жандар омірден бақыт таба алмайды. Әйтсе де менің амери-

түсіністікке , достыққа, ынтымақтастыққа кызмет етпейтіні 

анық, қайта тым қатаң әлеуметтік қүрылымның  сақталуы- 

на себепші болады.  Сондықтан, антропологиялық өдебиет 

пен  антропологиялық  оқудың  қүндылығы  сонда,  бүл  ба- 

ғытгағы білім адамдарды мэдениет қоржынындағы кез кел­

ген элементке  шамадан тыс байланып қолудан қүтқаруды 

көздейді.  Антпропологиялық  іліммен  таныс  адам  өзіндік 

жеке қоғамы аясында өмір сүре алады,  басқа да әлеуметтік 

топтармен байланыс жасап, өзгелердің де осылай омір сүруіне 

мүмкіндік  туғызады;  мүның  үстіне  ол  техникалық  және 

экономикалық озгерістерге байланысты әлеуметтік үйымда 

болуға тиісті озгерістерге икемді келеді.

Мәдениетгің адам оміріндегі маңызы, бөлкім, “Әңгіме адам 

туралы  болғандықтан,  оны  таза  қағаздан  бастамау  мүмкін 

емес”  деген  терең  ойлы  акиқатта  жатса  керек.  Кез  келген 

адам,  мэдени  үлгілері белгіленіп,  қалыптасып  қалған және 

сол үлгілерді үстанып омір сүріп жатқан элемде дүниеге келеді. 

Есінен айрылған, оз омірінде бүған дейін не болып, не қой- 

ғанын білмейтін адам қандай болады — мәңгіріп қалады ғой, 

озінің откендегі мәдениетінен қол үзіп қалған қоғам да тура 

сондай  болады.  Германиядағы  Веймар  конституциясының 

трагедиялық  сәтсіздіктерінің  негізгі  бастауы  —  осыны 

түсінбеуден туды. Абстракгілі козқарас түрғысынан Караган­

да, конституцияның кемі жоқ еді. Ал нақты омірдегі аяныш 

туғызар сэтсіздігіне себеп болған жай не десек,  басты себеп 

сол —  конституция оз уақытындағы іс-қимыл,  сезіну жене 

ойлау үлгілерінің сабақтастығын қамтамасыз ете алмады.

Әрбір мэдениет эзіне тән түр мен мазмүнға ие, қандай да 

бір салт-дәстүрге ешкім тыйым сала алмайтынын және озгер- 

те  алмайтынын  шенеуніктер  мен  заң  шығарушылар  білуі 

тиіс. Осы принципті елемеуден, менсінбеуден туған сэтсіздік- 

тің козге үрып түрған мысалы ретінде АҚШ  Конституция- 

сына жасалган он сегізінші түзетуді айтуға болады. Спирттік 

ішімдіктерді  сатуға  заң  арқылы  тыйым  салынды,  осы  заң 

күшіне енген  кезде оның отбасы тірлігіне, саясатқа, эконо- 

микаға тигізген зардабы естен тандырарлықтай болды.

Мэдениет түжырымдамасы ғылыми білімнің кез келген 

болігі сияқты дүрыс қолданылмауы жэне дүрыс түсіндіріл- 

меуі мүмкін.  Кей адамдар  мэдени салыстырмалық  қағида- 

сына  адамгершілікті  элсірететін  нэрсе деп  үрке қарайды. 

“Егер бугабуга осыны істесе, мүны біз неге істемейміз? Ақыр

424

а я ғ ы н д а  

бәрі де салыстырмалы нәрсе”.  Бірақ мәдениеттегі 

салыстырмалылық дөл осы арада мүны білдірмейді.

Қайдағы  бір  алғашқы  қауымдық  қоғамдағы тайпалар- 

дын біріне рүқсат етілген қайсыбір іс-әрекеттің  болуы дәл 

осы әрекетті  бүкіл топтағы  адамдардьщ жасауына болады 

деген соз емес. Мэдени салыстырмалылық принципі мүндай 

әрекетті ақтамайды.  Керісінше,  мәдени салыстырмалылық 

кез-келген жагымды  немесе  жағымсыз  әдет-гүрыптардың 

сабақтастыгы;  бүл — аталған дөстүрдің осы топтың өзге де 

дәстүрлеріне сөйкестігі түрғысьшан бағалануы керек. Бірнеше 

өйел алу мал бағумен айналысатын адам үшін  экономика- 

лык түрғыда  ыңғайлы болғанымен, аңшы үшін бүл — қолай- 

лы  емес.  Белгілі  бір  халықтар  қадір  түтатын  кез-келген 

қүндылықтардьщ салыстырмалы түрде мөңгілііі туралы алды- 

артты салмақтаған, таразьшаған скептицизмді, яки қай нөр- 

сеге де шүбәлана  қарау қасиетін дамыта отырып,  теория- 

лык түрғыдан антропология  моральдық абсолютгердің  омір 

сүретінін де жоққа шығармайды. Моральдік абсолют дегеніміз 

адамгершіліктің мәңгі озгермейтін  қағидалары.  Салыстыру 

әдісін  қолдану бәрінен  бүрын  осындай  абсолюттерді табу 

үшін қажет ғылыми қүралдарды қамтамасыз етеді.  Егер омір 

кошін жалғастырып,  ілгері  апара жаткан  барлық қоғам  оз 

мүшелерінің  мінез-қүлық  төртібіне  белгілі  бір дәрежеде 

шекгеу қоюды қажет деп табатын болса, мүның озі моральдік 

кодекстің осы аспектілері шындығында да өте міндетті түрде 

керек деушілер үшін мықты аргумент болар еді.

Мына  факті  де  осыған  үқсас:  квакиутль  тайпасының 

косемі былай ойлайды: егер онда үлылық ауруы, яғни, озін 

үлы адаммын деп сезіну ауруы және айналасының бәрі озіне 

қастандық ойлап түрғандай  боп корінетін  қорқьіныш үрейі 

бар болса, онда паранойя  біздің мэдени контексте бар нак­

ты ауруга жатпайды деген соз емес. Антропология өлеуметгік 

түрғыда  зияны жоқ ауыткулары бар адамдарга шыдамды- 

лықпен, түсіністік ниетпен қарауға жол ашатын салыстыр­

малы  түрде  қарағандағы  “қалыпты”  үғымына  жаңа  перс- 

пективалар  берді.  Бірақ  ол  еш  уақытта  да  “капыптылық- 

тың”  пайдасы  тиетін  үстемдігі  стандартын  бүза  алмайды. 

Барлық  мәдениеттер мінез-қүлықтың  кейбір формаларын 

ауытқу деп таниды.  Бүлардың ішінде озіндік дара ерекше- 

лігімен  оқшауланып түратындарын мәдени омірдің біртүтас 

Күрылымымен байланыста қарастыру керек.

425

201-28

Соншалықты ауқымды мәселені мөдениеттің 

көмегімен 

түсіндіруге болмас дейтіндерге қарсы айтылар занды уәж бар. 

Әйтсе де мұндай сында,  мэдениеттану көзқарасы 

түғысьшан 

қарағанда, тек бір ғана басты түсіндірмелік принципін 

уста­

ну керек деген күлкі тудырарлық  үғым бар.  Шындығында, 

бөрі де керісінше. Өйткені, мәселеге биологиялық, географи- 

ялық, мөдени, тарихи және экономикалық  түрғыдан Кара­

ганда да үйлеспейтіндей  ештеңе жоқ.  Бүлардың бәрі де 

ке­

рек.  Тарихтың  мықты  қүндылықтарының бәрі  мөдениетте 

жасалғанын антропологгар түсінеді. Олар экономиканы 

мэде- 

ниеттің арнайы бір болігі деп есептейді, бірақ  экономистер 

мен тарихшылардың арнайы қыметінің магынасын тек біртүтас 

контекст бар жерден ғана кореді.  Мысалы, Америка Оңгүс- 

тігінің мәселелерін алайық. Антрополог  мүнда биологиялық 

(терінің қара түсті болуының әлеуметгік мәні және т.б.), 

гео- 

графиялық (судың қуаты жөне басқа табиги ресурстар), та­

рихи (Онтүстікте  адамдардьщ белгілі бір типтерінің мекендеуі, 

соған сай озіндік ерекшелігі  бар әкімшілік дәстүрлер жөне 

т.б.) жэне таза  мөдениетке қатысты мэселелер(алғашқы 

кез­

де негрлердің  “жабайы  пүтқа табынушылар”  ретінде 

кем- 

сітіліп, қүқының аяққа тапталуы)  бір-бірімен  байланысты 

екеніне толық  келіседі. Әйтсе де мөдени фактор әрбір кате- 

горияның нақты іс-әрекетіне  қатысады,  әйтсе де мэдениет 

олардың бірде-біреуін  сарқа пайдаланбайтыны түсінікті. 

Біз 

эдетге  кез-келген  іс-әрекет  мэдениет аркылы  анықталады 

дейміз, бірақ бүл-олардың мэдениет ауысқан кезде жойылып 

кету мүмкіндігін білдірмесе керек.

Адамның биологиялық кажеттіліктері мен ынта-ықыла- 

сы, сонымен бірге ол бейімделуге тиіс физикалық элем омір 

“материясын” қамтамасыз етеді, бірақ сол аталған  мэдениет 

осы материямен жүмыс істеу тэсілдерін, оның “үлгі-пішімін” 

айкындайды. Он сегізінші гасырда омір сүрген неаполитан 

философы  Вико жаңа да жарқын жэне ешкім аңғара 

қой - 

маған ақикатты айтты.  Қарапайым тілмен айтсақ, жаңалық 

деуге болатын бүл ақикат мынау:  “элеуметтік омір, сэз 

жоқ, 

адамның қолымен жасалады.” Антропологтардың екі үрпагы 

ойшылдарға осы фактіні мойындатуға тырысты. Антропо- 

логтар марксистердің немесе басқа да мэдени детерменис- 

тердің — яғни табиғатга жэне коғамда кездесетін оқиға, қүбы- 

лыстардың, оның ішінде адамның еркі мен мінезінің озара 

байланыстылығының себептерін зерттейтін  ғалымдардың —

426

к ей б ір  

философтар  үшін  Қүдай  немесе  Тағдырдың  дел 

ө зін д е й  

үстем күш болып табылатын тағы бір абсолют жа­

сап бергісі жоқ. Антропологиялық білім адамның өз тағдыры 

ущін  жауапкершіліктен  оп-оңай  тайсақтай  салуына  жол 

бермейді.  Әрине,  біздің  көпшілігіміз  үшін  мөдениет,  бар­

лык уақытта дерлік,  ықтиярдан тыс мәжбүр ететін күш бо­

лып табылады. Лесли Уайт айтқандай,  белгілі бір дәрежеде 

“мөдениет өз өмірімен жөне өз зандарымен тірлік кешеді”. 

Сол сияқты кейбір мөдени  өзгерістер экономикалық және 

физикалық жағдайларға тәуелді.  Бірақ экономиканың коп 

бөлігі модени артефактіні алға таргады. Мәдениетгі озгсргетін — 

адамдардьщ оздері, негізінен, бүл -  бүрыннан да солай бол­

ган,  олар өздері де осылай болатынын ойламастан,  мэдени 

прцестің қүралы ретінде қызмет етгі. Факгілер мынаны алға 

тартады:  жағдай мүмкіндік ауқымын  шектеген  кезде,  бар­

лык уақытга да  нақты  балама  өмірге  келеді.  Мөдени  про­

цесс негізінде тандамалылық жатады: адамдарда кай уақьпта 

да тандау  мүмкіндігі  көп.  Бәлкім,  өзінің  мына  сөздерінде 

Лоренс  Франк мәселені  үлғайтып  та  көрсеткен  болар.  Ол 

былай деген еді:

“Мүмкін,  жуықтагы  жылдарда  адамның  шыгу  тегінің 

анықталуы және модениеттің дамуы ең үлы  жаңалықтар- 

дың біріретінде мойындалатын шыгар;  бүрын адамдар,  та- 

лай  үрпақтар  өмірі  кезеңінде  адами  қүндьілықтар  мен  ар- 

ман-тілектердің,  алгы күндерге деген қүлишныстардың тас- 

талқаны шыгып куйрегенін тарихта таңбалаган мәдени жәнв 

әлеуметтік формулалар алдында қоргансыз болып қалды.  Ол- 

мүның  бәрі  өте  қажет  және  болмай  қоймайтын  жайлар, 

енді тек бәріне  мойынусынып,  өзіне тиесілі жеребені алу гана 

қалды  деп  сенген еді.  Енді адам  да оның мәдениетінің  және 

әлеуметтік уйымның өзгермейтін гарыштық процестер емес- 

тігін,  әйтсе  де  өзгеріп  түратьін  адам  табигаты  бар  екенін 

түсіне бастады. Демократиялык сенімдерді жүрегіне жақын 

түтатындар үшін бүл жаңалық мынаны білдіреді: олар біздің 

мәдениетімізге жоне қогамымызга жасалган жүйелі талда- 

уды  қабылдауы,  сонымен  бірге  олардың  адамзат  өміріндегі 

жэне адамзат қүндылықтары түргысынан қарагандыгы ма- 

ңызын  сараптап,  салмақтауы  тиіс.  Адамзат  модениетінің 

тарихи қайнар көзі жоне мақсаты  өмірдің адамдық бейнесін 

жасаудан  туындайды.  Біздің  өмір  сүріп  отырган  уақыты- 

мыздың  иыгында  үлкен  жауапкершілік  салмагы  жатыр:  ол-

427

гылымның керемет жаңа ресурстарын пайдалану,  осы 

мэде­

ни міндеттерді орындау,  адамзаттың үлы дәстүрін,  өз 

таг- 

дыры на  қамқорлық дәстүрін жалгастыру жауапкершілігі”.

Осылай болсын,  әйтпесе  басқаша түрде болсын,  мө- 

дени  үрдістер табиғатын адамдар қаншалықты аша алады, 

олар соншалықты дәрежеде  алдын  ала  болжай біледі,  бо­

луы мүмкін жайларға алдын ала дайындала біледі,  ең бол- 

мағанда,  шектеулі  деңгейде  болса  да,  жағдайға  бақылау 

жасай  біледі.  Қазір  америкалықтар  өз  тарихының  қиын 

кезеңін  бастан  өткеріп  отыр;  қиындық  мынада:  мөде- 

ниеттегі айырмашылықтар фактісімен  қақгығысуды сон- 

шалықты  оңтайлы жағдайда  өткізу мүмкін  болмай  отыр. 

Қытайлардың,  орыстардың, ағылшындардың терең  мэде­

ни  түсініктерін  танып  білу және  осыған  қатысты  мәсе- 

лелерде өзара түсіністік, төзімділік таныту үлкен парасатты, 

білімділікті талап етеді.  Әйтсе де мәдениеттің үлы сабағы 

сонда, адамның ғүмыр бойы үмтылатын,  іздейтін, сол үшін 

бел  шеше  күресетін түпкі мақсат-мүратының түп-тамы- 

рына  зер  салсақ,  оның  биология  арқылы,  өйтпесе  тек 

қалыптасқан жағдай арқылы  “берілмегенін”  көреміз.  Егер 

біз озіміздің де,  өзгенің де  мәдениетін түсінсек,  адамдар- 

дың жеткілікті дәрежеде  ойшыл,  жеткілікті дөрежеде са­

налы, жеткілікгі дәрежеде қуатты болуына мүмкіндік бере- 

тін  соншалықты  қысылтаяң әлемде  саясат ауа райы таң- 

данарлықтай-ақ жылдам өзгеріске үшыраған болар еді.  Мә- 

дениетті түсіну қайғы-мүң шеккен адамдардьщ  көңілінде 

үміт отын жағады.  Егер немістер мен жапондар  өздерінің 

биологиялық түқым  қуалайтын қасиеттері  солай болған- 

дықтан,  адам баласына тэн  емес  аяусыздыққа барды де­

сек,  олардың  бейбіт  және  ынтымақтастыққа  бейім  үлт 

ретінде кайта туу перспективасынан ешқандай  үміт күту- 

ге  болмас  еді.  Бірақ  олардын,  қаталдыққа  жөне  өздерін- 

өздері  дөріптеп,  көкке  көтеруге  бейімділігі  сол  кезенде 

қалыптасқан  жағдайлардың әсерінен болды,  әрине, бүған 

олардың мөдениеті де эсер етті,  соған қарамастан,  мәде- 

ниетті  жоспарлы  түрде  тез  арада  өзгертуді  коксейтін  іс- 

әрекеттерге  сенім  артатын  жалған  үмітке  иек  артудын 

қажеті  жоқ  екенін  де  білеміз,  бәрібір  соның  өзінде  осЫ 

бағытта игі істер жасауға болар еді.

428

VI  тарау.  ТІЛ  ҚҮДІРЕТІ

Tu  табигатын  дурыс  тусінбегенімһ  себепті  көп  уақыты- 

мыз,  куш-куатымыз жэне ақыл-ойымьіз бостан  босқа росу a 

болды, адамзатты жаңылыстыратын толып жатқан қате- 

ліктер мен  жалган  елестерге  қараганда  бул

  — 

біздің  жара- 

тылыстану гылымының кез келген саласындагы біліміміздіқ 

дамуын  олшеусіз  деңгейде  бәсецдетті  және  бәсеңдетуге 

шамасы  келмейтіндерін  бузып  бітті.

А.  В. Джонсон.  “Тіл туралы трактат ”

Балалық  шақ  естеліктері  есіңізде  ме?  Грамматиканы 

меңгеремін деп қаратер болған кездеріңіз.  Есіңізден шығып 

кетті-ау.  Өкінідггі-ақ.  Бізді грамматикалық ережелерді жат- 

тауға  мәжбүр  ететін  еді  ғой.  Соған  қатты  қиналушы  едік. 

Тіл игеруге дол осылай механикалық түргыдан келген кез­

де қиялдауға да ешқандай мүмкін қалмайтын.  Міне, осыдан 

кейін де біз грамматиканы меңгеру оқудың ең адам төзгісіз 

сөггері деп бағалауға мәжбүр болғанбыз.  Бәлкім,өздерінің 

жеке басын тым қадірлейтін және ең бастысы -  біреуге тоуедді 

болмау деп есептейтін  америкалықтар соншалықты берік, 

мызгымайтын қатып қалған күрылымдардың бәріне  реніш- 

пен қарайтын болар, ойткені әлгі қүрылымдар олардың ерік 

бостандыгын себепсіз қорлайтындай корінер еді. Әйтеуір бір 

себептермен, американдықтар шет тілдерді үйрену қабілеттері 

жоқ адамдар ретінде сипапгалады.  Британдықтар сияқты біз 

қалган  елдің барлыгы да  агылшын тілін жаттап  алады деп 

күтеміз.  Жеке  адамның  болсын,  түтастай  халықтын,  бол­

сын,  адамдыгын айқындайтын нәрсе  -  тіл.  Хайуандардың 

айғай-қиқуынан  тілдің  айырмашылыгы  сонда  — ол  — кең 

келемдегі  биологиялық реакцияньщ қарапайым бір болшегі 

боп есептелмейді. Тек бір гана хайуан — адам — абстрактілі 

идеяларды  білдіре  алады және  омірдің нақты  шындыгына 

Қайшы келетін жагдаяттар туралы әңгімелесе алады.  Сөйлеу 

кезіндегі  таза  шартты  элементтің  маңыздылыгы  сонша- 

лықділді-мәдениетке гана тән қүбылыс деп қарауга бола- 

ДЫ.  Мексикага  әкелінген  бирмалык  тоқымашы  науатль 

тілінің  бір  сөзін  түсінбесе  де,  мексикалық  өріптесінің  не 

істеп жатқанын бірден түсінеді.  Ең алгашқы,  санадан тыс 

психологиялық нүсқауларга багыттайтын лингвистикалық 

ақпараттан  откен  пайдалы  акпарат  жоқ.  Оның  үстіне  өр

429

алуан  топтар мен  халыктардьщ арасындагы киюлжіндердщ 

көбі олардың тура магынасында  алганда да, ауыспалы ма- 

гынасында  алганда да  эр тілде  сөйлеуінен  туындайды.  Біз 

белгілі бір дөрежеде ауызекі тіл үстемдік еткен ортада өмір 

сүреміз,  шынында да  біздің  бос  уақытымыздың көпшілігі 

сөз сөйлеуте, әйтпесе оган жауап беруге кетеді, я өзіміз сөй- 

лейміз, я біреуді тындаймыз. Біз өзімізбен өзіміз сөйлесеміз. 

Газет,  журнал,  кітап  — қысқасы  не  жазылған  — солардың 

бәрін оқимыз. Радио тындаймыз, дінбасылары қандай уағыз 

айтады, кинофильмде және лекцияларда не дейді, солардың 

бәрін тындаймыз. Двард Сэпир былай деген еді:

“Тіл тікелей тәжірибені толық қамтамасыз етеді. Көп- 

теген адамдар үшін кез келген тәжірибе,  нақты іс жузіндегі 

тәжірибе болсын немесе потенциальды тәжірибе болсын, ауыз- 

ша  сөз  арқылы  сіңіріледі.  Табигатты  сүюшілердің  соншама 

көп гүлдер мен агаштардың аттарын біліп алмайынша, олар- 

мен қатынасқа түсетінін сезінбейтінін де осыган байланыс­

ты  түсіндіруге  болар: сонан  да  шыгар,  айналамыздагы  нақ- 

ты  элем  ау бастан-ақ ауызекі сөзге байлаулы  сияқты көрі- 

неді.  Қандай  да  бір  сиқыр  күи/імен  табигатты  бейнелейтін 

сөздерді,  терминдерді білмей түрып,  біз сол табигат элеміне 

жақындай алмаймыз.  Тіл мен тәжірибе аясы арасындагы осы 

өзара түрақты  эсер тілді математикалық рэміздер мен жа- 

лаушалар  арқылы  берілетүгын  белгі  сияқты  қатып  қалган, 

өзгермейтін  жагдайдагы  таза  және  қарапайым  символдық 

жүйелер  қаттарынан алып  иіыгады ”.

Сөздіктерде өлі күнге дейін былай делінеді:  “Тіл — ойды 

жеткізудің қүралы”.  Семантик галымдар мен антропологгар 

бүл — тілдің тек бір гана қасиеті екеніне,оның ішінде негізгі 

жөне  ең  басты  қасиеті  еместігіне  келіседі.  Кеңірек  айтар 

болсак,  тіл  -   іс-әрекет  қүралы  болып  табылады.  Қандай 

бір сөздің немесе соз тіркесінің магынасы оның сөздіктегі 

эквивалентіне ягни баламасына келіп саймайды, әйтседе ол 

осы сөз немесе сөз тіркесі айтылган кездегі нақты жагдай- 

дан туъіндайды.  Қиялдай немесе армандай отырып, біз сөзді 

өзімізді озіміз сабырга шақыру үшін немесе озімізді алдар- 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: