «Материалдарына…»  сүйеніп 
жазғанын,  кейін  оны  сұлтан  Жəңгір  Бөкеев  пен Г.Ибрагимовтың қарап 
шыққанын  ескертеді  [7,119  б.].  Еңбек  негізінен  қазақ  тілінің 
морфологиясына  арналып,  онда  сөз  таптары  жайында  бірқатар  талдаулар 
жасалған. 
Түркі  халықтарының  ауыз  əдебиетін,  тілін,  мəдениетін  зерттеуде 
жоғарыда  аты  аталған  ғалымдардың  көбімен  ғылыми  қарым-қатынаста 
болған адам – ғалым-тілші, фольклорист, этнограф, Қазан университетінің 
профессоры Н.Ф.Катанов (1862-1922). 
Н.В.  Катанов  атақты  лингвист  болуымен  қатар,  ауыз  əдебиеті 
үлгілерін  жинаушы,  оны  зерттеуші,  орыс  тіліне  аударушы,  түрлі 
комментарийлер  жазып,  ғылыми  құндылығын  анықтап,  жанрларға 
жіктеуші,  оларды  бастырып  шығарушы.  Сондай-ақ,  қазақтың  əдебиеті, 
тілі,  мəдениеті  туралы  А.Е.Алекторов  пен  П.М.Мелиоранский,  қазақ  тілі 
мен  эпосы  туралы  жазған  Н.Я.Саркин  мен  М.Н.Бекимов,  тарих, 

116 
 
этнография,  фольклор  жайында  жазған  Ә.Диваев,  қазақ  ауыз  əдебиеті 
туралы  жазған  А.Д.Нестеров  пен            Н.Пантусовтың  есімдерін  атап  өту 
қажет. 
Н.  Катанов  1896-1901  жылдар  аралығында  Қазанда  шығып  тұрған 
«Деятель»  журналының  «Шығыс  библиографиясы»  бөлімінде  қазақ 
кітаптары туралы алғашқы сын мақалаларын жариялап отырған. Олардың 
ішінде қазақ əдебиеті, ауыз əдебиеті нұсқалары қамтылған кітаптар, ақын-
жазушылар жайында құнды пікірлер, ғылыми деректер молынан берілген, 
мысалы, қазақ лиро-эпосының асыл маржандарының бірі – «Қозы Көрпеш 
–  Баян  Сұлу»  1896 жылы  Қазанда  басылып  шыққан  кітабына  сын  мақала 
жариялаған [1, 75 б.]. Мақалада автор қазақтың «Қозы Көрпеш» жырының 
сюжетімен  Еуропа  елдері  ерте  кезден  таныс  екендігін  жазған.  Жырды 
мешін  жылы  туған  жиырма  жастағы  ақын  айтып  отырғаны  туралы  дерек 
береді де, ақын мен айтушы (жыршы) жайындағы пікірін жазады. 
Қазақ  тілінің  зерттелу  тарихи  дəуірін  П.М.Мелиоранскийдің 
«Краткая    грамматика  казак-киргизского  языка»  (СПб,  1894-1897)    еңбегі 
толықтырды. Одан соң В.В.Катаринскийдің «Практические уроки русского 
языка  для  киргизов»  (Оренбург,  1895;  2-е  изд.  Казань,  1895)  жəне 
«Первоначальный  учебник  русского  языка  для  киргизов»  (Казань,  1909), 
А.Алекторовтың 
«Киргизская 
хрестоматия», 
Н.Н.Пантусовтың 
«Материалы  к  изучению  казак-киргизского  наречия»  (1899-1904),  В.В. 
Катаринскийдің  құрастырған  «Краткий  русско-киргизский  словарь» 
(1895),  т.б.  еңбектерімен  қатар  ірілі-ұсақты  сөздіктер  мен  сөздікшелер, 
анықтағыштар қазақ тілі лексикасының қорын молайта түсті.  
Сонымен  қатар,  қазақ  тілі  материалдары  А.В.Старчевскийдің 
«Спутник  русского  человека  в  средней  Азии»  (1878),  «Карманный 
стоязычный  словарь»  (1887),  «Проводник  и  переводчик  по  окраинам 
России»  (1888)  т.б.  еңбектерінде  қамтылған.  Қазақша-орысша  сөздік 
құрастыруда  А.В.Старчевский  өзіне  Н.И.Ильминскийдің  еңбегі  негіз 
болғанын  атап  өтеді.  Дегенмен,  сөз  болып  отырған  кітаптағы  көлемді 
қазақша-орысша сөздікте Ильминский сөздігіндегі сөздерден басқа да мол 
материал  қамтылғанын  байқау  қиын  емес.  Оның  еңбектерінің  ішіндегі  ең 
құндысы  «Спутник  русского  человека  в  Средней  Азии»  болып  саналады 
дейді зерттеуші М.Малбақов өз еңбегінде. 
Белгілі  шығыстанушы  Н.И.Веселовский  (1848-1918)  В.Бартольдт,         
П.Мелиоранский,  В.Радловпен  бірлесе  отырып,  Орта  Азияның, 
Қазақстанның  тарихын,  этнографиясын,  мəдениетін  зерттейтін  қоғам 
ұйымдастырып,  өзі  сол  қоғамның  шығыс  бөлімін  басқарады. 
Н.И.Веселовскийдің  қазақ  тарихы  мен  мəдениетіне  сіңірген  зор  еңбегі  – 
1904  жылы  Шоқан  Уəлихановтың  бір  томдық  шығармалар  жинағын 
бастырып  шығаруы  болатын.  Кітаптың  алғы  сөзінде:  «Шоқан  Уəлиханов 
шығыстану  əлемінен  аққан  жұлдыз  сияқты  жарқ  етіп  өте  шықты.  Орыс 
ориенталистері оны  бір  ауыздан  ғажайып құбылыс деп  танып,  одан  түркі 

117 
 
халықтарының тағдыры жөнінде ұлы жаңалықтар ашады деп күтіп еді» деп 
жазған  болатын.  Оның  қазақ  əдебиеті  тарихынан  мол  дерек  беретін  тағы 
бір еңбегі – «Киргизский рассказ о русских завоеваниях в Туркестанском 
крае»  деген  кітабы  1894  жылы  Санкт-Петербургте  жарық  көрді. 
Н.И.Веселовский  –  Петербор  университетінің  шығыс  факультетінің 
профессоры  қызметін  атқарып  жүргенде,  оқыған  лекцияларында  «шығыс 
халықтарының  тарихы,  мəдениеті  жоқ»  деген  нəсілдік  жалған  теорияға 
қарсы  шығып,  шығыс  халықтары  дүниежүзі  тарихынан  лайықты  орын 
алуға тиісті деген пікірді барынша қолдаған ғалым [1, 12 б.]. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1.  Аманжолов  С.  Вопросы  диалектологии  и  истории  казахского 
языка. – Алматы, 1959. – 450 с. 
2.  Ильминский  Н.И.  Материалы  к  изучению  киргизского  наречия.  – 
Казань, 1861. – 123 с. 
3.  Кононов  А.  История  изучения  тюркских  языков  в  России.–
Л.,1982–256 с. 
4. Klaproth J. Sur la langue kіrgіz. –Kazan, 1825. – 475 s. 
5.  Қайдаров  Ә.,  Оразов  Ғ.  Түркологияға  кіріспе.  –  Алматы,  2004,  – 
358 б.   
6. Кенесбаев С.К. Основные вехи изучения языка казахского народа. 
– Алма-Ата, 1967. – 235 с. 
7.  Терентьев  М.А.  Грамматика  турецких,  персидских,  киргизских  и 
узбекских языков. – СПб., 1875. – 119 с. 
 
 
УДК 67.401 
Жексекеева Д. 
Евразийский Национальный университет им Л.Н. Гумилева 
г.Астана, Республика Казахстан 
 
ПРИЧИНЕНИЕ ВРЕДА ОРГАНАМИ МЕСТНОГО 
ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ,  
ВЫСШИМИ ИСПОЛНИТЕЛЬНЫМИ ОРГАНАМИ,  
ДОЛЖНОСТНЫМИ ЛИЦАМИ ПУТЕМ ИЗДАНИЯ АКТОВ, 
 НЕ СООТВЕТСТВУЮЩИХ ЗАКОНАМ, УКАЗАМ  
ПРЕЗИДЕНТА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН, ПОСТАНОВЛЕНИЯМ 
ПАРЛАМЕНТА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 
 
Гражданским  Кодексом  Республики  Казахстан  рассматривается 
ответственность  за  издания  государственными  органами  актов,  не 
соответствующих  законодательными  актам.  Акты,  не    соответствующие, 

118 
 
законам,  указам  Президента  Республики  Казахстан,  постановлениям 
Парламента Республики Казахстан могут быть изданы органами местного 
государственного  управления,  высшими  исполнительными  органами, 
должностными  лицами.  Эти  издания  могут  иметь  индивидуально-
регламентирующее значение и носят нормативный характер.  
В 
итоге 
издания 
государственными 
органами 
акты, 
несоответствующие  законодательным  актам,  законам,  указам  Президента 
Республики Казахстан, постановлением Парламента Республики Казахстан 
изданные  органами  местного  государственного  управления,  высшими 
исполнительными органами, должностными лицами могут причинить вред 
гражданам  и  юридическим  лицам  (права  собственности,  иные  вешние 
права, право на занятие предпринимательством и др.)  
Вред, причиненный в итоге издания вышеуказанных актов, подлежит 
на основании решения суда. При этом не требуется наличия вины органов 
и  должностных  лиц,  издавших  данный  акт.  Вред  возмещается  за  счет 
средств 
государственной 
казны. 
Возмещение 
вреда 
должно 
осуществляться  из  средств  республиканской  либо  местной  казны  в 
зависимости от того, какими органами или должностными лицами изданы 
акты  –  местными  либо  высшими  исполнительными.  Представителями 
казны  в  каждом  отдельном  случае  выступают  финансовые  органы  или 
другие органы и граждане по специальному поручению.  
Самостоятельнуюответственность 
за 
любые 
противоправные 
действия  и  причинение  вреда  их  органами  и  должностными  лицами 
должны  нести  органы  местного  самоуправления.  При  привлечении  их  к 
ответственности  за  причиненный  вред  органы  местного  самоуправления 
будут  отвечать  средствами,  находящими  в  из  ведении.  Вред  может 
причиняться  не 
только  изданием 
актов  не  соответствующих 
законодательным  актам,  а  также  и  иными  другими  действиями 
должностных  лиц  государственных  органов  в  области  государственного 
управления.  Возмещение  вреда  при  этом  должно  происходить  по  общим 
правилам,  в  случае  наличии  вины  причинителя  вреда.  В  соответствии  со 
статьей 
922 
Гражданского 
Кодекса 
Республики 
Казахстан 
«Ответственность  за  вред,  причиненный  государственными  органами, 
органами местного самоуправления, а также должностными лицами»: 
1.  Вред,  причиненный  в  результате  издания  государственными 
органами  актов,  не  соответствующих  законодательным  актам,  подлежит 
возмещению  на  основании  решения  суда,  независимо  от  вины  органов  и 
должностных  лиц,  издавших  акт.  Вред  возмещается  за  счет 
государственной  казны.  Представителем  казны  выступают  финансовые 
органы либо другие органы и граждане по специальному поручению. 
2. Органы местного самоуправления отвечают за вред, причиненный 
их органами и должностными лицами, в судебном порядке. 
3.  Вред,  причиненный  незаконными  действиями  (бездействием) 

119 
 
должностных лиц государственных органов в области административного 
управления, возмещается на общих основаниях за счет денег, находящихся 
в  распоряжении  этих органов.  При их недостаточности  вред  возмещается 
субсидиарно за счет государственной казны. [1] 
Например,  зная  о  незаконности  изъятия  товара  у  торговца, 
представитель,  скажем,  налогового  органа  изымает  его  и  впоследствии 
допускает  порчу  товара.  Вред  должен  возмещаться  за  счет  средств, 
находящихся  в  распоряжении  органов  государственного  управления.  При 
недостаточности средств, вред будет возмещаться в субсидиарном порядке 
за счет средств государственной Казны. 
Одними  из  специальных  оснований  ответственности  является 
причинение  вреда  незаконными  действиями  органом  дознания, 
предварительного  следствия,  прокуратуры  и  суда.  Вред,  причиненный 
действиями  указанными  органами  в  результате  совершения  действий, 
перечисляется  в  статьи  923  Гражданского  Кодекса  Республики  Казахстан 
«Ответственность за вред, причиненный незаконными действиями органов 
дознания, предварительного следствия, прокуратуры и  суды » 
1.  Вред,  причиненный  гражданину  в  результате  незаконного 
осуждения,  незаконного  привлечения  к  уголовной  ответственности, 
незаконного  применения  в  качестве  меры  пресечения  заключения  под 
стражу,  домашнего  ареста,  подписки  о  невыезде,  незаконного  наложения 
административного  взыскания  в  виде  ареста  или  исправительных  работ, 
незаконного  помещения  в  психиатрическое  или  другое  лечебное 
учреждение,  возмещается  государством  в  полном  объеме,  независимо  от 
вины  должностных  лиц  органов  дознания,  предварительного  следствия, 
прокуратуры и суда, в порядке, установленном законодательными актами. 
2.  Вред,  причиненный  гражданину  или  юридическому  лицу  в 
результате 
иной 
незаконной 
деятельности 
органов 
дознания, 
предварительного следствия, прокуратуры, возмещается по основаниям и в 
порядке, предусмотренном статьей 922 настоящего Кодекса. 
3.  Вред,  причиненный  незаконными  действиями  (бездействием) 
судей  и  других  работников  суда  при  осуществлении  правосудия,  кроме 
случаев,  предусмотренных  пунктом  1  настоящей  статьи,  возмещается  на 
общих  основаниях  и  в  порядке,  установленном  пунктом  3  статьи  922 
настоящего Кодекса. 
Возмещается  государством  независимо  от  вины  должностных  лиц 
органов  дознания,  предварительного  следствия,  прокуратуры  и  суда  в 
причинении вреда.  
Речь  идет  о  так  называемой  судебной  ,  следственной  ошибке. 
Несмотря  на  формальную  законность  совершаемых    процессуальных 
действии,  в  итоге  может  произойти  незаконное  применение  уголовно-
репрессивных  или  процессуальных  мер.  Возможны  и  другие  незаконные 
действия.  

120 
 
В  частности  субъект  может  быть  незаконно  осужден,  незаконно 
привлечен  к  уголовной  ответственности,  к  нему  могут  быть  незаконно 
применены в качестве меры пресечения заключение под стражу, домашний 
арест,  подписка  о  невыезде.  На  лицо  может  быть  незаконно  наложен 
административное  взыскание  в  виде  ареста  или  исправительных  работ. 
Либо лицо может быть незаконно помещен в психиатрический стационар 
или другое лечебное учреждение.  
Перечисленными органами могут быть совершены и иные действия, 
незаконность  которых  очевидна.  В  таких  случаях,  вопрос  об 
ответственности решает не в соответствии с пунктом 1, а в соответствии с 
пунктом  3  статьи  923  и  пунктом  3  статьи  922  Гражданского  кодекса 
Республики  Казахстан  которая  вышеизложенная.  В  частности  пунктом  2 
Постановления Пленума Верховного суда Республики Казахстан от 9 июля 
1999  года  «О  практике  применения  законодательства  по  возмещению 
вреда,  причиненного  незаконными  действиями  органов,  ведущих 
уголовный  процесс»  предусмотрел,  что  незаконные  действия  могут 
включать  неправильное  применение  норм  уголовного  законодательства 
при  квалификации  преступления;  содержание  лица,  задержанного  по 
подозрению в совершении преступления, или лица, в отношении которого 
в  качестве  меры  пресечения  избран  арест,  в  опасных  для  его  жизни  и 
здоровью  условиях;  принудительное    помещение  не  содержащего  под 
стражей  лица  в  медицинское  учреждение  для  производства  судебно-
психиатрической  или  судебно-медицинской  экспертизы  при  отсутствии 
решения  суда  об  этом;  применение  насилия,  жестокое  или  унижающее  
человеческое  достоинство  обращения;  проведение  процессуальных 
действий  в  условиях,  создающих  опасность  для  жизни  и  здоровья 
участвующих  в  них  лиц;  принятие  решений  и  совершение  действий, 
унижающих  честь  и  достоинство  лица,  участвующего  в  уголовном 
процессе;  использование  и  распространение    для  целей,  не 
предусмотренных УПК, сведений о частной жизни, а равно иных сведений 
о  частной жизни, а равно иных сведений личного характера, которые лицо 
считало  необходимым  сохранить    в  тайне,  незаконное  осуждение, 
незаконное    применение  принудительных  мер  медицинского  характера, 
незаконное применение принудительных мер воспитательного воздействия 
и другие. [2] 
Обращение  за  защитой  нарушенного  права  к  органу  власти  или 
управления не препятствует обращению в суд с иском о защите прав, если 
законодательными актами не предусмотрено иное. 
В случаях, специально предусмотренных законодательными актами, 
защита  гражданских  прав  может  осуществляться  непосредственными 
фактическими  или  юридическими  действиями  лица,  право  которого 
нарушено, иными словами самозащита.   
Лицо,  право  которого  нарушено,  может  требовать  полного 

121 
 
возмещение  причиненных  ему  убытков,  если  законодательными  актами 
или договором не предусмотрено иное. 
Убытки,  причиненные  гражданину  или  юридическому  лицу  в 
результате  издания  не  соответствующего  законодательству  акта  органа 
государственной  власти,  иного  государственного  органа,  а  также 
действиями  (бездействием)  должностных  лиц  этих  органов,  подлежат 
возмещению 
Республикой 
Казахстан 
или 
соответственно 
административно-территориальной единицей. 
Если  наступление  правовых  последствий  нарушения  зависит  от 
виновности  нарушителя,  предполагается  его  виновность  кроме  случаев, 
когда законодательными актами предусмотрено иное. 
Вред,  причиненный  лицу  в  результате  незаконного  задержания, 
ареста,  домашнего  ареста,  временного  отстранения  от  должности, 
помещения  в  специальное  медицинское  учреждение,  осуждения, 
применения принудительных мер медицинского характера, возмещается из 
республиканского бюджета в полном объеме, независимо от вины органа, 
ведущего уголовный процесс.  
Право на возмещение вреда, причиненного в результате незаконных 
действий органа, ведущего уголовный процесс, имеют:  
1)  лица,  указанные  в  части  первой  статьи  39  Уголовно-
процессуального Кодекс Республики Казахстан;  
2) лица, уголовное дело в отношении которых не должно было быть 
возбуждено,  а  возбужденное  подлежало  прекращению  по  основаниям, 
предусмотренным  пунктом  6  части  первой  статьи  37  Уголовно-
процессуального  Кодекс  Республики  Казахстан,  если,  несмотря  на 
отсутствие  обстоятельств,  предусмотренных  частью  второй  статьи  33  и 

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: