Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары

8 

 

Т.З. Рысбеков 

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік  

университетінің құрметті ректоры, т.ғ.д., профессор (Орал қ.) 

 

АБЗАЛ АҒА, КӨРНЕКТІ ЭТНОГРАФ-ҒАЛЫМ 

 

Тəуелсіз Қазақстанның басты құндылықтарының бірі – Тұлға жəне оның қасиетін сыйлау үлкенді 

ізетпен  сыйлау,  оның  ақылы  мен  еңбегін  құрметтеу – халқымыздың  аса  қадірлі  міндеттерінің  бір 

сарасы.  

Өткенін білмеген елдің болашағы да бұлыңғыр екені əнбеге аян. Содан да болар тəуелсіздік алған 

күннен  бергі  уақыт  ішінде  еліміздің  өткен  тарихын  қайта  зерделеу,  ақтандақтардың  ақиқатын 

айқындау  мəселесі  елімізді  танытар  мемлекеттік  деңгейдегі  маңызды  істердің  бірі.  Өйткені 

бостандық желінің есуі арқасында төл тарихымызды өзіміз жалтақсыз саралауға, оған ұлттық таным 

тұрғысынан  баға  беруге  кең  жол  ашылып,  соңғы  мүмкіндіктер  туды.  Осы  уақыт  аралығында  ұлт 

тарихын  жаңаша  парақтап,  зерттеп,  зерделеуде  түрлі  ғылыми  ұйымдар  мен  мекемелер,  жекелеген 

ғалымдар  өзіндік  үлестерін  қосты.  Міне,  осындай  қазақ  халқының  қалың  да  қатпарлы  тарихын 

оқырман қауымға жеткізуде, ұлттық құнылықтарды ұлықтап, ата-баба тарихының ақтаңдақ беттерін 

анықтау жолында ат салысқан ғалымдар арасында тарих ғылымдарының докторы, көрнекті этнограф 

ғалым Халел Арғынбаевтың орны оқшау, шоқтығы биік.  

Қамшының  сабындай  шолақ  ғұмырын  егемен  еліміздің  этнографиясының  дамуына  арнаған 

Халекең  елеулі  еңбектер  жазып  қалдырған.  Ғұлама  Мұхтар  Əуезов: «Білім – бақтың  жібермейтін 

қазығы, білімсіз бақ əлде кімнің азығы» деген екен. Əр азаматтың басына білім арқылы қонатын бақ 

Мұхтар Омарханұлы айтқандай шынайы бақ: əділ һəм адал бақ. Білімнен парасат туындайтыны хақ. 

Қай кезде де білікті жан парасат пен талапты қатар ұстанады. Біздіңше, естелік жазып отырған бүгінгі 

кейіпкеріміз – осындай абзал азаматтардың бірі.  

Халел  Арғынбаев – жақсылар  мен  жайсаңдар  өлкесі – жер  жаннаты  Жетісу  өлкесінің  тумасы. 

Халекеңмен менің алғашқы танысуым 1967 жыл болатын. Мен ол кезде С.М.Киров атындағы Қазақ 

мемлекеттік  университетінің,  қазіргі  Əл-Фараби  атындағы  Қазақ  Ұлттық  университетінің 1 курсын 

тəмəмдап  жатқан  студентпін.  Жазғы  сессияның  қызып  жатқан  кезі.  Курстасым  Тəукен  Бисалиев 

(Атырау  облысы  Доссор  елді  мекенінің  тумасы,  өмірден  ерте  кетті)  екеумізді  деканатқа  шақыртып 

жатыр  дегенге, екі  өкпемізді  қолымызға  алып  жетсек, факультет  деканының  қасында  бұйра  толқын 

шашты  көркем  келген  азамат  отыр  екен.  Өзін – «тарих  ғылымының  кандидаты,  Ш.Уəлиханов 

атындағы Тарих, этнография жəне археология институтының қызметкерімін» деп таныстыра отырып, 

жылда  еліміздің  облыс,  аудан,  ауылдарына  этнографиялық  экспедициясына  шығатынын,  халықтан 

шежіре, өлең-дастандар, отбасы мен неке, тұрмыстық тарихи мəліметтерді жинап, қағаз бетіне түсіріп 

қайтатынын мəлімдеді. Биылғы өтетін экспедицияға Тəукен екеумізді қосып алғысы келетінін, соған 

біздің  келісімімізді  алуға  келгендігін  қоса  айтты.  Ол  кезде  студенттер  жазғы  каникул  кезінде 

демалыста  болғанмен,  оқу  жылының  басында  тыңның  астығын  игеру  үшін  Қостанай  облысына 

баратын. «Ал сендер жазда демалыста емес, экспедицияда боласыңдар. Ол жақта 2-3 ай жүріміз, егер 

ерте қайтарып жатсақ, демаласыңдар» дегенді нығыздап айтты. Біз де көп бəлденбей келісім бердік. 

Жазғы  сессияны  «өте  жақсы»  деген  бағаларға  тапсырып,  этнографиялық  экспедицияға  дайындыққа 

кірістік. Экспедицияға үсті тентпен жабылған, бортына ыдыс-аяқ, төсек-қаптар, экспедицияға қажетті 

құрал-саймандар  салынған  жүк  мəшинесі  шықты.  Экспедиция  құрамы 5 адамнан  тұрды:  жетекші 

(Х.Арғынбаев), 2 ғылыми  қызметкер  (біз  Тəукен  екеуміз),  аспазшы  (біздің  факультеттің  орыс 

тобының қызы) жəне жүргізуші (ұйғыр жігіт). Арнайы құжаттар мен деректерде Семей экспедициясы 

деген  ат  алған  біздің  кішігірім  тобымыз  Семей  облысының  Көкпекті  ауданының  көптеген  елді-

мекендерінде болып, ғұрып-дəстүр, отбасы жəне неке мəселелеріне байланысты көнекөз қариялардан 

деректер жинадық. Бұл менің Халекеңмен ең алғаш танысуым болғанмен, ғылым жолын таңдауыма 

жол  салған  қадірлі  ұстазымның  біріне  айналды.  Өмірінің  соңғы  сəттеріне  дейін  етене  тығыз 

араласып, арамызға қимас сыйластық қатынас орнады.  

Халекеңнің  айналысқан,  жан-жақты  зерттеген  мəселе – отбасының  кешегісі  мен  бүгіні.  Осы 

мəселені  зерттеуге  өмірінің 20-30 жылын  арнады.  Осы  мерзім  ішінде  Х.Арғынбаев  ел  арасында, 

архивтерден  жəне  бұрын  соңды  баспа  жүзін  көрген  əдеби  мұралардан  жинаған  қыруар 

этнографиялық  деректердің  негізінде  тарихи-этнографиялық  «Қазақ  отбасы»  деген  монография 

жазды.  

Отбасы – барлық  адамға  тəн,  қажетті  нəрсе.  Адамның  отбасын  құруы - өз  алдына  маңызды  əрі 

жауапты  іс  болып  келеді.  Себебі  мемлекетіміздегі  болып  отырған  жағдайлар  отбасыдан  басталады 

жəне отбасыға байланысты жүреді. Сондай жағдайлардың бірі – халықтың əлеуметтік-экономикалық 

ахуалы. Себебі мемлекеттің əлеуметтік жағдайы, əрбір қадамы отбасыға тікелей əсерін тигізуде. 

Отбасында негізгі туыстық қатынас – ерлер жағымен есептелген. Сонымен қатар əйел жағымен де 

9 

 

туыстық  байланыстардың  атаулары  бар.  Қыздан  туған  балаларды  жиен  деп  атап,  балалар  үшін 

шешесінің  туыстары  нағашы,  нағашы  жұрт  деп  аталды.  Қазақ  салты  бойынша  жиенді  ренжітуге 

болмайды, сұрағанын беріп, көңілін жықпауға тырысқан. Жалпы алғанда, қазақтың туыстық қатынас 

атаулары 90-ға жетеді.  

Көнекөз  шежіреші  қариялар  бір  атадан  келесі  атаның  баласын,  туыстық  тармақтарды  еш 

қиналмастан-ақ  тарқата  береді.  Осылайша,  тарихи  оқиғалар,  аңыз-əңгімелер  атадан  балаға 

жалғастырылады.  Туыстық  жүйенің  ең  негізі,  бел  ортасы – отбасы  саналады.  Барлық  алыс-жақын 

туыстық - осы отбасынан есептеледі. Қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол – ата,əке,бала.  

Х.Арғынбаев айтушының ер не əйел адам болуына қарай олардың тустарының не жақындарының 

ара  қатынастарына  қарай  арнайы  схема  құрастырады.  Ол  автордың  жинаған  деректеріне  сүйене 

отырып  айтушының  əкесі,шешесі  жəне  олардың  аталас  туыстары  мен  құдандалы  жақындары 1-ші 

топқа  кірсе, 2-ші  топқа  айтушының  əкесі,  шешесі  жəне  олардың  аталас  туыстары  мен  құдандалы 

жақындары кіреді. Ал, айтушының өзі мен оның аталас туыстары жəне құдандалы жақындары 3-ші 

топқа  кірсе, 4-ші  топқа  айтушының  балалары  мен  олардың  аталас  туыстары  мен  құдандалы 

жақындары  кіреді. 5-ші  топқа  айтушының  немелері  мен  олардың  аталас  туыстары  мен  құдандалы 

жақындары кірсе, 6-шы топқа айтушының шөберелері мен олардың аталас туыстары мен құдандалы 

жақындары кіреді. Ең ақырғы 7-ші топқа айтушының немене не шөпшек деп аталатын ұрпақтары мен 

олардың аталас туыстары мен құдандалы жақын сүйекшатыстары кіреді. 

Қазақ  халқында  туыстық  есеп  еркектер  тарапынан  жүргізілгендіктен  айтушы  еркек  болған 

жағдайда оның бабасынан бастап неменесіне дейін жеті атаға, яғни жеті ұрпаққа толады. Ал, жетінші 

ұрпақты  қазақтың  «немене»  не  «шөпшек»  атандыруы  тегін  емес.  Оның  өзіндік  мəні  бар  сияқты. 

Айталық «немене» деген атаудың өзі не екені белгісіз деп сұрақ қойып тұрған тəрізді, ал «шөпшекке» 

келсек,  бұл  атаудың  мəні  тіпті  анық.  Қазақ  шөпшек  деп  ағаштың  қурап  сынып  түскен  жіңішке 

бұтақтарын  айтады.  Осыған  қарағанда  жеті  атаға  толғанда  сегізінші  ұрпақтың  туыстық  мəні 

жойылып,  олардың  арасында  туыстық  қарым-қатынас  үзіледі  деген  ұғымды  білдіретін  тəрізді. 

Айтушының қызынан туған жиенінің ұрпағы оның бабасынан бастап жетінші атаға толғанда жетінші 

ұрпағының «туажат» атануы да жоғарыдағы пікірді дəлелдей түседі. Бұл атаудың мəні жетінші ұрпақ 

туғанымен, ол жат деген ұғымды білдіріп тұрғандай [1, 39-40-бб.].  

Жеті  атаның  қағидасы  тек  жетінші  буынға  дейін  қыз  алыспау  емес,  сонымен  қатар  кем  дегенде 

жеті  атаға  дейін  ата-бабанды  құрметтеу  деп  түсінген  жөн.  Қазақта  «Жеті  атасын  білмеген  жетесіз» 

дейді. Бүгінгі күнге дейін еліміздің аман сақталуына, ұланғайыр жердің иесі болуымызға жеті аталық 

қағиданың үлкен рөлі бар. Ұлттың қаны таза, ой-жүйенің жақсы дамуы, тəрбиелі, текті болуымызға 

да негіз осы жеті аталық жүйе. Өкініштісі отарлау саясатының кесірінен бүгінгінің адамы жеті атасы 

түгелі  төртінші  не  бесінші  аталарын  білмейді.  Егер  əр  атаның  жас  аралығын 35 жыл  деп  алсақ, 

жетінші атаң осыдан 245 жылдай бұрын өмір сүргені анық [2, 7-б.].  

Əрбір  отбасының  қалыптасқан  əдет-ғұрпы,  ата-дəстүрі  болады.  Сонымен  қатар,  жалпы  қазақ 

отбасына ортақ дəстүрлерде бар. Олар: жасы кішілер үлкендердің атын атамай, ата, əже, əпке, аға, əке 

деп  сыйлап,  қарым-қатынас  жасауы,  сондай-ақ  жасы  кішілер  үлкендердің,  əсіресе,  қариялардың 

алдын  кесіп  өтпеуі,  отбасы  үлкендерінің  өзінен  кішілерге  қамқоршы,  ақылшы  болуы,  еңбекте  ұлт 

ішінде жұмыла іс істеп, əрқайсысының өз шама-шарқынына іс атқаруы. 

Отбасы  тəрбиесі  ғасырлар  бойы  өмір  сүріп  келе  жатқан  адам  баласының  əлеуметтік  ортасы. 

Халықтың  салт-əдет  ғұрыптарының  іргетасын  қалауы.  Сондықтан,  отбасы  тəрбиесі  халықтың  ой 

тəжирибесінен, ұлттық дəстүрмен бірге дамып, ұрпақтан-ұқпаққа жалғасып келе жатқан тарихи мұра 

десек те болады. Отбасының құрылымына зор маңыз беріліп, мəнін қорғаған, отбасының ар-намысын 

сақтауға, сырын шашпауға, мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тəрбиелеген. «Отан отбасынан 

басталады» деген сөздің мəнісі де осында. 

 

Əдебиеттер: 

1. Х.Арғынбаев. Қазақ отбасы. – Алматы: Қайнар. – 1996. 

 

 

Ж.К. Таймагамбетов 

зам. директора по науке Национального музея РК,  

чл.-корр. НАН РК, д.и.н., профессор (г. Астана) 

 

Х.А. АРГЫНБАЕВ – ОДИН ИЗ ПЕРВЫХ МОИХ УЧИТЕЛЕЙ В КАЗГУ 

 

Первая  моя  встреча  с  известным  ученым-этнографом  Халелом  Аргынбаевичем  Аргынбаевым 

произошла  на  третьем  курсе  исторического  факультета  КазГУ  в 1977 году,  когда  я  стал 

специализироваться  по  археологии  и  этнографии.  Приглашенный  преподаватель-почасовик  из 

Института истории, археологии и этнографии им.Ч.Ч. Валиханова АН КазССР читал нам спецкурс по 

10 

 

этнографии «Семья и брак у казахов». Для меня, выросшего в русской среде и далекого от тонкостей 

семейных обрядов, обычаев и традиции казахов, лекции были очень интересными и поучительными. 

Зачастую  они  сопровождались  примерами  из  собственной  жизни  преподавателя,  поэтому  такие 

лекции запоминались и до сих пор я вспоминаю учителя добрым словом.  

Доброе лицо Халела Аргынбаевича и мягкая улыбка сразу расположили к себе. Он никогда и ни 

на  кого  из  студентов  не  повышал  голос,  относился  к  нам  как  к  равным,  по-отечески  журил  нас, 

поэтому мы не избегали его занятий, приходили и уходили вовремя, записывали каждое его слово и 

старались не подводить его. Иногда, по причине занятости преподавателя, поскольку основное место 

его работы было в Академии наук, лекции проходили в Институте истории, археологии и этнографии 

им.Ч.Ч. Валиханова или в полуподвальном помещении лаборатории антропологии О.И. Исмагулова. 

И  мы  ходили,  не  опаздывая  на  занятия.  Мы  не  задавали  преподавателям  лишних  вопросов,  не 

касающихся  учебных  занятий,  поскольку  основная  цель  наша  была  получить  твердые  и  прочные 

знания по тому или иному предмету. И только на пятом курсе мы узнали, что скромный и зачастую 

задумчивый  Халел  Аргынбаевич  не  только  участник  Великой  Отечественной  войны,  человек  очень 

сложной и в то же время интересной судьбы. Он скупо рассказывал и о своем детстве, которое было 

нелегким, как вместе с родителями в 1929 г. был вынужден уехать из Казахстана и жить в Сибири и 

на Дальнем Востоке. Но это только закалило Халела и, видимо, предопределило и повлияло на выбор 

его будущей профессии. Впоследствии, после переезда в Казахстан и участия в Отечественной войне, 

он успешно заканчивает исторический факультет КазПИ им. Абая, а затем и аспирантуру Института 

истории,  археологии  и  этнологии  им.  Ч.  Валиханова  по  специальности  «этнография».  В 1960 году 

успешно  защищает  диссертацию  на  соискание  учёной  степени  кандидата  исторических  наук  в 

Москве,  в  Институте  этнографии  им.  Н.  Н.  Миклухо-Маклая,  а  через 15 лет  становится  доктором 

исторических  наук,  профессором,  крупным  специалистом  в  области  этнографии.  Не  имея 

покровителей в научных кругах, всего этого Халел Аргынбаевич достиг благодаря своему упорному 

труду,  к  которому  приучили  его  родители  с  раннего  детства.  В  свою  очередь,  он  учил  нас  быть 

честными, упорными  в  достижении  цели, а  самое  главное  не  быть  равнодушными  по  отношению  к 

другим. Он был настоящим педагогом, учителем от бога. Таким он и запомнился нам в студенческие 

годы. 

После  окончания  университета,  я  уехал  в  Новосибирск,  для  продолжения  учебы  в  аспирантуре. 

После  защиты  кандидатской  диссертации  в  Институте  истории,  филологии  и  философии  СОАН 

СССР, в 1984 году я был направлен в отдел археологии Института истории, археологии и этнографии 

им.  Ч.  Ч.  Валиханова,  а  заведующим  отделом  этнографии  был  Халел  Аргынбаевич.  Так  произошла 

наша вторая встреча с этим замечательным и удивительным человеком. Мы ежедневно встречались в 

стенах  Института, на  заседаниях  и  конференциях. Громаден  был  его  научный  авторитет. Я видел  и 

слышал, как он мог отстаивать научную проблему, несмотря на чины и регалии собеседника. В этот 

момент  его  глаза  излучали  огонь, и он  мог убедить  оппонента  в  своей  правоте. Его  позиция  всегда 

была  взвешенной,  основанной  на  фактах,  продуманной,  четкой.  На  первый  взгляд  он  казался 

молчаливым,  неразговорчивым,  но  стоило  «разговорить»  его,  как  не сыщещь более  интересного  и 

лучшего собеседника. Он был «ходячей» энциклопедией. В каких только вопросах он не разбирался, 

не говоря об обычаях, традициях, верованиях казахов. Он мог часами рассказывать о жизни народов 

Сибири, Дальнего Востока, среди которых он сам жил определённое время, но о войне рассказывал 

скупо. Он не был скучным человеком. Он мог поддержать любой разговор. Я помню, однажды после 

международной конференции Халел Аргынбаевич, Манас Кабашевич Козыбаев, Абдеш Ташкенович 

Толеубаев  и  гость  из  Башкирии,  известный  этнограф,  профессор  Раиль  Гумерович  Кузеев  были  в 

гостях  у  одного  из  коллег.  Здесь  я  впервые  услышал,  как  прекрасно  поет  Халел-ага.  У  него  был 

замечательный голос. 

Основатель казахской этнографии Халел Аргынбаевич Аргынбаев ушел из жизни в 1998 году. С 

его  именем  неизменно  ассоциируются  становление  и  основные  успехи  казахской  этнографической 

науки. Он поднял этнографию в Казахстане на самый высокий уровень и оставил после себя богатое 

научное  наследие.  Его  монографические  исследования  «Қазақтың  мал  шаруашылығы  жайында 

этнографиялық  очерк», «Брак  и  семья  казахского  народа»  и  др.,  более 200 научных  статей 

востребованы  и  актуальны  сегодня.  Исходя  из  этого,  вклад  Халела  Аргынбаевича  в  изучение 

этнографии казахского народа заслуживает самого пристального внимания. 

 

 

 

11 

 

Ш.Ж. Тохтабаева 

г.н.с. Института востоковедения  

им. Р.Б.Сулейменова КН МОН РК, д.и.н., проф. (г. Алматы) 

 

АРГЫНБАЕВ ХАЛЕЛ АРГЫНБАЕВИЧ: ГРАЖДАНИН И УЧЕНЫЙ 

 

Творческое  наследие  Х.А.  Аргынбаева – выдающийся  вклад  в  этнографическую  науку 

Казахстана.  Начало  его  деятельности,  начиная  с 1954-х  годов  аспирантуры  под  руководством 

И.В.Захаровой,  пришлось  на  середину 1950-х  годов,  когда  произошла  заметная  активизация 

этнографических  изысканий  в  Казахстане.  Это  было  обосновано  решением  АН  СССР  о  подготовке 

«Историко-этнографического  Атласа  Средней  Азии  и  Казахстана».  Координирующим  центром  был 

Институт  этнографии  СССР  в  г.  Москве.  Для  выполнения  данной  цели  был  необходим  кадровый 

состав  специалистов,  так  как  этнография  казахского  народа  в  научном  отношении  оставалась 

неисследованной и представляла собой широкое поле деятельности. Х.А. Аргынбаев в числе других 

молодых  исследователей:  Е.  Масанова,  И.В.  Захаровой,  М.С.  Муканова,  В.В.  Вострова, 

Р.Д.Ходжаевой  осуществили  прежде  всего  сбор  полевых  материалов  в  солидном  объеме  на 

протяженной территории республики. Следует отметить, что помимо разных бытовых трудностей, в 

то  время  сложными  были  транспортные  условия  при  проведении  командировок:  этнографы  того 

времени ездили лишь на попутных машинах. 

Х.А.  Аргынбаев  и  другие  сотрудники  отдела  этнографии  на  основе  собранного  материала 

подготовили  в 1953 году  ряд  статей,  а  также  разделы  по  материальной  и  духовной  культуре, 

хозяйству,  жилищу  казахов  для  обобщающего  труда  «Историко-этнографический  Атлас  Средней 

Азии и Казахстана».  

Это  было  время,  когда  этническая  культура  во  всем  своем  специфическом  своеобразии  еще 

функционировала  в  традиционном  быту  в  достаточно  полной  мере.  Будучи  пытливым  и 

добросовестным исследователем Х. А. Аргынбаев вдумчиво и скрупулезно собирал ценные полевые 

материалы,  значение  которых  трудно  переоценить  в  силу  их  достоверности,  носящих  буквально 

документальный  характер.  Халел  Аргынбаевич,  прекрасно  владея  русским,  казахским  языком  и 

практически  сам  являясь  носителем  традиционной  культуры,  пребывал  в  гуще  народной  жизни, 

наблюдая  и  фиксируя  обычаи  и  обряды,  зачастую  не  как  наблюдатель,  а  как  участник  в  их 

проведении. 

Отчасти  благодаря  такому  обстоятельству,  а  также  из-за  подлинного  интереса  к  казахской 

культуре и страстью к исследовательской деятельности, Х.А. Аргынбаеву удалось изучить крупные 

этнографические  проблемы: «Историко-культурные  связи  русского  и  казахского  народов  и  их 

влияние на материальную культуру казахов во второй половине XIX — начале XX веков»; «Обычаи 

и обряды, связанные со скотоводством» (1980); «Животноводство»; «Кочевое скотоводство казахов»; 

«Народная  практика  ското-лечения»; «Семья  и  брак  у  казахов» (1973), «Народные  знания».  Важно 

подчеркнуть,  что  молодой  талантливый  исследователь  легко  мог  мыслить  категориями  и  образами, 

свойственными  для  традиционного  мышления.  Именно  эти  качества  и  определяют 

фундаментальность  его  последующих  монографий  и  статей,  в  которых  каждое  слово  выверено  и 

четко обосновано, а выводы и обобщения характеризуются той редкой логикой, обоснованностью и 

правдивостью, придавшим его трудам монументальный научный характер.  

По  проблеме  «Историко-культурные  связи  русского  и  казахского  народов  и  их  влияние  на 

материальную  культуру  казахов  во  второй  половине XIX — начале XX веков»  Х.А.  Аргынбаев 

успешно  защитил  кандидатскую  диссертацию  в 1960 г.  в  Москве.  В  данной  работе  изучены  и 

проанализированы история заселения русскими Восточного Казахстана, этнический состав населения 

по  данным  переписи 1926 г.,  а  также  прогрессивные  изменения  в  хозяйстве  и  быту  казахов  во 2-й 

половине XІX – начале ХХ веков. Х.А. Аргынбаев рассмотрел развитие продуктивного сенокошения 

(с  использование  косы – шалғы),  стационарного  домостроения  на  зимовках  (қыстау),  появление 

колесных  плугов  (сабан),  усовершенствование  средств  передвижения.  Автор,  исследуя  народное 

зодчество, обращает внимание на то, что уже в середине XІX века активизировалось строительство 

деревянных  домов,  повлекших  возникновение  трехкамерных  бревенчатых  домов  и  поселков  с 

уличной планировкой. В диссертационном исследовании, а также в последующих статьях на данную 

тему,  ученый  определяет  причины  появлений  новых  веяний  и  их  последствий,  наметившихся  в 

казахском  социуме  после  историко-культурного  «перелома» 1830-50-х  гг.:  процесса  оседания 

казахских кочевников, разложение натурального хозяйства и переход к полукочевому-полуоседлому 

образу жизни.  

Своего рода событием в этнографической науке Казахстана стала публикация монографии Халела 

Аргынбаевича  «Брак  и  семья  казахского  народа» (1976), подготовленной  на  основе  многолетних 

экспедиционных исследований и архивно-библиографической работы. В данном капитальном труде 

12 

 

автор  исследовал  формы  семьи,  отцовское  право  и  право  наследования,  воспитание  детей,  вопросы 

экзогамии  при  заключении  брака,  сватовство,  размеры  калыма  и  многие  другие  вопросы.  Особую 

ценность  представляет  изучение  обычаев  и  обрядов,  занимающих  важное  место  в  семейных 

взаимоотношениях. Исследования всех обозначенных проблем и вопросов, отличающиеся теоретико-

методологической 

основательностью, 

характеризуются 

научной 

глубиной, 

скрупулезной 

достоверностью  изложенных  фактов.  На  основе  монографии  была  успешно  защищена  докторская 

диссертация.  

Принято  участие  им  также  в  коллективных  монографиях: «Казахи»  (1995) – историко-

этнографическое  исследование,  в  котором  освещены  важные  вопросы,  такие  как  этногенез  и 

этническая  история,  хозяйство,  материальная  и  духовная  культуры  казахского  народа,  а  также  в 

коллективной  монографии  «Традиционная  культура  жизнеобеспечения  казахов.  Очерки  теории  и 

истории» (1998). 

Халел  Аргынбаевич,  будучи  доктором  исторических  наук,  в 1976 г.  стал  заведующим  отдела 

этнографии  вплоть  до 1989 года.  За  этот  период  сотрудники  отдела  под  началом  этого  видного 

ученого,  шедро  делившегося  своим  знанием  и  опытом,  явно  активизировались.  Это  время  было 

отмечено  заметными  научно-теоретическими  публикациями,  проведением  ежегодных  полевых 

экспедиций,  организацией  республиканских  и  международных  конференций.  Х.А.  Аргынбаев 

постоянно будировал сотрудников, вызывая интерес к этнографии казахов, обозначая перспективные 

направления исследовательской мысли.  

Ученый,  обладая  мощным  научно-интеллектуальным  потенциалом,  отличался  удивительной 

честностью  и  принципиальностьью.  Под  его  руководством  сотрудниками  отдела  был  собран 

уникальный  полевой  материал  (рукописи,  рисунки,  фотографии,  чертежи),  дополнивший 

информационный рукописный фонд отдела по этническим процессам и культуре казахов.  

Его  суждения  были  всегда  вдумчивы,  обоснованы  и  последовательны.  Железная  логика 

присутствовала  во  всем:  в  поступках  и  действиях,  а  также  в  словах,  будь  это  похвала  или  укор, 

нарекания.  Более  всего  ценил  Х.А.  Аргынбаев  в  людях  трудолюбие,  ответственность,  честность, 

каким был сам.  

Вместе  с  этим  у  Х.А.  Аргынбаева  часто  глаза  наполнялись  внутренней  иронией.  Обладая 

чувством  юмора,  Халел  Аргынбаевич  всегда  реагировал  на  создавшуяся  комическую  ситуацию 

весьма  живо,  но  корректно  и  сдержанно.  Его  военная  выправка,  немногословность,  серъезность 

высказываний, ответственное отношение к слову, как к написанному, так и к высказанному, оставили 

в  памяти  у  сотрудников  впечатление  как  о  человеке – глыбе  с  высоким  научным  горизонтом, 

удивительной сдержанностью чувств и строгой дисциплиной мышления.  

В  заключение  хочется  вновь  подчеркнуть  значение  его  научного  наследия.  Каждая  из  его 

монографий – своего рода научное явление в этнографической науке. В принципе любой его тезис – 

научно-информационный  кладезь  и  посыл  для  целых  исследовательских  направлений  и  для 

современников, и будущего поколения ученых. Его опубликованные труды, отличающиеся высокой 

степенью  научного  обобщения,  глубиной  анализа,  правдивостью,  обусловленной  чрезвычайной 

добросовестностью ученого, могут не раз интерпретироваться и заново переосмысливаться сообразно 

новейшей  методологии  и  новым  дополнительным  данным  будущим  поколением  специалистов.  В 

целом  творческое  наследие  Халела  Аргынбаевича  Аргынбаева  трудно  переоценить,  оно 

представляется  фундаментальным  и  уникальным,  имеющим  важное  значение  не  только  для 

гуманитарной науки, но и для всего нашего отечества.  

 

 

жүктеу/скачать 15,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: