Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011

83 
кезеңдегі мінез-қҧлық акцентуациясының классификациясын 
ҧсынды.
А.Е.Личконың жасӛспірімдік шаққа тән мінез-қҧлық 
акцентуациясының негізгі 11 типіне тоқталайық: 
«1. Гипертимдік тип. Бҧл типке жататын жасӛспірімдер, 
бала жасынан жылдам қимыл-қозғалысымен, оңай қарым-қатынас 
жасай білуімен, тентектікке бейімдігімен кӛзге тҥседі. Олардың 
ең негізгі ерекшелігі – кӛңіл-кҥйлерінің ҥнемі жоғары болуы, 
кейде агрессия ҧшқынымен, ашушаңдықпен қатар келеді. 
Белсенділік пен зеректікті, аңғарымпаздықты қажет ететін 
ситуацияларда, 
ӛздерін 
жақсы 
ҧстай 
біледі. 
Мҧндай 
жасӛспірімдердің 
қызығушылықтары 
әртҥрлі, 
әрнәрсемен 
әуестенеді де, оны тез ҧмытады. Олар қызық болып кӛрінетін, 
қанағат, қауіп сезімін беретіннің бәрімен бірдей әуестенеді. 
Жалғыздықта ӛмір сҥре алмайды, кездескен сәтсіздіктер, қысқа 
уақыттық аффект кҥйін туғызады. 
2. Циклоидтық тип. Жасӛспірімдер бала кезінде, 
гипертимдік типті еске салады, ал 15-17 жасқа келгенде, 
ашушаңдық пен апатия, сҥлесоқтық кҥй ҧлғая тҥседі. Кӛңіл- 
кҥйінің жоғарылауы, айқын депрессиямен алмасып отарады. Олар 
айналадағы, тіпті сәл жайсыздықты ауыр қабылдайды.
3. Лабильдік тип. Бҧл типтің кӛңіл-кҥйі ӛте толқымалы, әрі 
оны болжау мҥмкін емес. Кӛңіл-кҥйінің кҥрт ӛзгеруіне, ең бір
елеусіз, мысалы, біреудің байқаусызда айтқан сӛзі, себеп болады. 
Бҧл балалардың барлығы сәтсіздіктер мен қолайсыз жағдайлар 
болмаса да, тҧнжырап жҥруі мҥмкін. Олардың мінез-қҧлқы мен 
тәртібі, бір сәттік кӛңіл-кҥйіне байланысты. Яғни, олардың бірден 
гҥлденіп кетуі немесе бірден тҥнеріп қалуы ғажап емес. Мҧндай 
жасӛспірімдер, айналадағы адамдардың ӛз ініп кӛңіл-кҥйін 
кӛтеруіне мҧқтаж, кӛмектесуіне зәру.
4. Астениялық тип. Мінез-қҧлықтың астениялық тҧрпаты, 
невротиялық бҧзылулардың негізгі формаларының бірі – 
неврастенияның
дамуына қолайлы жағдай жасайды. Ӛте жоғары
ашушаңдықпен, 
қажығыштықпен 
және 
кҥмәншілдікпен, 
кірпияздықпен сипатталады. Әсіресе, ауыр ақыл-ой еңбегінде 
шаршағыштық айқын байқалады.
5. Сензитивті тип. Бҧл типке барлық нәрсеге сезімталдық 
тән: қуантатын, ренжітетін, қорқытатын. Бала кезінде, бҧлар 

84 
кӛбінесе қараңғылықтан, жалғыздықтан, жан-жануарлардан, 
бейтаныс адамдардан қорқады. Сырт қарағанда, олар туралы 
тҧйық, ҧялшақ адам деп ойлауға болады. Мҧндай жасӛспірімдер, 
ҥлкен топтарды, қҧмар ойындарын, қимыл-қозғалыс ойындарын 
ҧнатпайды. Олар тек ӛздеріне етене таныс адамдармен немесе 
ӛзінен кіші балалармен, ересек адамдармен ашық қарым-қатынас 
жасағанда қалайды. Бҧл жасӛспірімдер тілалғыш, айтқанды екі 
етпейді, 
ата-аналарына 
жақын. 
Жастық 
шақта 
бҧл 
жасӛспірімдерде, ӛз қҧрбыларының ортасына бейімделуінде 
қиындықтар туындайды, «толыққанда болмау кешені» орнығуы 
мҥмкін. Сонымен қатар, бҧл жасӛспірімдерде парызды сезіну, 
ӛзіне және айналасындағыларға жоғары моральды талаптар пайда 
болады. Ӛз қабілеттеріндегі кемшіліктердің орнын, олар іс-
әрекеттің кҥрделі тҥрлерімен немесе жоғары тырысушылықпен 
толықтыруға ҧмтылады.
6. Психастениялық тип. Астениялық тип сияқты, бҧл 
«жабысқақ» кҥйлердің типіне қарай, невротиялық реакциялардың 
дамуына қолайлы жағдай жасайды. Бҧл типке жататын 
жасӛспірімдерге ойлану, ӛзіндік талдаумен мен басқа 
адамдардың іс-әрекеттерін бағалау тәрізді белгілер тән. Мҧндай 
жасӛспірімдер интелллектісінің ерте және тез дамуымен кӛзге 
тҥседі. Кейде олар, тек сӛз жҥзінде ғана білгір, шын мәнінде 
қолдарынан ештеңе келмеуі мҥмкін. Ӛз отбасындағы адамдарға, 
әсіресе анасына ӛте жақын. Олардың ӛзіне деген сенімі, шешім 
қабылдау қиындығымен, ал талқылауға келтірмейтін пікірлері 
ойлануды, байқауды керек ететін сәттерде, ойланбай әрекет 
етумен ҧласады.
7. Шизоидтық тип. Негізгі белгісі – тҧйықтық. Ол ерте кӛзге 
тҥседі, бала жалғыздықта ойнағанды қалайды, жалықпай 
басқалардың әңгімесін ҧзақ уақыт тыңдай алады. Олар ӛз 
қҧрбыларымен араласуға ҧмтылмайды, керісінше ересек 
адамдардың ортасын ҧнатады. Қоршаған ортадағы адамдарға 
деген 
сыртқы 
немқҧрайлылығын 
кӛрсетуге 
тырысады, 
адамдардың жағдайын тҥсіне алмайды, жанашырлық білдірмейді. 
Олардың ішкі әлемі, ҥнемі тҥрлі қиялдарға, ерекше әуестенулерге 
толы. Ӛздерінің сезімдерін сыртқа шығаруда, ҧстамдылық 
кӛрсетеді, айналасындағы адамдарға, бҧл балалардың кҥйі 
тҥсініксіз, сондықтан, кейде қоршаған ортасы, оларды ҧнатпайды. 

85 
Бҧл балалар ӛз кӛзқарастарын дәлелдей алмайды. Ауыр 
психопатия жағдайында, ӛздерінің ішкі қиял әлеміне біржола 
кетуі ықтимал.
8. Эпилептоидтық тип. Бҧл типтің аталуын эпилепсия 
науқасындағы ӛзгерістерді еске салатын, жеке тҧлғалық 
белгілермен байланыстырады. Психопатияның бҧл типінің пайда 
болуы, тҧқым қуалаушылықпен, мидың жеңіл тҥрдегі 
органикалық зақымдануымен байланысты, алғашқы кӛріністері 
балалық шақта кӛзге тҥседі: балалар ҧзақ жылайды, ашушаң 
болады, кішкене балаларды ренжітуге, жан-жануарларды 
жәбірлеуге қҧмар болады. Балалар ҧжымында, олар ӛздерін 
билеуші (диктатор) ретінде ҧстайды, басқа балаларға жасайтын 
ҥстемдігі, басқалардың келісімдерімен немесе қорқуымен жҥреді. 
Қатаң тәртіп жағдайында, кӛбіне олар ӛздерін жоғары сезінеді, 
ересек адамдардың кӛңілдерінен шығуға тырысады. Мҧндай 
«гиперәлеуметтілік» айқын агрессиямен, жақындарына деген 
қатігездікпен кӛрінуі мҥмкін.  
9. Истероидтық тип. Бҧл типтің ең негізгі белгісі – 
эгоцентризм немесе ӛзімшілдік, қошаған ортадағы адамдардың
назарын ӛзіне аударуға деген тойымсыз қажеттілік. Мҧндай 
балалар, ӛзінен басқаға назар аударылуын кӛтере алмайды, олар
ҥшін айналасындағылардың кӛңілін ӛзіне аудару, ӛзекті 
қажеттілікке айналады. Басқаларға ықпал ету ҥшін, олардың 
назарын аудару ҥшін, ӛз топтарында бастаушы, ҧйытқы болуға 
ҧмтылады. Аталған типке жататын жасӛспірімдер, кӛп жағдайда 
ӛзіне-ӛзі қол салу сияқты іске байланысты ауруханаға тҥседі. 
Ӛзіне-ӛзі қол салуға себеп болатын жағдайлар, әдетте, кӛпшілік 
алдында болған елеусіз сәтсіздік, басқаларға ӛзінің ерекше адам 
екендігін дәлелдеуге ҧмтылу т.б.
10. Тұрақсыз тип. Лабильдік типпен ҧқсастығы тҧрғысынан 
алып қарағанда, мҧнда тҧрақсыздық белгісі, эмоционалды салаға 
емес, мінез-қҧлық пен тәртіпке қатысты айтылады. Әлеуметтік 
жағынан дҧрыс тәртіп пен іс-әрекеттің қалыптасуында, бҧл топқа 
жататын жасӛспірімдердің қиын мәселесі байқалады. 
Жасӛспірімдерде тҥрлі кӛңіл кӛтеру мен бос жҥріске бейімділік 
пен ҧмтылыс байқалады. Олар әлсіз ерік-жігермен, тҧрақты және 
маңызды 
кәсіби 
қызығушылықтардың 
болмауымен, 
жауапсыздықпен сипатталады, ӛз болашақтары туралы мҥлде 

86 
ойланбайды деуге болады. Ӛз маңындағы туыс, дос-жарандарына 
шын мәнісінде, жақындық сезімі болмайды, барлығы тек оның 
қажетін қанағаттандырудың қайнар кӛзі ретінде ғана есептеледі. 
Бҧл типтің пайда болу себебі әртҥрлі – конституционалды, 
органикалы, әлеуметтік болуы мҥмкін.
11. Конформдық тип. Конформдық тип тек акцентуация 
тҥрінде ғана кезігеді. Басты белгісі – барлық жағынан 
микроортаның ережелеріне бағыну. Сондықтан, олар кӛп 
жағдайда, еш ойланып жатпастан, бір беделді адамға бағынуға, 
топтағы кӛпшілікке бағынуға бет қояды. Мҧндай жасӛспірімдер, 
әдетте консерватизм мен морализаторлыққа бейім. Бҧл ӛз мҥддесі 
ҥшін жолдасын сатып кетуден, қиындыққа тастап кетуден 
тайынбайтын, кәдімгі бейімделгіш, қҧбылмалы тип. Бірақ, ол 
қандай жағдайда да, ӛз ісін «моральды жағынан» ақтап шыға 
алады. Бҧл жасӛспірімдер, ӛздеріне таныс жағдайды, тҧрақты 
таныс адамдармен қарым-қатынасты қалайды, ӛзге микроортаның 
адамдарына кҥмәнмен, жатырқай қарайды»
1
.

жүктеу/скачать 1,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: