қату үшін қолданамыз;  кэңілді күпті еткен жайлардан ары-

данамыз.  Сөз арқылы біз өз портретімізді жасаймыз,  ез іс- 

эрекетімізге түсінік береміз.  Біз сөз арқылы біреулерге жақсы 

көрінеміз,  біреулермен  жалғасамыз,  біреулерге  қарсылық 

көрсетеміз,  біреулерді өзімізге шақырамыз, енді біреулерге 

қокан-лоққы  көрсетеміз.  Тіпті  ақыл-ойға  кемел  адамдар­

дьщ  ішіндегі  ең  мықтыларының  өздері  сезімдері  мен  іс- 

әрекетерінен бөлінген ойларын білдіру, жеткізу керек бол- 

ганда  тіл  мүмкіндігінің  шамалы  ғана  болігін  қолданады. 

Тілдің  негізгі  әлеуметтік  міндеті  —  адамдардьщ  озара  іс- 

әрекетінде нәтижеге жетулеріне комектесу жене әлеуметтік 

ширығуды бәсендету.  Кобіне-кеп айтылган  сөздің салмағы 

жалпы айтылуға тиіс создің салмағынан кем түсіп жататы- 

ны да соның дәлеліндей факті.

Антропологиялық лингвистика ауызекі контексті басқ- 

аруға тікелей практикалық ықпал етуге мүмкіндік әперетін 

елеулі нетижелерге қол жеткізді. Қарабайыр мэдениет окіл- 

дерімен жүргізілетін озіндік ерекшелігі бар жүмыстар кезінде 

жазба түрде қалдырылған дерек-дэйектердің жоқтығы және 

басқа да жагдайлар қиындық тудырган кезде,  антрополог- 

лингвист “тікелей эдіспен”  жүмыс істейтін маманга айна- 

лады. Ол —  осы эдісті пайдалана отырып, тілді қалай үйрену 

керек екенін біледі.

Бір  жагынан  ол  тілдің  эрең  байқалатын  және  сирек 

түрлерін  зер  сала  қарайды;  екінші  жагынан,  оның  кәсіби 

қызыгушылыгы — әлеуметтік тәжірибелер.  Әңгімені ашық 

райда жалгастыру қажет болган кезде шартты райдан қалай 

айналып  оту  керектігін  ол  жақсы  біледі.  Қарым-қатынас- 

тагы әдеп,  иба ягни этикет саласына қатысты білімі — ант- 

ропологты қай мәселеге де үсақ-түйегіне дейін назарда үсгап, 

егжей-тегжейіне де зер салуга дагдыландырады, бэлкім, бүл- 

оның бір кемшілігі де болар.  Ол күрделі ережелерді жақсы 

кореді, ол ережелерге багынбайтын жайларды онан да жақ- 

сы  кэреді.  Бүган  себеп  болган  жагдайлардың  бірі  мынау: 

француз тілін сегіз жыл оқыганнан кейін америкалық фран­

цуз романдарын қуана-қуана окиды, ал бірақ оган Париж- 

ден озіне керекті кэшені сүрап білуге тура келетіндей бол­

са,ол сүрайын деген нәрсесін тілмен жеткізе алмай, дэрменсіз 

күйге түседі. Антрополог кітаптагы ережені оқьш шыга ал­

майды, ол ірі және үсақ қателер жіберуге мэжбүр.  Ол үшін 

жазылмаган заң: мәселенің негізгі түйініне жету, бүкіл ойды 

соган шогырландыру, сойтіп, қандай жагдай болса да, әцгімені 

онан эрі жалгастыру.

431

Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде көптеген экзотика- 

лык тілдер өте маңызды әскери мәнге ие болды, сол себеіггі 

антрополог-лингвистер өздерінің әдіс-тәсілін осы ақпарат- 

ты жеткізушілер — осы тілдердің өкілдері арқылы сынақтан 

өткізуге мүмкіндік алды.  Олар білім беру бағдарламаларын 

даярлады және мүнда ең алдымен тілді оқытудың антропо- 

логиялық түрғыда негізделген тиімді әдіс-тәсілдері бірінші 

кезекке  қойылды.  Бүның  нөтижесі  Қүрама  Штаттардағы 

тіл үйретудің дәстүрлі әдіс-төсілдеріне де ықпал етті. Ант­

рополог-лингвистер ауызекі тілді меңгерген ересектерді  оқьггу 

өдістерін жасады және сауатсыздарды  ана тілінде оқуға және 

жазуга үйретудің әдіс-тәсілдерін ойлап шыгарды. Антропо­

лог-лингвистер әдетте этнологиялық даярлықтан  отеді, сон- 

дықтан олар басқа тіл зерттеушілерге қараганда созді халық 

өмірімен бірлікте қарастырады. Антропологгар  көзқарасы 

бойынша, тіл дегеніміз — медениеттің,  мәдени болмыстың 

сандаган  түрлерінің  бірі  және  ол  адамның  іс  әрекетімен, 

ойлау жүйесімен тыгыз байланысты.  Создікті талдау мөде- 

ниеггің негізгі багыт-багдарын  айқындап береді жөне оньщ 

тарихын да бейнелейді. Мәселен, араб тілінде түйе атауына, 

оның дене  мүшелеріне  және  түйеге  қажет жабдықтарына 

қатысты алты  мыңнан аса соз бар екен.  Нью-Мексиканың 

испан  тілді  деревняларындагы  тілдің  жеткілікті  деңгейде 

дамымай қалуы,  сонымен бірге ондагы диалекті сөздердің 

коптігі  -   бүл топтагы түргындардың үзақ уақыт бойы ла- 

тын мөдениеті дамуының негізі арнасынан болініп, томага 

түйық  қалганының дәлелі.  Архаизмдердің  (конерген  сөз- 

дердің ) қолданылуы -  диалектілердің испан тілі дамуьшьщ 

негізі арнасынан он сегізінші гасырда бөлінгенін корсетеді 

Ал бораби  деп аталатын панама индейцтерінің соз қолда- 

нысындагы  gadsoot  (gadzooks),  forsoo  (forsooth),  chee-ah 

(cheer),  mai-api  (mayhap)  ант,  қоштау  білдіріп  үн  қосу) 

сияқты создер, олардың елизавет дәуіріндегі қарақшылар- 

мен  байланысы  болу  мүмкіндігін  аңгартады.  Қазіргі  күні 

тілдердің тарихы туралы, әсіресе, мәдениеті дамьггу қүралы 

болган грек,  санскрит,  араб,  қытай жэне  агылшын тілдері 

туралы коп нэрсе белгілі бола бастады.  Кейбір түрақты кыз­

мет ететін механизмдер анықталды.  Мэдени эволюциялык 

негізгі қозгалыс багытына қарама-қарсы тілдер күрделіден 

қарапайымга қарай қозгалады.  Қыгай жэне агылшын тідцері

432

бүл күнде өзінің барлық флексияларын жойып алды.  (Флек- 

сИя-лингвистикалық термин.  Флексия деп сөздің септелу, 

жіктелу  кезінде  өзгеруін  айтады.  ауд)  Фонетикалық  бір- 

ЬІнғайлылық -  танып-білуге болатын оқиғалар ретіне сенетін 

адамдардьщ жанына жағымды жай.  Блумфилд айтқандай:

“Бул  қарым-қатынас  тарихи  деталь,  бірақ  оның маңы- 

зы ерекше,  өйткені  ол адам іс-орекетінің кездейсоқ болмай- 

тынын көрсетеді; ол  — бір қараганда,  елеусіз-ақ көрінер қүбы- 

лыс:  сөз агынының  ішіндегі жекелеген дыбыстардың айтылу 

тәсілі сияқты жайлардың өзінде де әз жүйесінен айншшйды ”.

Тілдің фонетикалық жағы мөдениетте іріктеу және  сол 

сияқты стереотиптендіру яғни жалаң еліктеу механизмдері 

кызмет ететін фактінің  барлығын да айкын бейнелейді.  [Р] 

дыбысы pin деген  кезімізде сөл-пәл қырылдап шығады,  ал 

spin

  дейтін болсақ, бүл дыбыс ешқандай қырылсыз естіледі. 

Әйтсе де  ағылшын  тілінде  сөйлеушілер  өлгі дыбыс  естілуі 

жағынан бірдей болмаса да, ішкі бір түйсікпен оларға бірдей 

белгі ретінде қарайды. Олар қызыл түстің  кез-келген реңін 

көрсе  болды,  тоқтай  қалуға  үйренген  автомобилистерге 

үқсайды.  Егер мен белгісіз  бір тілді зерттеумен шүғылданып 

жүрген болсам  және  сойтіп  жүріп  ағылшынның  [Ь]  және 

[d]  дыбыстарына  үқсас,  бірақ  айырмашылығы  —  жүмсақ 

қырылмен айтылатын екі дыбысты кезіктірер болсам, онда 

мен озім үшін жаңа тілдегі [g]  типтес дыбыстардың бәрі де 

осы схемаға сәйкес келеді деп еш іркілместен болжау жасай 

аламын.  Мөдениетгің кез келген озге де аспектілері сияқты 

тіл де жүйелі түрде кесіп-пішілген  олшемді үстана бермейді. 

Біздің мағынасы жоқ бас өріптерге тастай қатып жабысып 

қалатынымыз бар. Ағылшын тіліндегі дүрыс жазу,  емле ере- 

желерінің қисынсыздығын да осы арада мысалға келтіруге 

болады.  “Ghiti”  созін fish  сияқты етіп оқыса болар еді:  [f]- 

ны  laugh созіндегідей,  ал 

[sh]-Hbi 

ambition

 созіндегідей етіп 

оқьіса болар еді.  Ықылық (hiccough)  созінде gh әріптері [р] 

Дыбысын  береді.  Ghoughteighteau  созі potato__{картофель) 

болып  оқылуы  мүмкін  —  оны  өзіңіз  түсініп  алыңыз.  Біз 

орыс  тілінде  “пять  домов”  деп  айтамыз,  ал  шын  мәнінде 

“пять  дом”  деп  айтар  болсақ,  әрі  айтуға  ыңғайлы,  жэне 

Мүның үстіне осы мағынаны соншалықты жақсы беріп түр.

Тілдік қолданыстардың жекелеген ерекшелікгері де оте 

Корнекгі. Француз протестантгарының қүдайдан тілектілеген

433

кезде достық көңілмен сен  (tu) деген сілтеу есімдігінің кол- 

дану ы, ал католикгердің, ресми түрде сіз (vogus) деп сөйлесуі 

кездейсоқ  емес.  Француз  қоғамының  әлеуметтік деңгейі, 

қоғамдагы орны жагьшан өр түрлі сатыда түрған адамдары- 

ның  барлығы  да  жүбайлар  арасындагы  қарым-қатынаста 

ақсүйекгер арасында ежелден бері қолданылып келе жатқан 

tu

  есімдігін  бір-біріне  қарата  сөйлегенде  қолдану  үрдісін 

сақтап  қалган.  Бірақ  “Қалага жапсарлас  елді мекен  Сен- 

Жерменде” герцог өзінің зайыбьша — герцогиняға сіз (vous) 

деп сөйлеседі — ал tu есімдігін көңілдес әйеліне қарата айта- 

тынын олардың екеуі де жақсы түсінеді.

Екінші жақтағы сілтеу есімдігінің қолданылуының өзін 

гана негізге  алып европалық қогам қүрылымындагы өзге- 

шеліктер,  айырмашылықтар  туралы түтастай  монография 

жазуға да болар еді.  Францияда адам есейген кезде тек сана- 

улы адамдармен  “сен” деп қарым-қатынас жасайды.  Олар 

тек өздерінің  ең жақын туыстарымен және  балалық  шақ- 

тагы достарымен гана осылайша өзімсініп сойлесе алады. Ал 

неміс тілді ортадагы студенттерге басқаша: егер өзі жиі көріп 

қарым-қатынас жасап жүрген адамыңмен тілдескеніңізде тез 

арада  “сенге”  көшпесеңіз,  олар  сіздің  мүныңызды  тәкап- 

парлыққа,  пандықка  балайды.  Императорлық  Австрия 

әскеріндегі  бір  полкте  қызмет  ететін  барлық  офицерлер 

өскери шендерінің қандай екендігіне қарамастан, бір-бірімен 

“сен”  деп  сойлескен.  Мүндай  арнайы  форманы  қолдану 

үрдісін бүзу жекпе-жек дуэльге шақырумен бірдей болган. 

Австрияда жөне  басқа да европа  елдерінде ересек адамдар 

арасьшдагы “сен” деп өзімсіне сөйлеуге кошуді арнайы рәсім 

жасап бекітетін болган: бүл рәсімге қатысушылар қүшақта- 

сып, бірінің стаканьшан бірі-бір үртгап ішкен.  Испания мен 

Италияда Франциядагыдай емес,  “сенге” көшу-жеңіл, бірак 

оңтүстік  Германия  мен Австриядагьщай бүл оте жиі бола­

тын жагдай емес.  Италияда  бүган қосымша күрделілік сол: 

мүнда сыпайы  қарым-катынастың арнайы  формасы ( Lei) 

қолданылады.  Lei мен ресми қарым-қатынаста қолданыла- 

тын  анагүрлым жалпылама есімдіктің қайсысьш таңдау ке­

рек  деген  сауал  тіпті  саяси  мөні  бар  меселеге  айналган. 

Фашистік  партия  Lei  есімдігін  қолдануга  тыйым  салған. 

Швецияда өлеуметтік дөрежесі томенгі  сатыдагы адамдар­

мен қарым-қатынаста қолданылатын ni есімдігінің  айнала- 

сында  Швецияда  дау-дамай  толастамаган;  бүл  озі  король

434

отбасының мүшелеріне көрсетілетін  ерекше қүрмет көрсе- 

ху сиякты бүрыннан таныс принципке сәйкес, бірақ “еліктеу- 

шіліктің кері айналдырган түрі” болатын.

Осы сөзді алып тастау, қолданыстан шығару үшін клубтар 

күрылған.  Адамдар:  “Мен  ni деген  сөзді  айтпайтын  бола- 

мын жэне сізді  де осы сөзді қолданбайды деп үміттенемін” 

деген жазуы бар кеуде белгішелерін тағып жүрген.  Өзін сол 

адаммен теңмін немесе әлеуметтік дәрежесі жагынан  жога- 

рымын  деп  есептейтін  адамдар  озімен  төменсіту  магына- 

сындагы ni  есімдігін қолданып сөйлескені үшін сотқа бер­

ген “Сіз менімен қарым-қатынаста  ni-сіз,  ал мен сізге -  ni 

емеспін” деген соз сонан қалган.

Мүньщ бэрі — тілдегі эмоционаддық символизмнің ушық- 

қан көріністерінің  мысалдары. Үлтшылдықтың  буырқана 

дамыган кездерінде және романтикалық қозгалыстар дәуі- 

рінде әрбір тіл сол мәдениеттің тендесі жоқ қүбылыс екенін 

дәлелдейтін бірден-бірі қүрал ретінде пайдаланылды.

Ғасыр  басында  мадьярлардың  шені  жогары  адамдары 

парламентте латын тілінде сөйледі, өйткені олар мадьярша 

сөйлей алмайтын, ал немісше сөйлегісі келмейтін.  Мадьяр, 

ирланд, литва тілдері  соңгы жүз жылда олі тілдер  санаты- 

нан бой көтеріп, қайта тірілді.  Бүл өзі — жазба тарих сияк­

ты, ежелден келе жатқан тенденция.  Библиядан белгілі, га- 

лилеяндар  Иордан откелінен отер кезде  Shibboleth тілінде 

сөйлеу орньша Sibboleth тілінде сойлегендердің бәрін өлтірген.

Мәдениетгің өз ішінде топтар оздерінің ынтымақтасты- 

гьш тіл арқылы айқындап көрсетеді.  Қылмыскерлердің бір- 

бірімен түсінісетін өз тілдік қүралдары — аргосы бар. Осыны 

барлық мамандықтарга қатысты айтуга болады. Англияның 

бір мектебінде (Винчестерде) ортағасырлық латын мен копте­

ген үрпақтардың сленгілерінен қатпарланған, бүл туралы ха- 

барсыз адамдар үшін мүлде түсініксіз бір тіл тәжірибеде қол- 

Данылады.  “Тілдік  кауымдастық”.  Бүл  — белгілі  бір  мағы- 

нага ие сөз тіркесі. Тілдік түрлерді қолдану түтастай алганда 

басқа  заттар  туралы  біртүтас  ақпарат  беруге  қызмет  етеді.

1  “Еліктеушіліктің  кері  айналдырылған  турінің”  тағы  бір  мысалы: 

америкадағы өз мөртебесі үшін күресетін шағын оқу орындары колледж- 

Дердің  ФБК  (Phi  Beta  Карра)-ға  мүше  оқутышылары  міндетті  түрде 

өздерінің кілттерімен жүретін болған, дамбалсыз жүруге бар, бірақ кілтсіз 

жүрмеген.  Ал сол  уақытта  ежелгі  мактаулы университетгерде  ФБК кілт- 

терін  тек  егде  жастағы  бірнеше  профессор  ғана  үстаған.

435

Англиядағы лауазымға ие қауым сөз соңындағы g-ны түсіріп 

тастап  қолдану арқылы  өздерінің  өзгелерден  ерекшелігін 

айқьшдап көрсетуге тырысады. Кішірейтіп көрсету — психо- 

логиялық  қауіпсіздіктің  бұлжымайтын  белгісі.  Егер  ағыл- 

шындардың  жогаргы  қауымының  өкілі  Дэвис  Кубогы  ко- 

мандасыньщ  мүшесі болатын болса,  ол былай  деген болар 

еді.  “Иә,  менің  ептеп  теннис  ойнайтыным  бар”.  Коптеген 

елдерде адамдар бүл сөзді өздерін белгілі бір әлеуметтік топ­

ка жатқызу үшін белгілі бірі реңк беріп айтады.  Ересек адам 

немесе егде жастағы ағылшын Оксфорд университетін бітіруші 

немесе әскери адам ретінде айқындагысы  келсе,  мүның озі 

тіл айырмашылыгы мен әлеуметтік мәртебе арасьшда ажыра- 

ғысыз  байланыс  бар  дегенді  білдіреді.  Сіз  ағылшынды 

галстугіне және акцентіне қарап айыра аласыз. Түрақты сөз 

тіркестеріне  қүрылған тілдік формалар  қоғамның эр алуан 

мүшелерінің үсганған позициясына және атқаратын рольдеріне 

қарай дәлме-дөл ажыратып таньггуға мүмкіндік береді. Топ­

тар мен таптар осы қүралды санадан тыс бір күшпен ерікген 

тыс қолданады, өйткені бүл — олардың үлкен кауымдастық- 

тың көмейіне жүтылып кетпеуі үшін де керек.  “Ол біз сияқ- 

ты сөйлейді”.  Бүл — топқа қабылдау үшін алгышарт  сынды 

декларация. Эвфемизмдер, ерекше еркелету мағынасындағы 

сөздер, мүның бәрі — таптық белгілер.

Әрбір мәдениеттің немесе белгілі бір қауымға гана тән 

мөдениеттің өзіне ғана тән хош иісі тілдік реңкгерден таны- 

лады.  1930 жылдары  Берлинде таныс  адамдар  көшеде  бір- 

бірімен  кездескен  кезде  бір-біріне  иіліп:  “Қайырлы  күн” 

деген.  Венада  жасы  үлкен  кісіге  сәлемдескенде:  “Қүрмет 

корсетемін” деп сәлемдескен; жақьпг танысьша: “Сені (Сізді) 

Қүдай жарылқасын” деп сәлемдескен;  ал әріптес — ғалым- 

дардың және  ақсүйектердің ортасында  “Сіздің қызметіңіз 

“деген  сөз  тіркесін  қолдану  үрдіс  болған  gewisse  Liebens- 

wiirdigkeit (ягни белгілі бір қүрмет),  Вена мөдениетінің ай- 

рықша белгісі болды және бүл — солтүстік,  протестанттық 

Германияда  белгілі,  бірак  осы  аймақта  қазіргі  күнделікті 

колдапыста сирек есгілетін “жақсы  омір сүріндер”, “ледиана”, 

“қолыңызды  сүйемін,  мейірбан  мырза  (ханым)”  сияқты 

сөздерден, сөз тіркестерінен айқын көрініп отырды. Азық- 

түлік тасушы  ас  үйге  азық-түлік  әкелген  кезде:  қабылдап 

алушы үй қызметкері болса,  “Сені Қүдай жарылқасьш” деп 

тіл қатқан, ал сол жерде үй иесі әйелдің өзі де түрған болса, 

“Қолыңызды сүйемін,  мейірбан ханым” деген.

436

Осы тақырыптағы  әңгімені  мүнан  өрі де жалғастырып 

алысқа  созып  алып  кетуге  болар  еді,  дегенмен  европалық 

сөздер тізімінде  басқа да тілдерге  кең жайылған  бір мәнді, 

мағыналы  өзек  бар.  Ағылшынша  бүл:  gentleman,  fair  play, 

week end, sport.  Француз тілінде бүл:1іаІ80п,такге88е, cuisine. 

Итальян тілінде:  diva,  bravo, bel canto.  Неміс тілінде: Welt- 

shmerz,  Sehnsucht, Weltanschauung, Gemiitichkeit. Ағылшын- 

дар, француздар мен испандар туралы ой түйе келіп, де Ма- 

дарьяга  fair  play,  le  droit  жэне  el  honor  создері  —  аталган 

мэдениеттердің  кілті  болатын  создер  деп  болжам  жасады. 

Енді оның  ағылшын тілі туралы ой үлгілеріне зер салыңыз:

“Агылшын тілі  қимыл-әрекет тілі  — бір буынды тіл де­

ген où кім-кімді de толық қанагаттандыратындай көрінеді. 

Іс-әрекет адамы бүгінгі күні өмір сүретінін біз білеміз, ал бүгінгі 

күн бір буыннан артықты сыйгыза алмайды.  Көп буынды сөз- 

дерді  агылшын  тілінде  кейде  “сөздікке  тән  сөздер

 ” 

деп  те 

атайды,  долірек  аитқанда,  ақыл-ой  қазынасына  қүмарлар- 

дың,  кітап кеміргіштердің, іс-орекеті огаш адамдардың, қыс- 

қасы  агылшын  деп  айтуга  келе бермейтін  жандардың  тілі 

деп есептейді.  Агылшынның бір буынды сөздері сондай тама- 

ша,  әсіресе іс-әрекет,  қимылды білдіретін сөздері,  эрине.  Сол 

қимыл-орекетті  агылшын тілі сөздерінің  дол  бейнелейтіні, 

қимыл-орекеттерге  сөздердің  сәйкестігі  соншалық,  әлгі  іс- 

қимылдар  тек осы агылшын тіліндегі  сөздермен  бейнеленуі 

тиіс  сияқты,  ал  осы  қимыл-орекеттерді  білдіретін  басқа 

сөздер мүның қасында мүгедек,  кемтар  сөздер  сияқты  көрі- 

нетіні бар.  Splash (шалпылдатып су шашу,шашырату), smash 

(бөлу,  жару),  ooze (сыгып алу), shreik (ишрылдау), slush (май- 

лау), glide (сырганау),  squeak, (шиқылдау,  сықырлау),  соо (кү- 

бірлесу)  — осы қимыл-әрекеттерді бүдан артық қандай сөзбен 

бейнелеуге болады?him (дүңгірлеу, міңгірлеу),  buzz (ызыңдау), 

һогоі  (үлу)  немесе  whip  шулау,  ызыңдау)  —  осыдан  артық 

қандай сөздер табуга болады? Slop  (лайсаң)  сөзін алыңызшы. 

Осыны  бейнелеу  үшін  бүдан  артық  лайсаң  сөз  табу  мүмкін 

бе? Ал  sweet (тәтті)  сөзінің  өзі қүлаққа  тотті сүйіс сияқ- 

ты  естілмей  ме?  Өткізбейтін  кедергіні  stop  сөзінен  артық 

қандай  сөзбен  бейнелеуге болады?”

Әр кезендердегі,  эр алуан мәдениеттердегі қайталанып 

келетін  фразеологиялық  орамдар, создік  стереотиптердің 

көп  жайды  түсіндірері  даусыз.  Олар  оз  бойына  коғамның 

негізгі  жетекші  күші  мен  басым  бағытын,  басты  мәдени 

келбетін, белгілі бір жағдайлардағы озіндік ерекшелігін, ал- 

ғашқы қозғаушы күштерін озек етіп жинақтайды.

437

Егер сіз ағылшъшша қорғанатын болсаңыз, с ізд ің _ п   I 

ңыз американ аудиториясына эсер етпейді 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: