Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары

413 

 

белбеу  (белдік)  буынып  алады.  Белбеулердің:  күдері  белбеу,  былғары  белбеу,  кісе  белбеу,  қаралы 

белбеу, кемер белбеу, өрмелі белбеу сияқты көптеген түрлері бар. 

Абайдың  кісе  белбеуі.  Осылардың  ішінде  халық  арасына  кең  тарағандары:  ерлердің  кісе  белбеуі 

жəне қыздар мен əйел адамдар буынатын кемер белбеу екен. 

Кісе  белбеудің  буынғанда  оң  жақ  мықынының  тұсында  əшекейлі  салпыншақ  қалтасы  болады. 

Осы қалтасы «кісе» деп аталады. Халық даналығы:  

«Кісі болмас кісіні мүшесінен танимын,  

Кісі болар кісіні кісесінен танимын» - деп бекер айтпаған шығар.  

Абайдың  өлкетану  музейіне  тапсырған  заттарының  ішінде  қазақ  шеберлерінің  қолынан  шыққан 

осындай бір кісе белбеу де бар. 

Ұлы ақын тапсырған заттар туралы өлкетану музейінің ескі кіріс кітаптарында осы кісе белбеуді 

кім берген деген графада: «Дар Ибрагима Кунанбаева. Чингизская волость, Семипалатинскаго уезда» 

деп жазылған екен. Белбеудің ұзындығы 110 см, бір кісе, екі оқшантайы бар делінген.  

Белбеудің  өзінде  металдан  жасалған 17 əшекей  бар.  Олар  əртүрлі  пішінде  жасалған: 

төртбұрышты, тармақты жұлдызша тəрізді.  

Кісе белбеуге ұзындығы 11 см үш қайыспен жалғанған, олардың кісе мен белбеуді жалғастырып 

тұрған  ұштары  күмістелген  темірмен  бекітілген.  Осы  үш  қайыстың  оң  жақ  шеткісі  кезінде  үзіліп, 

кейіннен басқа қайыспен жалғап, жөнделгені көзге түседі. Басқа екі қайыстың орта тұсында кіші бес 

тармақты жұлдызшалар орнатылған.  

Кісенің биіктігі 18 см жарты шеңбер пішінінде жасалған. Кісенің жоғарғы екі бұрышында шеттері 

ирек төрт бұрышты күмістелген металл əшекейлер бар. Ортасында он тармақты, диаметрі 6 см үлкен 

жұлдызша  жəне  кісенің  өн  бойына  симметриялы  түрде  тоғыз  кіші  жұлдызшалар  орнатылған.  Кіші 

жұлдызшалардағы  тармақтар  саны  əртүрлі.  Кісе  жасалған  терінің  бетінде  металл  əшекейлермен 

үйлесе  салынған  өрнек  бар.  Оюлар  мен  металл  нақыштары  əдемі  үйлесім  тапқан.  Белбеуді  жасаған 

шебердің теріні де, металды да өңдеуді жоғары деңгейде меңгергені көрініп тұр.  

Оқшантайлар  да  кісе  сияқты  белбеуге  қайыспен  жалғанған  жəне  жалғастырып  тұрған  ұштары 

күмістелген  темірмен  бекітілген.  Əр  оқшантайдың  ортасында  бір  үлкен  жеті  тармақты  жəне 

шеттерінде  бес  кіші  жұлдызшалары  бар.  Бұларда  да  терінің  бетіне  бедерленген  өрнектер  бар.  Екі 

оқшантай  бір-бірімен  шеттеріндегі  əшекей  жұлдызшарының  бір  тармақтары  шығыршық  ретінде 

жасалып  солар  арқылы  темір  сақинамен  қосылған.  Оқшантайларды  бір-бірімен  осылай  қосып 

қоюының өзіндік бір себебі бар сияқты. 

Құрсауланған  кесе.  Абайдың 1885 жылы  өлкетану  музейіне  тапсырған  заттардың  ішінде  қытай 

кесесі  бар.  Н.Долгополов  қазақтың  тұрмыс-тіршілігіне  қатысты  этнографиялық  заттарды  өлкетану 

музейіне алу үшін іріктеген кезде бұл қытай кесесін неге таңдады екен сұрақ туындау мүмкін.  

Ақшыл  көгілдір  түсті  кесе  сыртына  көк  түсті  ою-өрнек  жүргізілген.  Кесе  жасалған  фарфордың 

сапасы  аса  жоғары  емес,  оны  фарфордың  қалыңдығынан  анықтауға  болады  жəне  кесенің  ішкі 

жағында қара дақтар бар.  

Қазақ  даласында  фарфор  жасау  өндірісі  болмаған.  Абай  заманында  фарфор  ыдыстар  көршілес 

Қытай  елінен  жəне  Ресейден  əкелініп,  қымбат  бағаланатын.  Оларды  арнайы  ағаш  қабығынан 

тоқылған  шыныяққаптарға  салып,  қымбатқа  түскен  фарфор,  фаянс  ыдыстардың  сынғаны  болса, 

лақтырмай,  оларды  əлі  де  қолдануға  мүмкін  болатындай  етіп,  құрсаулап  жөндеп  алуды  қазақ 

шеберлері  өте  жақсы  меңгерген.  Осындай  шеберліктің  көрінісі  ретінде  Н.Долгополов  музейге 

эспонаттар  жинағанда  осы  бір  кесені  таңдағанына  шүбə  келтірмеуіміз  керек  деп  ойлаймыз.  Оған 

дəлел  ретінде  қазіргі  уақытқа  дейін  сақталған  кесенің  сыртындағы  Өлкетану  музейіне  қабылданған 

кездегі  жазуды  келтіруге  болады.  Онда: «Разломанная  китайская  чашка,  починен.  по  киргизскому 

способу.  Этногр.  отд.  №79»  деп  жазылған.  Демек,  музейге  жəдігер  жинаған  Н.Долгополовқа  осы 

жөндеу шеберлігі қызықты болған. 

Құрсауланған  қытай  кесесі.  Кесенің  бір  жақ  шеті 4 үлкен, 1 кіші  бөлшекке  сынған  екен.  Осы 

сынған бөлшектер орын-орнына желімденіп қойылған. Кесенің жиегі жалпақтығы 8мм жұқа мыспен 

дөңгелей құрсауланған. Сынған бөлшектердің тұсынан үш мыс пластина кесенің жоғарғы жиегі мен 

түбіне қайырыла бекітілген. Кесенің диаметрі - 14 см, биіктігі -5,2 см, түбінің диаметрі - 6 см.  

Кесенің жоғарғы жиегін құрсаулаған металл пластинаны дөңгелей орнатқандағы жігі көрінбейді, 

тіпті  қолға  да  білінбейді.  Ал  кесенің  ернеуіне  құрсау  темір  тұтасып  кеткендей  əсер  аласыз,  себебі, 

ұста  металды  кесенің  жиегіне  соншалықты  шебер  жапсыра  білген.  Бір-бірімен  қосылмастай  екі 

дүниені біртұтас зат ете білген белгісіз ұстаның шеберлігіне таңдай қағып, бас имеу мүмкін емес. 

Асатаяқ.  Асатаяқ – қазақ  халқының  ежелгі  музыкалық  аспабы.  Асатаяқты  ертеде  абыздар  мен 

бақсылар  қолданған.  Əдетте,  олар  асатаяқты  қылқобыз  бен  даңғыраның  үніне  қоса  қолданатын 

болған.  Олар  асатаяқты  ырғақтатып,  сілкіп,  шайқап  ойнайды.  Асатаяқ  емен,  үйеңкі,  қайың,  долана 

секілді  қатты  ағаштардан  жасалады.  Бетіне  əртүрлі  сылдыр-  күлдір,  шулы  дыбыс  беретін  темір 

салпыншақтар,  сақиналар,  шығыршықтар  тағылады.  Асатаяқ  туралы  Ш.Уəлиханов  пен  белгілі 

414 

 

зерттеуші  Б.Сарыбаевтың  еңбектерінде  жазылған.  Қазақстан  музейлерінде  сақталған  асатаяқтардың 

ішіндегі  көнесі  деп  музыка  зерттеушілері  біздің  мұражайымыздағы  Абай  өлкетану  музейіне 

тапсырған асатаяқты атайды. Асатаяқтың ұзындығы 128 см. Сабы жұмыр ағаштан жасалған. Аспатың 

басы сопақша жапырақ пішінді, шеті ирек жасалған. Екі беті де əшекейленген. Бетінде ағашқа арнайы 

сегіз ойық жасалып, оларға жез қаңылтырдан жасалған өрнекті, оюлы əшекейлер орнатылған. 

Асатаяқтың  беткі  жағы.  Жоғарыдағы  екі  жəне  төменгі  екі  металл  əшекейдің  ортасына, 

ортадағы  жез  өрнекті  қаңылтырда  ілмектер  орнатылған.  Арнайы  дыбыс  шығаратын  салпыншақтар 

тағуға  арналған  ілмектердің  саны  сегіз.  Олар  симметриялы  орналасқан.  Ілмектердің  екеуінде  ғана 

салпыншақтар  сақталған,  оның  біреуі – темір,  екіншісі-  бетіне  жез  қағылған  темірден  жасалған. 

Ортаңғы  төрт  ойықтағы  жез  нақыштың  ортасына  үлкен  тас,  оны  айнала  кіші  қызғылт  түсті  коралл 

тастастармен  əшекейленген.  Асатаяқтың  дəл  ортасына  қағылған  жез  қаңылтырда  да  кіші  коралл 

тастар орнатылған. Асатаяқтың сыртына алдымен қызыл түсті мата, оның үстіне асатаяқтың пішінін 

қайталайтын  оюлы  жез  қаңылтыр  қағылған.  Бет  жағындағы  əр  ойыққа  сəйкес  жерлерінде  дөңгелей 

коралл  тастармен  көмкерілген  айна  көздері  орнатылған.  Ортасына  оюланған  жез  қаңылтыр 

бекітілген. Өкінішке орай, асатаяқтағы əшекей тастардың көбі жоғалған. 

Сыбызғы.  Абай  өлкетану  музейіне  тапсырған  заттардың  бірі  сыбызғы.  Сыбызғы - қазақтың 

үрлемелі көне музыка аспабы. Қурайдан, ағаштан, кейде жезден де жасалады. Сыбызғы ойықтарынан 

демді жай немесе күшті шығару арқылы түрлі дыбыс əуендері туады. Сыбызғы тектес аспаптар басқа 

халықтарда  да  бар.  Аспаптың  ұзындығы 64 см.  Ортасы  ойылған  екі  ағашты  бір-біріне  желімдеп, 

алдымен жіппен орап, оның сыртынан малдың ішегі киілген. Бір жақ басының диаметрі 1,7см, екінші 

жағы – 2,2см. Үрлейтін жағынан арасы 5 сантиметрден 3 ойығы бар. 

Сыбызғының  бас  жағы.  Сыбызғы  алғаш 1934 жылы  қазіргі  қазақтың  мемлекеттік  академиялық 

халық  аспаптар  оркестрінде  пайдаланылды.  Қазір  оның  жетілдірілген  түрі  фольклорлық-

этнографиялық ансамбльдер мен оркестрлерде қолданылады. 

Піспек.  Піспек – қымыз  пісуге  арналған  құрал.  Піспек  сабаның  бойынан  екі-ұш  тұтамдай  ұзын, 

төменгі  жағына  айқастыра  бекітілген  екі  ағаш  немесе  төңкерілген  тостаған  тəрізді  ағаш  бекітіледі. 

Піспектің үлкендігі сабаның көлеміне қарай жасалады. Ол туралы халық арасында «Сабасына қарай 

піспегі...» деген сөз бар. Абай тапсырған заттардың ішінде піспек те бар. Кезінде өлкетану музейіне 

піспек жалғыз емес, сабамен бірге тапсырылып, сабаның сақталмай қалуы əбден мүмкін.  

Піспектің  ұзындығы 59 см,  төменгі  жағы  жарты  сфера  тəрізді  ойылып  жасалған.  Піспектің 

жоғарғы  жағы  төрт  қырлы  үшкір  жебе  сияқты  жасалынған.  Піспек  орта  тұсынан  кезінде  қиғаштай 

сынған,  сондықтан  сынықтары  бір-біріне  жанастыра  екі  жерден  мыс  сыммен  оралып,  орнына 

бекітілген. 

Айбалта.  Айбалта – қазақтың  дəстүрлі  соғыс  қаруы.  Тарихи  деректер  бойынша,  айбалта  ежелгі 

Египет  заманынан  бері  белгілі.  Оның  алғашқы  үлгілері  Батыс  пен  Шығыстың  көптеген  елдерінің 

қару-жарағында ұшырасады. Орта Азия мен Қазақстанда XIV–XV ғғ. бастап қолданысқа енген. Қазақ 

батырлары айбалтаны өте жиі қолданған жəне бұл қару түрін қазақтар ХХ ғасырға дейін пайдаланған.  

Абай  өлкетану  музейіне  тапсырған  айбалта.  Айбалта – жауынгерлік  шабу  қаруының  бір  түрі, 

негізгі  екі  функционалдық  бөліктен  тұрады.  Қарудың  металдан  жасалып,  жарақат  салуға  арналған 

негізгі  бөлігі  «басы»,  қолға  ұстайтын  бөлігі  «сабы»  деп  аталады.  Балта  басының  жалпақ  келіп, 

шабуға арналған жағы «жалманы», шабатын жері «жүзі», жүзіне қарсы жағы «шүйдесі» («желкесі»), 

сапқа  кигізілетін тесігі «ұңғысы», балтаның  басының  сабымен түйіскен  жері «сағағы»  деп  аталады. 

Қолға ұстау үшін саптың төменгі жағына қайыстан «бүлдіргі» байлайды. 

Айбалтаның шабу қаруларының басқа түрлерінен (шақан, жауынгерлік балта, жартылай айбалта) 

айырмашылығы – жүзі  жалпақ,  жалманы  жарты  айға  ұқсас  болғандықтан  осылай  аталады. 

Жауынгерлер айбалтаны белге байлап, жорыққа шыққанда тебінгінің астына қыстырып алып жүрген.  

Қазақ халқы қолданған қарудың барлық түрлерінің əшекейсіз жəне күміс не алтынмен қақталған 

əшекейленген үлгілерін де көруге болады. Соның ішінде айбалтаны көркемдеудің бір көрінісі ретінде 

жалманының  бетіне  жазу  жазылған  балта  бастарын  атауға  болады.  Айбалта  басын  ою-өрнекпен 

əшекейлеу  көнеден  келе  жатқан  дəстүр,  бұл  дəстүрдің  негізінде  діни-магиялық  ырым  жатқанын 

зерттеушілер анықтаған.  

Жауынгерлік  балталардың  саптары  қатты  ағаштан  жасалады,  басы,  шығып  кетпес  үшін,  сабына 

қосымша екі темір бекітпелер арқылы ұстатылады.  

Балтаның ең сынатын осал жері, соққы кезінде көп күш түсетін жері – сағағы болғандықтан бұл 

бекітпе темірлер балта сағағын да сынудан сақтаған.  

Қазақтың  жауынгерлік  балталары  сабының  ұзындығына  қарай  қысқа,  орташа  жəне  ұзын  сапты 

болып үш топқа бөлінеді. Қолданыста көбірек болғаны орташа сапты, ұзындығы 70-90 сантиметрге 

дейін жететін түрі. Бұл ат үстінде жүргенде айқасқа ыңғайлы мөлшер.  

Ұлы  ақынымыз  Абайдың  өлкетану  музейіне  тапсырған  əр  заттың  қолданыста  көп  уақыт  бойы 

болғаны  бір  қарағаннан-ақ  көрінеді.  Айбалта  əшекейсіз,  қара  металдан  жасалған,  жүзі  уақыт  өте 

415 

 

мүжіліп, сабы қолданыста көп болғандықтан ағашы жарыла бастаған. Түсім кітабы бойынша реттік 

нөмірі  КП-1370.  Айбалтаның  ұзындығы – 98 см,  жалманы – 7,2 см,  жүзі  бас  жағынан  мүжілген, 

шүйдесі – 10,9 см,  жалманының  ұңғысы  жағынан  өлшемі – 2,5 см.  Сағағынан  сынып  кетпес  үшін 

айбалта ұңғысының шүйде жағы ұзынырақ жасалған жəне екі жағынан да бекітпе темір орнатылған. 

ХІХ ғасырда өлкетану музейінде жасалған жазу. 

Айбалтаның сабында өлкетану музейінде жасалған «хр №425. этн.отд. №70» деген қара бояумен 

жазылған жазу сол күйінде сақталған.  

Шоқпар.  Шоқпар – жауынгерлік  соғу  қаруының  бір  түрі,  соғу,  ұру  арқылы  зақым  келтіреді. 

Қарудың  соғуға,  ұруға  арналған  бөлігі – «басы»,  қолға  ұстайтын  бөлігі – «сабы»  деп  аталса,  қару 

басының сабымен жалғасқан бөлігі – «мойыны», ал басының сабымен түйіскен жері – «сағағы» деп 

аталады.  Шоқпардың  сабының  төменгі  жағына,  айқас  кезінде  қолдан  түсіріп  алмас  үшін  қолға  іліп 

алуға араналған қайыс бау– «бүлдіргі» тағылады. 

Шоқпар  негізінен  басы  мен  сабын  біртұтас  қылып,  түбірлі  ағаштан  жасалады.  Жасалуы  оңай 

болғандықтан  ағаш  шоқпарларды  қазақтар  жауынгерлік  қару  ретінде  соғыста  да,  малшы  қаруы 

ретінде жылқы баққанда да, барымтада да жиі қолданған болатын.  

Абай  тапсырған  шоқпар  қайыңнан  жасалған.  Түсім  кітабындағы  реттік  нөмірі  КП-1371. 

Ұзындығы – 86 см.  Шоқпардың  басы  сопақша  формалы.  Өлшемі:12х7см.  Сабының  ұзындығы – 74 

см,  түбінен 6 см  мөлшерде  ағашта  бүлдіргі  өткізу  үшін  арнайы  тесік  жасалған,  бірақ  бүлдіргісі 

сақталмаған. Шоқпардың сағағы – 4,5 см, сабы түбіне қарай жіңішкерген. Саптың төменгі жағының 

диаметрі – 3 см. 

Шоқпардың  басы.  Шоқпардың  түсі  қоңыр,  кезінде  өлкетану  музейінде  жасалған  жазу  өше 

бастаған,  дұрыстап  оқылмайды.  Бұл  шоқпар  малшы,  жылқышылардың  немесе  аңшы  қолданысында 

болған  қару  болуы  ықтимал.  Малды  жыртқыш  аңнан,  барымташылардан  қорғауға  қолданған  болу 

керек. 

Абайдың мылтығы. Қазақ халқы əрқашан қару – жарақты дəріптеп өткен. Дəстүрлі қару – жарақ 

ұлттық  мəдениеттің  ерекше  феномені.  Халықтың  түсінігінде  қару – жарақ  тек  соғыс  құралы  ғана 

емес,  өмірдің  айырылмас  элементі.  Қару-жарақ  түрлері  өздерінің  түрлі  тұрмыстық  жəне  əлеуметтік 

функциялары арқылы халықтың өмір сүру процесіне əбден кіріккен.  

Осындай  көзқарастың  айқын  көрсеткіші  ретінде  қазақтың  «жеті  қазына»  деген  ұғымын 

қарастыруға болады. 

Жеті  қазынаны  қазақ  халқы  ер  жігіттің  өмірімен  байланыстырып,  оның  ұғымына  мыналарды 

жатқызады: жүйрік ат, қыран бүркіт, құмай тазы, берен мылтық, қанды ауыз қақпан, майланғыш ау, 

өткір  кездік.  Ер  жігіттің  жүйрік  аты – қанаты.  Қыран  бүркіт – қуаты.  Құмай  тазысы – абыройын 

асырар сенімді серігі. Мылтығы – қаҺарлы оты. Қақпаны – серті. Ауы – əдіс- айласы, кездігі – сұсы.  

Осындай  жеті  қазынаның  бірі  саналатын  мылтық – аң  аулауда,  соғыста  қолданылатын  қару. 

Алғашқы  мылтық  дəрісін  қытайлар  ойлап  тапқан,  кейіннен  басқа  халықтар  да  оқ – дəрі  өндіруді 

үйренген.  Қазақтар  арасында  мылтықтың  пайда  болу  мерзімі – ХV–XVII  ғасыр  деп  зерттеушілер 

анықтаған.  Мылтықтың  иыққа  тіреп  атуға  ыңғайлы  ағаштан  жасалған  құндағы,  оқтығы,  шүріппесі, 

шаппасы, пілтесі, жерге тіреп қоятын тіреуіштері болды. Мылтықтың қазақ арасында пілтелі мылтық, 

жалғызауыз, қосауыз, жездіауыз, көкберен, бытыралы түрлері болған. Пілтелі мылтық ХVІ–XVIIІ ғғ. 

жоңғар  басқыншылығына  қарсы  соғыста  қолданылды.  Оның  жерге  тірелетін  үш  сирағы  болды. 

Аузынан оқталып, дəрісі мақта пілтемен тұтатылды. Кейіннен мылтықтың жетілдірген түрлері пайда 

болды. 

Қазақ халқының күнделікті тұрмыс тіршілігіне өте қажет қару түрі болғанымен жақсы мылтыққа 

əркім  қол  жеткізе  қоймады.  Ресей  мемлекетінің  өзінде  шетелде:  Испания,  Франция,  Германияда 

жасалған  мылтықтар  бағалы  болды.  Мылтықтардың  арнайы  марапаттауға,  сыйға  беруге  арналған 

түрлері пайда бола бастады.  

Жалпы,  қару-жарақты  сый,  марапат  белгісі  ретінде  қолдану  көшпелі  халықтарда  тұрақты 

қалыптасқан дəстүр екендігі жайлы көптеген зерттеушілер еңбектерінде айтылады. Осындай дəстүрді 

патша үкіметі қазақ хандарын, рубасыларын, батырларын өзіне тарту мақсатында пайдаланды. 

Биліктің əртүрлі деңгейіндегі адамдарды əртүрлі қару түрлерімен марапаттау ХІХ ғасырда патша 

үкіметі  тарапынан  кең  қолданыс  тапты.  Аға  сұлтан,  хандарға  патша  атынан  алтын  қару  сыйға 

тапсырылды.  Ал  би-болыстарды  Батыс  Сібір  Генерал – Губернаторы  өз  тарапынан  əртүрлі 

сыйлармен  марапаттады,  оның  ішінде,  суық  қару – алтын  қынды  семсер  жəне  арнайы  аңшылық 

мылтықтары  да  болды.  Осының  бір  дəлелі  ретінде  Дала  өлкесінің  Генерал – Губернаторы  Барон 

Таубенің 1890 жылы 25 қыркүйектегі №89 бұйрығын алып қарайық. Аталған бұйрыққа сəйкес қазақ 

даласының 55 лауазымды адамы əртүрлі заттық сыйлармен марапатталды. Соның ішінде: 

Алтын қынды семсермен: Семей уезі Шыңғыс болыстығының болысы – Оспан Құнанбаев;  

416 

 

Қызылмола болыстығының болысы – Ысқақ Құнанбаев.  

Аңшылық  мылтықпен:  Семей  уезі,  Шыңғыс  болысының  құрметті  азаматы  Ибрагим  Құнанбаев 

деп атап көрсетілген.  

Абайдың  аңшылықты,  құспен  саятқа  шығуды  жақсы  көргендігі  жайлы  көптеген  естеліктерде 

айтылады. Соның ішінде өз баласы Тұрағұлдың естелігінде де: «...Бір ғадаты жақсы атқа, қыран құсқа 

құмар еді, өзі де 2–3 жыл салтанатын келістіріп, құсбегілерін, мергендерін сайлап құс салыпты» деп 

жазылған.  Аңшы,  мергендерге  ең  қажетті  қару – мылтық.  Тұрағұлдың  естелігінде  Абайдың  Барон 

Таубеден сыйға алған қосауыз мылтығы туралы да жазған. 

Абай мылтығы қосауызды 16 калибрлі.Түсім кітабындағы реттік нөмірі КП-24. Жалпы ұзындығы 

– 108 см,  ұңғысы – 68 см,  құндағының  ұзындығы- 40 см.  Құндақтың  шүріппе  тұсында  металға  аң 

аулау сəті бейнеленген бедерлі суретпен нақышталған. 

Мұндай əшекейлеу арнайы сыйға берілуге арналған мылтықтарда кездеседі. Бағасы да қарапайым 

мылтықтарға қарағанда əлдеқайда қымбат болғаны белгілі. Қазіргі уақытта бұл мылтықты Абайдың 

Жидебайдағы мұражай – үйінің экспозициясынан көруге болады.  

 

Əдебиеттер: 

1. Ахметжан Қ. Қазақтың дəстүрлі қару – жарағының этнографиясы. – Алматы: Алматыкітап, 2006. 

2. Мұхамедханов Қ. Абайдың қосқан үлесі, «Ертіс» 1963 жыл 8-қырқүйек. 

3. Құнанбаев Т. Əкем Абай туралы. – Алматы: Ана тілі, 1993. 

4. Бейсенбаев М. Абай жəне оның заманы. – Алматы: Жазушы; 1988. 

 

 

А.А. Айдымбаева 

ҚР МОМ музейлік педагогика жəне жобалау секторының жетекшісі (Алматы қ.) 

 

МУЗЕЙЛІК ПЕДАГОГИКА ҚР МОМ ТƏЖІРИБЕСІНЕН: ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ 

ПРАКТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ АСПЕКТІЛЕРІ 

 

Музей қызметінің бағыттарындағы теориялық жəне ғылыми-əдістемелік зерттеулердің қажеттілігі 

арнайы  ғылыми  пəн – музейлік  педагогиканың  пайда  болуына  əкелді.  Педагогикалық  көзқарас 

тұрғысынан  қарайтын  болсақ,  коммуникациялық  музей  формаларын  зерттеуде  жəне  ақпараттарды 

қабылдау  мен  тасымалдауда  пайдаланатын  музей  затының  сипаты  өзіндік  ерекшелікке  ие.  Осыған 

қарап, музейлік педагогиканы зерттеу мəселесі педагогикалық қарым-қатынас формалары мен əдістер 

мазмұнымен  тығыз  байланысты  деп  айтуға  болады.  Жалпы  музейлік-педагогикалық  процесстер 

заңдылықтарын  зерттеу  белгілі  бір  дəрежеде  педагогикалық  қызмет  түрлерін  дамыту  мүмкіндіктері 

арқылы  тəжірибе  қолданумен  бірге  музей  аудиториясының  əлеуметтік  жəне  жас  ерекшеліктеріне 

қарай музейдегі өзіндік спецификасымен айқындалады. 

Музей  педагогикасының  міндеттерінің  бірі – музей  жұмыстарымен  айналысатын  музей 

педагогтары  мен  педагогикалық  құрамын  даярлау  жəне  олардың  біліктілігін  арттыру  болып 

табылады.  Музей  педагогикасы  оқу  орындарының  педагогикалық  ұжымдарымен  тығыз  байланыста 

шаралар  жүйесін  құрайды  (келісім-шарттарға  отыру,  арнайы  бағдарламалар  жасау,  ақпараттардың 

формалары мен түрлері т.б.). Ал музей педагогикасын зерттеу өзектілігі пəнаралық білім саласы мен 

педагогикалық ғылымның бөлігі ретінде зерттеудің қажеттілік негіздеріне байланысты. Атап айтатын 

болсақ:  

–  музей  мен  білім  жүйесінің  барлық  деңгейіндегі  (балабақшадан  бастап  ЖОО-на  дейін) 

сабақтастығының ғылыми дəйектемелік моделін жасақтау керектігі;  

–  музейдің  білімдік  қызметіндегі  отандық  жəне  шетелдік  тəжірибелерді  жүйелеу  мен  анықтау 

қажеттілігі; 

–  кəсіби  педагогикалық  білім  аясында  музей  педагогы  мамандарын  даярлау  жүйесін  құру 

қажеттілігімен айқындалады.  

Музей  педагогикасының  негізін  қалаушылардың  бірі,  неміс  педагог-реформаторы,  Гамбург 

картина галереясының директоры болған А. Лихтварк музейдің жаңа консепциясын жасақтауға үлкен 

үлес  қосты.  Оның  мазмұн-сипаты  «Студент  жəне  өмір», «Музей  диалогы», «Дилетантизм  жолдары 

мен  мақсаты»  жəне  т.б.  еңбектерінен  айқын  көрінеді.  Ол  музейді  «демократиялық  ой-өріс 

танымының  көрінісі», – деп  баға  береді.  А.  Лихтварктың  музейде  өнерге  оқыту – бұл  ең  алдымен 

көркемдік  қабылдауды  дамыту  туралы  пікірін  бөлісіп,  ғалым  өзінің  тəжірибелік  əрекетінде  ерекше 

назарды  экскурсияларды  өткізу  əдістемесіне  аударды. Ол  оны  танымал  болған  «Музей-эстетикалық 

экскурсиялар» еңбегінде қамтыды (1919). 

Жалпы  музей  педагогикасының  қалыптасуы  педагогикалық  ғылымның  бөлімі  жəне  пəнаралық 

білімнің аумағы ретіндегі маңызына байланысты болады. Музейлердің білімдік қызметіне сараптама 

жасау  музей  білімінің  тəжірибелерін  консепциялық,  теоретикалық  түрде  меңгеру  мүмкіндігіне  жол 

417 

 

ашты.  Музей – педагогикалық  процесске  жинақтау,  сақтау,  қайта  қалпына  келтіру,  жөндеу 

(реставрациялық),  көрмелік  жəне  музей  қызметінің  дəстүрлі  формаларының  тəжірибелік-теориялық 

əдістері жатады. Бұл музейтану мен өнертанудың педагогикалық потенциалын айқындап, жастардың 

шығармашылық  дамуы  мен  көркемдік  түсінігі  көлеміндегі  ғылыми  зерттеулердің  ерекшелігін 

анықтай түседі. 

Мəдени-білім  жұмысы  музей  қызметінің  негізгі  бағыттарының  бірі  болып  табылады.  Онда 

музейдің  тəрбиелік-білім  беру  сияқты  міндеттері  жүзеге  асырылады  жəне  келушілердің  түрлі 

категориялары – мектеп  жасына  дейінгі  балалар,  мектеп  оқушылары,  студенттер  жəне 

зейнеткерлермен түрлі жоспарлы жұмыстар жасалады.  

Қазақстан  Республикасы  Мемлекеттік  орталық  музейінің  (ҚР  МОМ)  мəдени-білім  жұмысы 

орталығының музей педагогтары оқу орындарына мəдени мұраны дəріптеуге бағытталған музей қор 

көрмелерінің шеңберінде біліми бағдарламалар жасап, ұсынады. Онда танымдық белсенділіктері мен 

шығармашылықтарын  арттыратын  балалармен  жұмыс  жасаудың  түрлі  интерактивті  əдістері 

қолданылады.  

Интерактивті бағыттар музей қызметтерінің жаңа əдістерінің бірі болып табылады. Онда балалар 

жəне жеткіншектермен өзара қарым-қатынас жасасудың түрлі формалары қолданылады. Сабақ музей 

тарихымен, оның қор коллекцияларымен, экспозициялық бөлімдерімен таныстырудан басталады. Ол 

сабақтар – тарихи дəуірге саяхат: «Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы», «Қазақстан  аумағындағы 

тас  дəуірі», «Қазақстан  аумағындағы  қола  дəуірі», «Қазақстан  аумағындағы  ерте  темір  дəуірі»; 

этнография  бөлімі  бойынша: «Киіз  үй – көшпелілердің  дəстүрлі  баспанасы», «Ою-өрнек  тілі», 

«Зергерлік өнер жəне əшекей бұйымдары» атты сабақтар жүргізіледі.  

Қазақстан  Республикасы  Тəуелсіздігіне 20 жыл  толуына  байланысты, «Қазақстан 

Республикасының  мемлекеттік  рəміздері»  атты  музейлік  сабақтар  бүгінгі  күні  өзекті  болып 

табылады.  Сабақта  оқушылар  Қазақстанның  мемлекеттік  рəміздерімен,  біздің  мемлекетіміздің 

тарихымен,  ғылым  жəне  мəдениет  саласындағы  танымал  тұлғалармен  танысады. 4–6 сынып 

оқушыларына  арналған  сабақта  оқушыларға  өз  отбасының, руының, сыныбының  елтаңбасын  жасау 

сияқты  тапсырмалар  беріледі.  Сонымен  қатар,  ҚР  МОМ  жыл  сайын  балалар  шығармашылығына 

арналған түрлі көрмелер өткізіп тұрады.  

Музейдің  мəдени-білім  қызметінде  «Тəуелсіз  Қазақстанның  тарихы»  атты  тақырыптағы 

лекцияларға,  музей  сабақтарына,  тақырыптық  экскурсияларға  үлкен  көңіл  бөлінеді.  Сабақта  ҚР 

Тұңғыш  Президенті  жəне  мемлекеттің  қалыптасуы  мен  дамуының  тарихы  туралы  айтылады. 

Аталмыш сабақтардың күнделікті сабақтардан ерекшелігі, ол оқушылардың көрме залына қойылған 

əрбір  заттың  тарихи  дерек  екендігін  сөзбен  көріп,  түйсікпен  қабылдауға  мүмкіндік  береді.  Бұндай 

жағдайда оқушылар тез қабылдап, есте сақтау қызметі анағұрлым арта түседі.  

ҚР  МОМ  Мəдени-білім  жұмысы  орталығының  (музей  педагогикасы  мен  жобалау  секторының) 

қызметкерлері  музейлік  саяхат  ойыны: «Палеонтология  жəне  археология  əлеміне  саяхат»  жəне 

«Əжемнің сандығындағы заттардың сыры» атты қазақ жəне орыс тілдерінде 5–8 сынып оқушыларына 

арналған  интерактивті  лифлеттер  жасап  шығарды.  Ойын  мектеп  бағдарламаларындағы 

«Палеонтолгия», «Археология»  жəне  «Қазақтардың  этнографиясы  мен  тұрмысы»  атты  бөлімдерден 

тұрады.  Аталған  ойындар  мектеп  оқушыларының  музейде  экскурсия  жүргізушінің  көмегінсіз, 

өздігімен жұмыс жасауына арналған.  

Жаздық жəне қыстық демалыс уақытында оқушыларға арналған «Мен жəне Музей» атты балалар 

шығармашылығының  алаңы  жұмыс  жасайды.  Бұл  балаларымен  бірге  келген  ата-аналарға,  мектеп 

оқушыларына, бала бақша балаларына арналған бағдарлама. Балаларға шығармашылықпен айналысу 

үшін түрлі-түсті бояу қарындаштары, фломастерлер, борлар мен қағаздар беріледі. Алаң «Музейдегі 

қызық  экспонат», «Бұл  зат  менің  үйімде  бар», «Бұл  зат  туралы  маған  экскурсия  жүргізуші  айтты» 

деген  тақырыптарда  балалардың  суреттерімен  толып  кетеді. «Мен  жəне  Музей»  атты  балалар 

шығармашылық  алаңына  қыстық  демалыс  кезінде 1200 адам,  ал  жаздық  демалыс  кезінде 3000-нан 

астам көрермендер келеді.  

Қала  жəне  қала  маңындағы  мектеп  оқушылар  мен  оқытушыларына  арналған  «Қазақстан 

Республикасы  Мемлекеттік  орталық  музейінің  оқу  орындарына  көрсететін  қызметтері»  атты 

буклеттер  шығарылған.  Онда  мектептің  білім  беру  бағдарламаларына  сай  келетін  музейдің 4 

экспозициялық  залдары  бойынша  музей  қызметкерлері  оқитын 80-нен  астам  түрлі  тақырыптағы 

лекциялар, музейлік сабақтар мен экскурсиялар бар.  

Экскурсиялар жəне лекциялармен қатар музейде оқушылармен жұмыс жасаудың жаңа түрлері – 

циклдық  сабақтар,  ойын  əдістері  бар  білім  беретін  арнайы  бағдарламалар,  шеберлік-класстар, 

музейлік  мейрамдар,  концерттер  дамып  келеді.  Сондай-ақ  музей  қызметкерлері  Тəуелсіз 

Қазақстанның тарихына байланысты «Қазақстанның тəуелсіздік алуы», «ҚР Мемлекеттік рəміздері», 

«Нұрсұлтан  Назарбаев – ҚР  Тұңғыш  президенті», «Қазақстан  Республикасының  Конститутциясы» 

жəне т.б. итерактивті музей сабақтарын өткізеді. Сонымен қатар музей қызметкерлері Қазақстанның 

418 

 

белгілі танымал тұлғаларына, еліміздің қоғамдық жəне мəдени өміріне қатысты маңызды оқиғаларды, 

Отандық  тарихымызға  қатысы  бар  тарихи  даталарға («Астана-Елорда», «Менің  Тəуелсіз 

Қазақстаным», «Халық  таңдаған – Ел  басы»  атты  көрмелер,  танымал  мемлекет  жəне  қоғам 

қайраткерлері,  тарихшы-этнограф  Өзбекəлі  Жəнібековтың 80 жылдығына  арналған  көрме,  танымал 

геолог,  ғалым  Қ.И.  Сəтбаевтың  туғанына 115 жыл  толуына  арналған  «Қазақ  жерінің  ұлы  ғалымы» 

атты көрме, танымал қазақ композиторы М.Төлебаевтың туғанына 100 жыл толуына арналған жəне 

т.б.) қатысты көрмелер өткізіп тұрады  

Ағымдағы  жылы  алғаш  Қазақстан  халықтарының  тілдер  мерекесіне  арналған  «Тіл – ұлт 

мəдениетінің  қазынасы» - атты  мəдени-білім  беретін  іс-шара  өтті.  Жыл  сайын 22-қыркүйек  күні 

еліміз  Қазақстан  халықтарының  тілдер  мерекесін  атап  өтіп  келеді.  Тіл  қатынас  құралы  ғана  емес, 

сонымен  қатар  қоғамның  рухани  өзегі,  халықтардың  тарихы  мен  мəдениетінің  негізі  болып 

табылады. 

Іс-шараның мақсаты – Қазақстан аумағында тұратын өзге ұлт өкілдері арасында мемлекеттік тілді 

насихаттау, ұлттық құндылықтарға, мəдениет пен тарихқа деген құрмет сезіміне тəрбиелеу. Сонымен 

қатар  қазақстандықтарды  қазақ  тілін  үйренуге  көмек  көрсететін  заманауи  оқу  бағдарламаларымен, 

əдістемелер жəне оқу құралдарымен таныстыру.  

Іс-шараға еліміздің тіл-білімі саласының белгілі  ғалымдары, мемлекеттік  басқару органдарының 

өкілдері,  мемлекеттік  жəне  тəуелсіз  талдау  құрылымдарының  жетекші  сарапшылары,  қоғамдық 

ұйымдар  мен  ұлттық  мəдени  орталықтар,  мемлекеттік  тілде  өнер  көрсететін  этно-мəдени 

орталықтардың  өнер  ұжымдары,  жекелеген  өзге  ұлт  өкілдері,  мектеп  оқушылары  мен  студенттер 

өнер көрсетіп, оны насихаттау үшін БАҚ өкілдері қатысады.  

Соңғы жылдары музей үшін мүгедек балаларды, жетім балаларды, жəне т.б. қорғауға бағытталған 

қайырымдылық  іс-шаралар  өткізу  дəстүрге  айнылды.  Ондаған  жылдар  бойы  музей  «Алтын  көл» 

балаларды  қамқорлыққа  алу  мен  аналарды  қорғау  қайырымдылық  қорымен, «Кеңес»  мүгедектердің 

қоғамдық  қорымен,  М.Оспанов  атындағы  қоғамдық  қормен,  интернаттар  жəне  балалар  үйлерімен 

бірлесіп жұмыс жасап келеді.  

Атқарылған  жұмыстардың  нəтижесі  бойынша  «Музей  жəне  мектеп»  Қазақстан  Республикасы 

Мемлекеттік  орталық  музейінің  мəдени-білім  жұмысы»  атты  фотоальбом  жарық  көрді.  Онда 

музейдің аудиториямен жұмыс жасауының түрлі формалары көрсетілген.  

Студенттер  де  мектеп  оқушыларымен  қатар  музей  аудиториясының  бірегей  категориясы  болып 

табылады.  Студенттермен  жұмыс  жасаудың  негізгі  дəстүрлі  түрі,  ол  жоғарғы  оқу  орындары  мен 

колледж студенттеріне арналған музейлік іс-тəжірибе. Іс-тəжірибенің мақсаты мен міндеті: егеменді 

мемлекеттің  жас  ұрпағына  музейді  білім  беруге  жəне  тəрбиелеуге  өз  үлесін  қосатын  əлеуметтік, 

ғылыми заманауи институт ретінде таныстыру болып табылады.  

Іс-тəжірибе бағдарламасы студенттерді музей ісімен таныстыруға жəне оларды музейдің мəдени-

білім жұмысына қатыстыруға бағытталған. Сондай-ақ студенттер оқу барысында қор жұмысы, музей 

педагогикасы,  менеджмент  жəне  маркетинг,  музей  заттарын  жинау  жəне  зерттеу,  музей  ісінде 

заманауи  технологияларды  меңгеру  сияқты  салалар  бойынша  алған  білімдерін  пысықтау  жəне 

музейде  өтетін  көрмелер  мен  іс-шараларға  қатыстыру  болып  табылады.  Музейлік  іс-тəжірибеде 

тарих,  этнография,  археология,  əдебиет,  өнертану  жəне  көркемөнер  салалары  бойынша  лекциялар 

оқылады. Сонымен қатар іс-тəжірибе қаржы-экономика, менеджмент жəне маркетинг, журналистика 

жəне PR мамандықтары бойынша оқитын студенттерге арналып өткізіледі. Студенттерге арналған іс-

тəжірибе  музейде  жоғарғы  оқу  орны  немесе  колледжбен  жасалған  келісім-шарттың  жəне 

бағдарлдаманың  негізінде  жүргізіледі.  Бағдарламада  музейдің  экспозициялық  залдары  бойынша 

экскурсия,  практикалық  сабақтар,  лекциялар,  жеке  жəне  топ  бойынша  жасалған  жобалар, 

викториналық  сұрақтар  мен  басқа  да  шығармашылық  тапсырмалар  қарастырылған.  Іс-тəжірибе 

барысында  студенттер  күнделікті  тəжірибе  күнделігін  жүргізіп  отырады,  соңында  əрбір  студент  іс-

тəжірибе  бойынша  сынақ  тапсырады  жəне  тəжірибе  жетекшісі  студенттің  жұмысының  нəтижесі 

бойынша оған пікір жазып береді.  

Бүгінгі таңда ҚР Мемлекеттік орталық музейі тарих жəне мəдениет ескерткіштерін зерттеуге жəне 

сақтауға,  сондай-ақ  мəдени-тарихи  мұраны  дəріптеуге  бағытталған  жетекші  ғылыми  жəне  мəдени-

білім орталығы болып табылады.  

 

жүктеу/скачать 15,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: