На основе изложенного выделяют наиболее актуальные типы уроков для обучения

45 

 

Список литературы:

 

1.  Белогрудова  В.П.  Об  исследовательской  деятельности  студентов  в  условиях 

проектного метода// Иностранные языки в школе. – 2005. - № 8.

 

2. Богданчик Л.В. Инновационные  методы  обучения  иностранному  языку  в  неязыковом 

вузе // Современные  тенденции  в  обучении  иностранным  языкам  и  межкультурной 

коммуникации. - Электросталь: Новый гуманитарный институт, 2011.

 

3.  Виленский  М.Я.  Образцов  П.И.  Уман  А.И.  Технология  профессионально-

ориентированного обучения в высшей школе. – Орёл: ОГУ, 2010.

 

 

 

ƏОК 396 

 

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ƏЙЕЛІ 

 

Қапашева А.А. 

М. Акмулла атындағы башқұрт мемлекеттік педагогикалық университеті, Уфа қ., 

Башкортостан Республикасы, Ресей Федерациясы 

 

XY ғасырдың ортасында Қазақ хандығының құрылуы Қазақстан аумағында ежелден бері 

жалғасып  келе  жатқан  этникалық  процестің  мəдени,  рухани  дамулардың  мемлекеттіліктің 

дамуының жəне 14-15 ғасырлардағы саяси процестердің заңды қорытындысы болып табылады. 

Сондай-ақ  қазақ  халқының  құрылуының  Евразия  тарихында  алатын  тарихи  маңызы  ерекше. 

Сондықтанда  қазақ  құрылуының  қазіргі  күн  талаптар  тұрғысынан  таптық  емес  жаңаша 

көзқарастармен  зерттеу  кезек  күттірмейтін  маңызды  мəселеге  жатады.  Күн  сайын  еліміздің 

мемлекеттілік тұғырының нығаюы бүкіл əлем алдында саяси жəне экономикалық беделінің өсуі 

Республикамыздың  халықаралық  аренадағы  ролін  айқындап  отыр.  Бүкіл  дүниежүзі  алдында 

қазақ  мемлекеті  өзінің  дербестігімен  жəне  əртүрлі  халықаралық  саясаттағы  ролімен  көзге 

түсуде. Міне сол себепті де қазіргі мемлекетіміздің 15- ғасырдағы бір көрінісі, бір белесі болып 

табылатын  қазақ  хандығының  тарихы  соның  ішінде  оның  құрылуы  кімді  болса  да 

қызықтырары анық. 

Қазақ  хандығы  тұсындағы  қазақ  əйелінің  негізгі  міндеті  «қазан  қайнатумен»  ғана 

шектелмеген.  Қазан-ошақ  басында  жүрді  десек  те,  күллі  ұлттың  өткені  мен  болашағын  бір 

жіпке  байлап,  оның  бір  ұшын  бүгінгі  күнге  аман-есен  алып  келгенін  ешкім  жоққа  шығара 

қоймас. Осы күнгі қазақтың бар болмыс-бітімінде байырғы қазақ анасынан жұққан дарқандық, 

кеңдік, мейірім байқалса, сол баяғы құрт қайнатып, бие сауған, ұзын етекті əйел баласының бір 

белгісінің  сақталғаны  да.  Бұлардың  ішінде  ханға  əділдігін  айтқан  Қарашаштан  бастап,  ел 

тұтқасы  болған  Айғаным  мен  Фатима  ханшалар,  жауға  қарсы  шапқан  ержүрек  Гауһар  мен 

Бопай сияқты батыр жарлар, есімдері тұтас жұрттың тəрбие бесігіне айналған Нүрила, Қызай, 

Қойсана, Қарқабат, Дəулетбике сынды аналардың рухани тұғыры уақыт өткен сайын асқақтай 

бермек.  Өйткені  олар – ұрпақтан-ұрпаққа  ауысып,  тəлім-тəрбиенің  ұраны  мен  қағидатына 

айналған асыл тұлғалар. 

Халқымыздың  арғы-бергі  тарихында  өмір  сүрген  белгілі  əйелдер  ғалымдардың 

назарынан тыс қалмаған. Мысалы, белгілі орыс зерттеуші Левшин Бопай ханым туралы: «Ол – 

ханның  əйелі  жəне  тақ  мұрагерлерінің  анасы  ғана  емес  еді.  Бопай – Əбілқайырдың  айнымас 

серігі, ақылшысы, сенімді тірегі бола білді» деп таңдана жазды. Азия тарихын терең зерттеген 

саяхатшы  Семенов-Тянь-  Шаньский  дала  ханшасы  Айғанымның  білімі  мен  талғамына  Ресей 

патшасы І Александрдың таң-тамаша қалғанын жазады  [1, 8б] 

Қарашаш – кедейден  шыққан  адам,  кəрі  кемпір  мен  шалдың  жалғыз  қызы.  Қарашаш – 

ақылды  əйел,  үнемі  шаруа  тірлігінде  жүреді,  əр  нəрсені,  қандай  шаруа  болса  да  тыңғылықты 

істейді,  алдын-  ала  ойлап,  істің  немен  бітетінін  ескеріп  отырады.  Əр  жұмысты  сабырлықпен 

атқарады. Қарашаш – Жиренше мен Жəнібек хан тұсында өмір сүрген аңыздық кейіпкер. Оның 

бүкіл  тіршілігі  қазақ  хандығы  заманын  сипаттайды.  Оның  атқарған,  есте  қалған  іс-əрекеттері 

Жəнібекпен, Жиреншемен тікелей байланысты.  

Күйеуіне  берген  ханның  орындалмайтын  тапсырмаларын  ақылмен,  тапқырлықпен 

шешеді.  Мəселен,  хан  оның  күйеуіне 100 еркек  қойды  көктемге  қоздатып  бер  деген  шарт 

қояды.  Əйтпесе,  басыңды  алам  дейді.  Қарашаш  ақылдылығы  мен  тапқырлығының  арқасында 

46 

 

Жиреншені ажалдан алып қалады. Сол сияқты бір топ сиырды соймай, ішін тазартып бер деген 

ханның Жиреншеге берген тапсырмасын да тапқырлықпен ұтымды орындап шығады  2, 20б .  

Жиренше  мен  Қарашаш  қатар  аталады.  Халық  Қарашаш  бойына  даналықты  ды, 

шешендікті  де  дарытқан.  Талай  тұйыққа  тіреліп , не  қыларын  білмей  қалған  жағдайларда , 

Жиренше ақыл тауып беретін де аузына сөз салатын да Қарашаш. «Еркек қайда қоздат», — деп 

хан əмір бергенде, Жиренше шын сасады, келіп Қарашашқа айтқанда «Сасатын түрі жоқ, қойды 

алып  кел», — деп  мерзімді  кезіне  дейін  қойды  соып  жей  береді  де,  ханды  сөзден  жығып, 

Жиреншені өлімнен құтқарады. Жалғыз бұл емес, көп тұста халық Қарашашты ең дана, ақылды 

əйелдердің  өкілі  етіп  суреттейді.  Бұның  ерекше  мəні  бар.  Əйел – көп  халық.  Олардың 

əлеуметтік  өмірде  орны  үлкен,  маңызы  зор. «Жүзден  жүйрік,  мыңнан  тұлпар  шығады», 

əйелдердің ішінде де асқан дана адамдар бар деген пікірді бұл аңызда да қолдайды. 

Тағы бір ханның жары ғана болып қоймай, ел үшін еңбек еткен қазақ əйелінің бірі Бопай 

сұлу. Бопай сұлу Кіші жүздің ханы Əбілқайыр ханның жары мен құты болды. Бопай Əбiлқайыр 

ханның  екінші  əйелі  бола  тұра,  өзінің  табиғатынан  ерекше  салиқалы,  басалқы,  тағатты 

қасиеттерінің арқасында аса жоғары «сұлтанша» лауызымына ие болды.  

Əбiлхайырдың  Бопай  сұлуға  үйленуi  жəне  екеуiнiң  арасындағы  шынайы  махаббат  пен 

ынтықтық  туралы  ел  iшiнде  көптеген  аңыз  əңгiмелер  таралған.  Көп  нұсқасы  бар,  сол 

аңыздардың  бiрiндегi  Əбiлхайыр  мен  Бопай  сұлудың  ғашықтық  сезімдері  қазақтың  лиро-эпос 

жырларындағы кейіпкерлердің сезімдерінен кем еместігі суреттелген.  

«…Кіші  жүздегі  əйгілі  батыр  Жəнібек  пен  Əбілхайыр  жол  жүріп  келе  жатып  күн  батар 

алдында бір ауылға түседі. Ауыл иесі аса бай, жасы үлкен кісі екен. Оның бой жетіп отырған 

қызы  Бопай  сұлуды  көрген  Əбілхайыр  ес-ақылы  кетіп  ғашық  болады.  Келесі  күні  жолға 

шыққан  Əбілхайыр  күтпеген  жерден  сол  ауылда  қалатынын  айтады  да,  Жəнібек  батырға  өз 

жөнімен  кетуге  тура  келеді. «Қайтсем  де  Бопай  сұлуды  алмай  тынбаймын»  деп  Əбілхайыр 

қалады.  Ол  өзінің  кім  екенін  жасырып,  Бопайдың  əкесінің  малын  бағуға  жалданады.  Ұзын 

бойлы , батыр  тұлғалы,  жігіттің  сұлтаны  Əбілхайыр  батыр  жылқышы  болып  жүрсе  де,  аз 

уақыттың ішінде ауыл адамдарына жақсы қырынан танылып, құрметке ие болады. Əрине, көп 

ұзамай  Бопай  сұлуға  да  ұнап  қалады.  Сырын  ашқан  жас  батырды  Бопай  сұлу  да  жан-тəнімен 

ұнатып, ғашық болады. Ғашықтар ажырамастай дəрежеге жеткенде Əбілхайыр Бопай сұлудың 

əкесінің  рұқсатын  сұрайды.  Əкесі  сұлтан  деген  аты  болғанымен,  жалғыз  атты  кедей  жігітке 

қызын  бергісі  келмей,  түрлі  айла-шарғы  ойлап  табады.  Соның  бірі  ретінде  «қалыңмалға  ала 

аяқты 90 күрең  жəне 60 ақсұр  ат  əкелесің,  əйтпесе,  қызымды  бермеймін»деп  шарт  қояды. 

Осындай ауыр шартқа амалсыз келіскен жас батыр «бір айдың ішінде айтқан қалыңмалыңызды 

əкелемін»деп  аттанып  кетеді.  Бопай  сұлудың  əкесі  «кедей  жігіт  бұл  шартымды  орындай 

алмас»деп үміттін үзгенде еді. Əбілхайыр əлгі айтқан жылқыны таныс-тамыры, ағайын-туысы, 

бəрінен сұрағанымен, ешқандай нəтиже шықпайды. Шарқ ұрған жас батырдың аянышты күйін 

естіген  Жəнібек  батыр  Əбілхайырға  керекті 150 айғырды  өз  жылқысынан  шығарып  береді. 

Оған  қоса,  ол  өзі  барып,  Бопай  сұлудың  əкесіне  барып,  қазақтың  əдет-ғұрпы  бойынша  құда 

түседі. Сөйтіп, екі жас бірге өмір сүру жолдарын бастайды» (3, 27б). 

Əбiлқайыр хан мен Бопай сұлудың алты перзентi болған. Солардың бесеуі ұл, бiреуi қыз 

бала  болған.  Ұл  балалары  Нұралы (1710/11-1790), Ералы (1720-1794), Қожахмет (1722-1749), 

Айшуақ (1723/24-1810), Əдiл (1730-1750). Қыз  баласы  Зылиқа 1745 жылы  дүниеге  келген. 

Əбiлхайыр  балаларының  iшiнде  Қожахмет  пен  Əдiл  жастай  қайтыс  болған. «Алып – анадан 

туады»  демекші,  Бопай  сұлудың  тəрбиесімен  өніп-өскен  үш  ұлы  да  хан  болып,  еліне  елеулі 

қызмет  атқарған.  Нұралы (1748-1786), Ералы (1791-1794), Айшуақ (1797-1805). Кiшi  жүз 

хандары болды.  

Бопай  Əбілқайырдың  ел  басқару  ісінде  кеңесшісі,  арқа  сүйер  тірегі  болған.  Елдің  ішкі 

жəне  сыртқы  саясаты  мəселелері  шешілетін  құрылтайларда  Бопай  өзі  құқық  білгірлері  билер 

мен шешендік өнер иелерімен қатар сөз сөйлеп ел басқару ісіне қатысқан. «Бопай сұлу өзінің 

ақылымен құрметке ие болған, сондықтан да кей кездері орданы басқару ісіне үлкен əсер еткен. 

Əдетте  əйелді  барлық  қоғамдық  жұмысқа  араластырмайтын  қарым-қатынастың  болғанына 

қарамастан,  Бопай  сұлудың  өзінің  жеке  мөрі  болған» – деп  Қазақстан  тарихы  бойынша  ірі 

маман  А.  И.  Левшин  жазып  өткен.  Сондықтан  ел  iшiнде  қадірі  артқан  Бопай  анаға  халқы 

мəртебелі, парасатты «Бара бəйбiше» атағын сыйлаған. Негiзiнен – өз ақылымен, даналығымен 

елге қадiрлi болған ел iшiндегi аса беделдi аналарымызға айтылған. Сонымен қатар, Бопай сұлу 

есімі «Ардақты бəйбiше», «Ардақты ана» болып ел есiнде мəңгi қалды (3, 29б). 

 

47 

 

Хандық  дəуірден  бері  ел  аузында  кең  таралған  ауыз  əдебиетінің  үлгілерінде  Ел  Анасы 

болған – Домалақ ана жөніндегі аңыз- əңгімелер өте көп. Текті жерде туып-өсіп Адал жар, Ел 

анасы  бола  білген  Домалақ  ана  ұрпақтарына  ақылдылығымен,  сабырлылығымен, 

көрегендігімен, кемеңгерлігімен, əулиелігімен есте қалады. Оның жерленген жері күні бүгінге 

дейін апаларымыз бен əжелеріміздің, қарындас – жеңгелеріміздің зиярат ететін жеріне айналған 

4 .   Домалақ ананың əулиелігі мен көрегендігі, парасаттылығы мен даналығы, адамгершілігі 

мен  адалдығы  жайында  аңызбен  астасқан  əңгімелер  көп.  Соның  бірі  мынау:  Бірде  Бəйдібек 

баба  жоқ  кезде  жауласып  жүрген  бөтен  елдің  адамдары  келіп,  оның  бар  жылқысын  айдап 

кетеді. Олар жол-жөнекей Домалақ ана отауына жолығып, сусын сұрайды. Домалақ ана сусын 

беріп,  олардан  олжа  қалайды.  Үйір-үйір  мол  жылқыны  оңай  қолға  түсіріп  бара  жатқандар 

«қалағаныңды  ал»  дейді.  Сонда  айдалып  бара  жатқан  жылқының  Бəйдібектікі  екенін  іштей 

танып, біліп тұрған Домалақ ана мал басы саналатын Сарыайғырды күндігімен ноқталап алып 

қалады. Өйткені Сарыайғыр бір кісінесе, қалған жылқылар қайтып келетінін біледі.  

Олар  кеткен  соң  көп  ұзамай  жау  қуып  кеткен  жылқыны  іздеп  Бəйдібек  бабаның 

бəйбішесінен туған тоғыз ұл келеді. Домалақ ана тоғыз ұлға «сендер əрі бармай-ақ қойыңдар, 

жылқылар  өздері  қайтып  оралады»  десе,  тоғыз  ұл  «тоқалдың  сандырағын  қайтеміз»  деп  ана 

сөзін елеместен, жылқы соңынан кетеді. Алайда тоғыз ұл жау қолынан түгел мерт болады да, 

Домалақ  ана  айтқандай  Сарыайғырдың  кісінеуінен  кейін  жылқылар  дін  аман  түгел  қайтып 

келеді.  Домалақ  ананың  өмірі  жүген-құрық  тимеген  шу  асауды  еш  қарсылықсыз  қолына 

тоқтатқан қасиеті, жылқының қайтып келетінін білген əулие, көрегендігі ел ішінде аңыз болып 

тарап кетеді  5  

Ел  басына  қиындық  туған  кезде  еліне  одан  қалса  жарына  демеу  бола  білген,  көреген 

қазақ  ханшасы - Айғаным  ханша.  Ресей  əкімшілігінің  ресми  құжаттарында  Уəлидің  ханша 

Айғанымы  деген  атпен  əйгілі  ханымның  тегі  хан  тұқымынан  емес,  қара  халықтан.  Атығай 

елінде қарапайым қазақтың отбасында дүниеге келген.  

 Айғаным  да  жүйелі  білім  алып, 

жеті  жұрттың  тілін  біліп  өсті.  Ол  əкесінен  араб,  парсы,  шағатай  тілдерін  үйреніп,  Шығыс 

ойшылдарының шығармаларын көп оқиды. Осылай алаңсыз оқып, жауқазындай желкілдеп бой 

жетіп  келе  жатқан  шағында  ауылға  Абылайдың  тағына  ие  болған  баласы,  атақты  Уəли  хан 

келеді нөкерімен. Ханға еріп келген əнші-күйшілер мен саятшы-серілердің өнерін тамашалауға 

жиналған жұрттың ішінен өңі аршыған жұмыртқадай аппақ, сұңғақ бойлы ботакөз бойжеткен 

ханның  көзіне  оттай  басылады.  Сөйтіп,  Айғаным  Абылай  ханның  ұлы  Уəлиге  тұрмысқа 

шығады.  

Уəлимен отасқан он алты-он жеті жылдың ішінде Айғаным оннан астам құрсақ көтеріп, 

Əбен,  Мəмке,  Шепе,  Шыңғыс,  Қанқожа,  Əлжандай  алты  ұл  мен  Рақия,  Нұрила  атты  екі  қыз 

өсіреді, төрт нəрестесі жастай дүние салады. отыз жеті жыл  хандық құрған Уəли  жасы жетіп, 

1819  жылы  дүние  салғанда  Ресей  патшалығы  оның  төрт  ханымынан  туған  толып  жатқан 

ұлдарының бірін емес, Айғанымның өзін тақ иесі деп таниды.  

Ол  қарақан  бастың  қамынан  халықтың  мүддесін  жоғары  қойған  кісі.  Қараңғы  қазақ 

жұртының  жарыққа  ұмтылып,  білім  жолына  түсуіне  көп  күш-жігер  жұмсады.  Сырымбетте 

қарапайым қазақ балалары үшін арнайы мектеп ашқызды. Мектептің тірегі де, тұтқасы да жан-

жақты білімі бар мұғалім деп білген Айғаным əдейі сұратып оған Қызылжардан Құтмұханбет 

Иманқұлов  деген  ұстазды  алдырады. «Бұл  молда  менің  маңымда  жүрген  мерзім  ішінде  өз 

міндетін  айрықша  ынта-жігермен  атқарып,  қажыр-қайрат  танытты,–  деп  жазды: – Ол  менің 

балаларыммен  бірге  төңіректегі  қазақтардың 24 баласына  тез-ақ  хат  танытып,  тəп-тəуір 

сауатын ашты. Оның үстіне қаруымдағы жұрттың он бес баласын жəне оқытып шығарды. Өзім 

сияқты  өзгелер  де  Иманқұловтың  еңбегіне  дəн  разы».  Əрине  бұл  тұста  біз  Айғанымның 

келешек  ұрпақтың  болашағына  алаңдайтын,  сауаттылықты  қолдайтын  жан  екенін  байқаймыз. 

 

Айғанымның  ең  сүйікті  немересі  Шоқанның  тəрбиесіне  сіңірген  еңбегі  өз  алдына  бір 

төбе. Қазақ ойының жарық жұлдызы, болашақ ұлы ғалым бес жасында хат танып, жеті жаста 

жеті жұрттың тілін білсе, ол тікелей əжесінің яғни Айғанымның əжелік қамқорлығының əсер-

ықпалы. Сəби санасын өлең-жыр, аңыз-əңгімелерімен, етегілерімен суарып, кішкентайынан-ақ 

оны сөз қадірін түсініп, өнерді əспеттеуге үйретті (6). 

Əрине қазақ халқының ел болып аяқтан тұруына ерлермен қатар қазақ əйелдерінің үлесі 

зор.  Бұл  келтірілген  ойларымыздың  бəрін  түйіндей  келе,  қазақ  хандығының  құрылуы 

барысында  көптеген  құндылықтар  ауысты,  олардың  орнын  жаңа  құндылықтар  басты.  Бірақта 

48 

 

өзгермеген,  өшпеген  бірнеше  құнды  қасиеттер  халқымыздың  бойында  мəңгі  сақталып  қалды. 

Олардың  біріне,  əрі  бірегейіне – руханилық  тұрғыдан  алғанда  қазақ  əйеліне  деген  құрмет 

жатты. 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. «Қазақ хандығы тұсындағы ханымдар мен арулар»: халықаралық ғылыми-тəжірибелік 

конференция  материалдары / (даярлаған  Д.Қамзабекұлы).  Астана: «Форма  Плюс»  баспасы, 

2015. – 304 б. 

2. Қасқабасов С. Қарашаш жəне қазақ хандығы. Астана: «Форма Плюс» баспасы, 2015. – 

304 б. 

3. Өтениязов С. Əбілхайырдың Бопай сұлуы. Астана: «Форма Плюс» баспасы, 2015. – 304 

б. 

4. Тынышпаев М. История казахского народа. – Алматы, 1993. 

5. Назарбекұлы С. Домалақ ана кесенесі. – Ақтау, 2012. 

6. Ақтаев С. Ел анасы Айғаным. Астана: «Форма Плюс» баспасы, 2015. – 304 б. 

 

 

УДК 811.11-112 

 

НЕВЕРБАЛЬНЫЕ СИГНАЛЫ В НЕМЕЦКИХ ФРАЗЕОЛОГИЗМАХ 

 

Лебедева Г.В. 

ЧУ «Академия «Болашақ», г. Караганда, Республика Казахстан 

 

Общение – сложный процесс взаимодействия между людьми, заключающийся в обмене 

информацией, а также в восприятии и понимании партнерами друг друга. Субъектами общения 

являются живые существа, люди. В принципе общение характерно для любых живых существ, 

но  лишь  на  уровне  человека  процесс  общения  становится  осознанным,  связанным  

вербальными и невербальными актами. 

Невербальное  общение,  более  известное  как  язык  поз  и  жестов,  включает  в  себя  все 

формы  самовыражения  человека,  которые  не  опираются  на  слова.  Психологи  считают,  что 

чтение невербальных сигналов является важнейшим условием эффективного общения. Почему 

же невербальные сигналы так важны в общении?  

Около 70% информации  человек  воспринимает  именно  по  зрительному  (визуальному) 

каналу;  

невербальные сигналы позволяют понять истинные чувства  и мысли собеседника; наше 

отношение  к  собеседнику  нередко  формируется  под  влиянием  первого  впечатления,  а  оно,  в 

свою очередь, является результатом воздействия невербальных факторов – походки, выражения 

лица, взгляда, манеры держаться, стиля одежды и т.д.  

Особенно ценны невербальные сигналы потому, что они спонтанны, бессознательны и, в 

отличие от слов, всегда искренни.  

В  невербальной  коммуникации  используются  любые  символы,  кроме  слов.  Зачастую 

невербальная  передача  происходит  одновременно  с  вербальной  и  может  усиливать  или 

изменять  смысл  слов.  Обмен  взглядами,  выражение  лица,  например,  улыбки  и  выражения 

неодобрения,  поднятые  в  недоумении  брови,  живой  или  остановившийся  взгляд,  взгляд  с 

выражением  одобрения  или  неодобрения — все  это  примеры  невербальной  коммуникации. 

Использование  пальца  как  указующего  перста,  прикрывание  рта  рукой,  прикосновение,  вялая 

поза также относятся к невербальным способам передачи значения (смысла).  

Еще  одна  разновидность  невербальной  коммуникации  формируется  тем,  как  мы 

произносим  слова.  Имеются  в  виду  интонация,  модуляция  голоса,  плавность  речи  и  т.п.  Как 

известно  из  опыта,  то,  как  мы  произносим  слова,  может  существенно  изменять  их  смысл. 

Фраза: “Очень  хорошо!» — на  бумаге  означает  очевидно  положительное  отношение  к  чему-

либо.  Та  же  фраза,  произнесенная  ироничным  или  раздраженным  тоном  может  быть 

истолкована как реакция на негативную информацию или чьи-либо неверные действия.  

Согласно  исследованиям,  значительная  часть  речевой  информации  при  обмене 

воспринимается через язык поз и жестов и звучание голоса. 55% сообщений воспринимается  

49 

 

через выражение лица, позы и жесты, а 38% — через интонации и модуляции голоса. Отсюда 

следует,  что  всего 7% остается  словам,  воспринимаемым  получателем,  когда  мы  говорим. 

Теперь становится совершенно ясно, почему речь собеседника при непосредственном общении 

нам  гораздо  понятнее,  чем,  скажем,  при  общении  по  телефону;  речь  актеров  при  просмотре 

видеофильма - особенно на иностранном языке - воспринимать легче, чем речь диктора радио. 

Невербальное  общение – наиболее  древняя  и  базисная  форма  коммуникации.  Наши 

дальние предшественники общались между собой при помощи наклона тела, мимики, тембра и 

интонации голоса, частоты дыхания, взгляда. Мы и сейчас часто понимаем друг друга без слов. 

Можно обмануть словами, но нельзя обмануть голосом. Мы можем контролировать некоторые 

параметры невербального общения. Но мы никогда не будем в состоянии контролировать все 

параметры,  так  как  человек  может  держать  в  голове  одновременно  не  более 5-7 факторов [1, 

с.24].  

Невербальное  общение,  как  правило,  спонтанно  и  непреднамеренно.  Его  нам  подарила 

природа  как  продукт  многих  тысячелетий  естественного  отбора.  Поэтому  язык  тела – очень 

емок и компактен. Овладевая языком невербального общения, мы приобретаем эффективный и 

экономичный  язык.  Моргнув  глазом,  кивнув  головой,  помахав  рукой,  мы  передаем  свои 

чувства  быстрее  и  лучше,  чем  сделали  бы  это  при  помощи  слов.  Невербальный  язык 

используется  и  при  вербальном  общении.  При  его  помощи  мы:  доказываем,  поясняем  или 

опровергаем  передаваемую  словами  информацию;  передаем  информацию  сознательно  или 

бессознательно; выражаем свои эмоции и чувства; регулируем ход разговора; контролируем и 

воздействуем на других лиц; восполняем недостаток слов [2, c.96]. 

Невербальная  коммуникация  представляет  собой  обмен  невербальными  сообщениями 

между людьми, а также их интерпретацию. Она возможна потому, что за всеми этими знаками 

и  символами  в  каждой  культуре  зафиксировано  определенное  значение,  понятное 

окружающим.  Правда,  в  случае  необходимости  им  легко  придать  смысл,  понятный  лишь 

нескольким осведомленным (обычный кашель может легко стать предупреждающим сигналом 

о появлении начальства) [1, с.23].  

Неслучайно  в  любом  языке  можно  встретить  большое  количество  фразеологических 

единиц,  непосредственно  связанных  с  актами  невербального  общения – движениями  тела, 

жестами, мимикой. 

Фразеологическая система любого языка является антропоцентричной, поскольку в своей 

вербальной интерпретации окружающего мира субъект ставит в центр себя и свою физическую 

и психическую организацию. Немецкий язык не является исключением из этого правила. 

Весьма употребительными в рамках системы фразеологических единиц немецкого языка 

являются функциональные соматизмы, отвечающие за различные виды деятельности человека 

(Kopf, Hand, Mund, Bein), способы, «каналы» получения информации (Auge, Finger, Haut, Nase, 

Ohr) и ее обработки (Herz, Seele, Gesicht). [3, c.67] 

Такие  фразеологические  единицы  в  большинстве  своем  представляют  глагольные 

словосочетания,  описывающие  невербальные  сигналы,  подаваемые  собеседнику  при  помощи 

движений тела, жестов, мимики, выражения глаз. 

Например,  голова  представлена  во  многих  фразеологизмах  как  символ  ума  и 

рациональности.  Предложения "Er ist ein kluger Kopf" или "Er ist nicht auf den Kopf gefallen" 

несут  представление  об  умном,  интеллигентном  человеке.  Слово Kopf мы  встречаем  также  в 

выражениях,  связанных  с  невербальными  символами: einen roten Kopf bekommen (краснеть, 

стыдиться  чего-либо), den Kopf hoch tragen (быть  уверенным  в  себе,  не  унывать), sich an den 

Kopf greifen (схватиться  за  голову,  спохватиться), den Kopf hängen lassen (повесить  голову, 

приуныть, пасть духом). 

Глаза помогают человеку установить контакт с собеседником, при помощи глаз мы часто, 

иногда даже против своей воли, выражаем свое отношение к людям, событиям, к сказанному. 

Глазами  мы  можем  передавать  массу  эмоций,  что  также  нашло  свое  отражение  в  немецких 

фразеологизмах.  Выражение jemandem schöne Augen machen значит  сигнализировать,  что  Вы 

находите  кого-либо  интересным,  хотите  привлечь  его  внимание,  понравиться.  Движения  и 

выражения  глаз  человека  нашли  свое  отражение  в  идиомах: ihm gingen die Augen auf (у  него 

раскрылись глаза, что-то стало понятно), die Augen niederschlagen (потупить взгляд), die Augen 

rollen (вращать  глазами  в  ярости), jemanden mit scheelen Augen ansehen (косо  смотреть, 

завидовать), große Augen machen (сделать большие глаза, удивиться или испугаться).  

Мимические сигналы и жесты лежат также в основе таких фразеологизмов как: die Nase 

über etwas rümpfen (брезгливо поморщиться), den Mund aufsperren (удивляться, изумляться), den 

50 

 

Mund halten (держать  рот  на  замке,  молчать,  не  выдавать  секрета), ein langes Gesicht machen 

(удивляться), sich die Ohren vollstopfen/ zuhalten (закрыть уши, не слушать). 

Встречаются  в  немецком  языке  и  фразеологизмы,  в  которых  упоминаются  движения 

частей тела: jemandem den Rücken kehren (отвернуться от кого-либо, прекратить общение), vor 

jemandem den Rücken beugen/ einen krummen Rücken machen (низкопоклонствовать, 

раболепствовать  перед  кем-либо), mit den Achseln zucken (пожать  плечами,  выразить 

непонимание, неуверенность или неосведомленность). 

Особенно часто встречаются в подобных идиомах слова Arm, Hand, Finger. И это вполне 

естественно,  поскольку  именно  руками  мы  активно  жестикулируем  в  процессе  общения. 

Состояние усталости, обреченности, отчаяния передает выражение die Arme hängen lassen, жест 

гостеприимства – широко разведенные в стороны руки – лег в основу фразеологизма jemanden 

mit offenen Armen empfangen. Жест изумления, удивления отражен в идиоме die Hände über dem 

Kopf zusammen schlagen, фраза die Hände in den Schoss legen содержит  описание  позы 

«ничегонеделанья». Слово Finger можно встретить в выражениях: eins auf die Finger bekommen 

(получить по рукам), jemandem auf die Finger klopfen (дать  кому-либо по рукам), man kann es 

leicht an fünf Fingern abzählen (это можно легко просчитать). Идиомы со словом Faust передают 

состояние  напряженности,  явной  или  скрытой  агрессии: Fäuste machen (сжимать  кулаки, 

готовиться  к  отражению  удара), jemandem die Faust unter die Nase halten (угрожать), mit der 

Faust auf den Tisch schlagen (действовать с помощью грубой силы), jemandem eine Faust in der 

Tasche machen (трусливая или затаенная угроза). 

Таким  образом,  многие  невербальные  сигналы  находят  широкое  отражение  во 

фразеологии.  Фразы,  описывающие  характерные  для  непосредственного  общения  движения, 

жесты, мимику, приобретают новый смысл и эмоциональную окраску. Они функционируют в 

языке в качестве устойчивых словосочетаний, делая нашу речь образнее и выразительнее. 

 

Список литературы: 

1. Вилсон Г., Макклафлин К. Язык жестов. СПб., 2001. 

2. Клюев Е.В. Речевая коммуникация. М.: ПРИОР, 1998. 

3.  Аллаярова  Р.Р. // Сборник  научных  трудов  МГЛУ.  М., 1985. - Выпуск 232. Лексико-

фразеологическая система немецкого языка и ее реализация в тексте. - С. 66-79 

4.  Лобанов  А.А.  Основы  профессионально-педагогического  общения. – С.-Петербург, 

2000 

5.  Лепинг  Е.И.,  Филичева  Н.И.  и  др.  Большой  немецко-русский  словарь.  В 3 т.  М. 

«Русский язык-Медиа», 2008 

6. Schmidt А.  Alltagsdeutsch: Körpersprache  http://www.dw.com/de/körpersprache/a-5650225 

 

 

УДК: 

811.111 : 81’ 373 ’ 272

 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: