Жылына 4 рет шығады

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
171 
УДК: 130.122:373 
 
Испулова Р.Н. – кандидат педагогических наук, доцент 
ЗКГУ им. М.Утемисова, Е-mail: Ispulova_r@mail.ru 
Шакирова Р. – студентка ЗКГУ им. М.Утемисова 
(г.Уральск, Казахстан) 
 
САМОПОЗНАНИЕ В ИНКЛЮЗИВНЫХ ШКОЛАХ 
 
Аннотация.  В  статье  говорится  об  инклюзивном  образовании  в  республике  Казахстан.  Особое 
внимание  уделяется  применению  различных  методов  на  занятиях  по  самопознанию  с  детьми  с 
ограниченными возможностями. 
Ключевые  слова:  инклюзивное  образование,  дети  с  ограниченными  возможностями  здоровья, 
самопознание. 
 
Решение  в  международных  документах,  касающихся  вопроса  инклюзивного  образования, 
определяются  стратегические  направления  деятельности  государств,  принявших  реализовать  эту 
идею  и  конкретные  рекомендации,  которые  основаны  на  анализе  многолетнего  международного 
опыта.  Одна  из  главных  задач  инклюзивного  образования  –  разработка  гибкого  подхода  к 
преподаванию  для  удовлетворения  различных  потребностей  в  обучении,  ведущего  к  повышению 
уровня толерантности, нравственности. 
Инклюзивное  образование  –  относительно  новое  явление  в  Казахстане,  которое  актуально  и 
требует к себе должного внимания, поскольку количество детей с различными отклонениями в здоровье 
не уменьшается. Поэтому необходимо, по возможности, включить данную категорию детей в процесс 
обучения  в  массовых  детских  садах,  школах,  профессиональных  лицеях  и  ВУЗах.  Инклюзивное 
образование подразумевает доступность образования для всех детей, в том числе для детей с особыми 
потребностями. Инклюзивное образование стремится развить методологию, признающую, что все дети 
–  индивидуумы  с  различными  потребностями  в  обучении;  подходы  к  преподаванию  и  обучению 
должны  более  гибкими.  Обучение  среди  нормально  развивающихся  сверстников  дает  возможность 
ребенку  с  особыми  образовательными  потребностями,  чувствовать  себя  обычным.  Наше  общество  не 
должно  лишать  детей  с  ограниченными  возможностями  права  получить  образование,  развить  свои 
способности,  талант  и,  главное,  иметь  среду  общения  с  нормальными  детьми.  Один  из  путей 
преодоления  данной    проблемы  является  продвижение  идеи  инклюзивного  образования,  о  котором 
говорится в Конвенции о правах инвалидов, подписанной Казахстаном в 2008 году. 
В  Казахстане  инклюзивное  образование  имеет  определенные  успехи,  так  например,  в 
настоящее время работают психолого-медико-педагогические консультации; проводятся различные 
акции  («Инклюзивному  образованию  –  ДА!»),  реализуется  интернет-проект  на  базе  сайта 
www.inclusion.kz  в  рамках  информационной  поддержки  заинтересованных  сторон  в  развитии 
инклюзивного  образования  в  Казахстане  и  многое  другое.  Образование  в  Казахстане  нацелено  на 
вовлечение  детей  с  ограниченными  возможностями  в  образовательный  процесс,  на  социализацию 
детей-инвалидов в современном обществе, на создание активной поведенческой установки у детей-
инвалидов,  на  уверенное  позиционирование  себя  в  современном  обществе,  на  умение  превращать 
свои  недостатки  в  достоинства,  на  изменение  отношения  современного  общества  к  людям  с 
ограниченными возможностями. 
Многие  специалисты  выступают  за  планомерное  развитие  системы  инклюзивного  образования. 
При этом они отмечают невозможность полного закрытия специальных школ и перевода всех детей с 
ограниченными  способностями  в  общеобразовательную  школу.  У  некоторых  людей  система 
инклюзивного образования вызывает опасение из-за возможного снижения качества обучения обычных 
детей.  Однако  специалисты  успокаивают  и  поясняют,  что  инклюзия  призвана  предоставлять  высокое 
качество обучения, удовлетворяя всех участников образовательного процесса [1]. 
В  работе  была  сделана  попытка  найти  и  использовать  наиболее  подходящие  методики 
преподавания самопознания с детьми с ограниченными возможностями в инклюзивных школах. С 
этой  целью  была  проанализирована литература  по  теме  нравственно-духовного  воспитания  детей; 
изучены методики преподавания самопознания, в том числе методики преподавания самопознания с 
детьми  с  ограниченными  возможностями;  рассмотрены  некоторые  методики    преподавания  в 
инклюзивных школах для детей с нарушениями опорно-двигательного аппарата. 
Дисциплина  «Самопознание»  предусматривает  изучение  личностью  собственных 
психических  и  физических  особенностей,  осмысление  самого  себя;  при  этом  формирование 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
172 
происходит по мере отражения, как внешнего мира, так и познания самого себя. 
К сферам самопознания относят выделяемые психологами три уровня организации человека: 
низший  —  организм  (биологический  индивид),  далее  —  социальный  индивид  (характеризуется 
способностью овладевать знаниями, умениями, правилами поведения) и личность (характеризуется 
способностью  совершать  выбор,  строить  свой  жизненный  путь,  координировать  своё  поведение  в 
системе отношений с окружающими людьми) [2]. 
Итоговым  продуктом  самопознания  является  «Я-концепция»  (или  образ  Я),  который 
представляет  собой  относительно  устойчивое,  в  большей  или  меньшей  степени  осознанное  и 
зафиксированное  в  словесной  форме  представление  человека  о  самом  себе.  Эта  концепция  — 
результат  познания  и  оценки  самого  себя  через  отдельные  образы  себя  в  условиях  самых 
разнообразных  реальных  и  фантастических  ситуаций,  а  также  через  мнения  других  людей  и 
соотнесения  себя  с  другими.  Самопознание,  как  процесс,  может  быть  представлено  в  виде 
последовательности  следующих  действий:  обнаружение  в  себе  какой-либо  личностной  черты  или 
поведенческой характеристики, её фиксация в сознании, анализ, оценка и принятие. Целесообразно 
учесть,  что  при  высоком  уровне  эмоциональности  и  непринятия  себя  самопознание  может 
превращаться  в  «самокопание»,  порождающее  не  объективное  знание  о  себе,  а  разного  рода 
комплексы, поэтому в самопознании, как и в других делах, важна мера [3]. 
К  наиболее  распространённым  способам  самопознания  относят:  самонаблюдение, 
самоанализ, моделирование собственной личности, осознание противоположностей в том или ином 
качестве 
или 
поведенческой 
характеристике, 
самопринятие, 
саморазвитие 
и 
самосовершенствование.  Средствами  самопознания  являются  самоотчёт,  просмотр  фильмов, 
спектаклей,  чтение  художественной  литературы,  изучение  психологии  личности, социальной 
психологии,  использование  психологических  тестирований;  индивидуальное  консультирование, 
работа  в  группе  социально-психологического  тренинга,  которая  способствует  интенсификации 
процессов  познания  других  и  себя  [3].  В  процессе  преподавания  самопознания  применяются 
различные  методы,  игры,  упражнения,  проблемные  ситуации  и  др.  Например:  упражнение  «Хочу 
узнать»,  целью  которого  является  узнать,  что  каждый  участник  ждет  от  занятия;  игра 
«Головоломка»,  формирующая  навыки  анализа  в  принятии  решения;  упражнение  «Отсутствуют 
ключи»,  -  оно  направлено  на формирование  навыков  правильного  принятия  решений;  проблемная 
ситуация: «Как достичь успеха в жизни?»; упражнение «Герой дня», упражнение «Пути здорового 
образа жизни», упражнение «Я так думаю» и многие другие. 
Автор проекта по внедрению курса «Самопознание» в образовательное пространство Республики 
Казахстан Сара Алпысовна Назарбаева пишет:  - „…Именно через образование мы хотим возродить в 
нашем  обществе  нравственно-духовные  ценности,  чтобы  каждый  человек  мог  в полной  мере 
реализовать  заложенные  в  нем  от  рождения  способности  и,  тем  самым,  принести  пользу  нашему 
государству  “В  соответствии  с  Государственной  программой  развития  образования  творческий 
интеллект человека, его открытость инновациям расцениваются как основной капитал общества. 
В  современной  педагогической  литературе  понятие  нравственность  рассматривается,  как 
показатель  общей  культуры  человека,  его  достоинств,  приверженности  общечеловеческим 
ценностям.  Нравственность  -  и  нормы,  и  принципы  поведения,  и  мотивы  поступков.  А  под 
понятием духовность в педагогике подразумевается особый образ мышления и жизнедеятельности 
людей, основанный на приоритете нематериальных, гуманных ценностей. 
Мы  говорим  о  нравственном  воспитании  как  о  процессе,  который  направлен  на 
формирование  и  развитие  целостной  личности  ребенка,  предполагающий  становление  его 
отношения к Родине, обществу, коллективу, людям, к труду, своим обязанностям и к самому себе. 
Задача  нравственного  воспитания  состоит  в  том,  чтобы  долг,  честь,  совесть,  достоинство 
превратились во внутренние стимулы человека. 
Национальная  система  образования  в  Казахстане  ориентирована  на  развитии  личностного 
потенциала подрастающего  поколения,  формирование  нравственного поведения  через  постижение 
общечеловеческих  ценностей.  «Самопознание»  -  это  уникальный  предмет,  направленный  на 
обучение  детей  ценностям,  формирование  навыков  конструктивного  общения,  самораскрытие 
личностного  потенциала,  на  поиск  себя  в  многогранном  мире  человеческих  взаимоотношений,  на 
позитивное выстраивание личной судьбы. 
Самопознание  необходимо  для  адекватного  оценивания  человеком  своих  достижений  и 
личностных качеств [3]. 
Особенностью  уроков  «Самопознания»  является  то,  что  на  занятиях  ведется  откровенный 
диалог  с  учителем.  В  социально-ролевых  играх  и  тренингах  исследуется  мир  человеческих 
взаимоотношений,  происходит  обмен  жизненными  наблюдениями,  развиваются  навыки 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
173 
практического служения Родине, обществу. 
Главная  идея  самопознания  звучит  так:  «Откройтесь  миру,  и  мир  откроется  для  вас». 
Самопознание  это  ключ  к  преображению.  Духовность,  составляющая  основы  предмета 
«Самопознание», выражается в единстве трех основных измерений – интеллектуальном, этическом 
и  эстетическом.  Уроки  опираются  на  лучшие  образцы  духовного  наследия  человечества. 
Особенностью уроков «Самопознания» является то, что на занятиях ведется откровенный диалог с 
учителем,  в  социально-ролевых  играх  и  тренингах  исследуется  мир  человеческих 
взаимоотношений,  происходит  обмен  жизненными  наблюдениями,  развиваются  навыки 
практического  служения  Родине,  обществу  [4;  5].  Использование  интерактивных  методов 
способствуют активизации интеллектуальных и познавательных способностей, развитию навыков и 
потребностей в совместной работе,  развивают коммуникативные возможности. 
Метод  танцевально-двигательной  терапии  мы  предлагаем  использовать  на  занятиях  по 
самопознанию  с  детьми  с  нарушениями  опорно-двигательного  аппарата.  Танцевально-двигательная 
терапия  помогает  детям  через  движения  пережить,  распознать  и  выразить  свои  чувства  и 
конфликты.  Начавшись  на  кинестетическом  уровне,  терапия  приводит  к  дальнейшему  открытию 
эмоционального материала посредством символических образов, воспоминаний; дети через движения 
передают  личностные  переживания.  Через  двигательное  взаимодействие  учитель  может  помочь 
детям проработать эмоциональные зажимы, выявит альтернативные модели поведения, получить 
более ясное восприятие себя и других, вызвать такие поведенческие изменения, которые приведут к 
более  здоровому  функционированию.  Танцетерапия  давно  и  широко  используется  в  клинической 
работе,  научных  исследованиях  и  в  сфере  образования.  Так,  например,  танцевально-двигательные 
клиницисты  работают  с  эмоциональными  расстройствами  детей,  подростков  и  взрослых  в 
больницах, клиниках и специальных школах. Работа танцевально-двигательных терапевтов успешно 
используется  в  программах  учебных  заведений  различных  уровней.  Танцевально-двигательная 
терапия базируется на признании того, что тело и психика взаимосвязаны, - это равноценные силы в 
интегрированном функционировании. Известный специалист в области танцевально - двигательной 
терапии  Бергер  делит  психосоматические  отношения  на  4  категории:  мышечное  напряжение  и 
расслабление, кинестетика, образ тела и выразительное движение. На занятиях «…танце - терапевт 
помогает  освободить  и  раскрыть  информацию,  которая  лежит  в  основе  симптомов,  болей,  разного 
рода телесных дискомфортов и ограничений в движении - человек учится понимать язык своего тела 
и, таким образом, восстанавливает диалог с самим собой [6]. 
На  уроках  самопознания,  с  детьми  с  отклонениями  в  здоровье  предлагает  применять 
различные  физические  упражнения  в  сочетании  с  танцевальными  движениями.  Могут  быть 
рекомендованы различные физические упражнения для детей с нарушением опорно-двигательного 
аппарата, которые выполняются под музыкальное сопровождение. Это могут быть упражнения для 
мышц нижних и верхних конечностей, упражнения для туловища, плечевого пояса, шеи и головы. 
Все  двигательные  действия  выполняются  по  индивидуальным  программам  для  каждого  ребенка в 
зависимости от имеющихся нарушений опорно-двигательного аппарата. Например, ниже описанные 
упражнения, которые являются несложными по координации и вполне доступными для таких детей: 

 
Упражнение на мышц шеи. Руки опущены вниз вдоль туловища 
Счет 1 – поднять плечи как можно выше с напряжением; 
Счет  2  –  опустить  плечи.  Повторить  6-8  раз,  затем  пауза  2-3секунды  -  расслабить  мышцы 
плечевого пояса. Темп выполнения упражнения – медленный. 

 
Упражнение на руки и шею. Руки опущены вниз. 
Счет 1 – руки за голову, локти в сторону, голову наклонить  назад; 
Счет 2 – локти вперед; 
Счет 3-4 – руки расслабленно вниз, голову наклонить вперед. Повторить упражнение 4-6 раз,  
темп медленный. 

 
Упражнение на руки. Руки согнуты перед грудью. 
Счет 1-2 – два пружинистых рывка назад согнутыми руками; 
Счет 3-4 - два пружинистых рывка назад прямыми руками. Повторить 4-6 раз. Темп средний. 

 
Махи руками. Руки  вперед, кисти сжаты в кулак.  Махи руками вверх - вниз то правой, то 
левой рукой поочередно. 

 
Упражнение на руки. Руки вдоль туловища. 
Счет 1 – руки махом - в стороны, слегка прогнуться; 
Счет  2  –  расслабляя  мышцы  плечевого  пояса,  «уронить»  руки,  скрестив  их  перед  грудью. 
Повторить 6-8 раз. Темп средний. 
1.
 
Упражнение для рук. Руки опущены вниз. 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
174 
Счет 1 - потянуться руками вперед – вверх; 
Счет 2 -  отвести руки в стороны; 
Счет 3 - расслаблено скрестить перед грудью; 
Счет 4 - наклонить голову вперед. Упражнение повторить 6-8 раз. Темп быстрый. 
2.
 
Упражнение на туловище и руки. Руки опущены вниз.  
Счет 1 – поворот туловища вправо, мах левой рукой вправо, правой назад за спину; 
Счет 2 – руки вниз; 
Счет  3-4  –  то  же  в  другую  сторону.  Упражнение  выполняется  с  большой  амплитудой, 
динамично. Повторить 6-8 раз. Темп быстрый. 
3.
 
Упражнение для туловища. Руки на пояс. 
Счет 1-2 – поворот туловища вправо; 
Счет 3-4 – поворот туловища влево. Повторить 4-6 раз,  темп медленный. 
4.
 
Упражнение на мышцы шеи. Руки на пояс. 
Счет 1 – поворот головы направо; 
Счет 2 – исходное положение; 
Счет 3 – поворот головы налево; 
Счет 4 – исходное положение; 
Повторить упражнение 4-6 раз, темп медленный. 
Упражнение на туловище. Руки вдоль туловища. 
Счет 1-2 – наклон туловища вперед, правая рука скользит вниз, левая - вдоль тела – вверх; 
Счет 3-4 – исходное положение; 
Счет 5-8 – то же в другую сторону. Повторить упражнение 6-8 раз. Темп средний. 
Данные  упражнения  помогут  снять  мышечное  напряжение,  эмоциональные  переживания, 
улучшить  состояние  здоровья.  При  выполнении  упражнений  желательно,  чтобы  педагог  применял 
взаимное  обучение.  «Взаимное  обучение  –  это  ситуация,  когда  один  ученик  («обучающий»)  учит 
другого  («учащегося»)  под  вашим  наблюдением.  Это  методика  также  называется  обучение  при 
посредничестве сверстников, стратегии обучения с помощью сверстников (PALS), взаимное обучение в 
условиях класса, программы поддержки друзей, парное чтение и взаимная поддержка» [7]. 
Таким  образом,  в  различных  видах  деятельности,  в  том  числе  и  в  учебной,  на  занятиях  по 
самопознанию,  при  работе  с  детьми,  имеющими  отклонения  в  здоровье,  необходимо  шире 
применять  инновационные  методы  обучения;  внедрять  принципы  демократических  отношений; 
применять  индивидуализированные  виды  деятельности;  привлекать  к  сотрудничеству  педагогов, 
родителей,  администрацию  учебного  заведения;  уделять  особое  внимание  созданию  условий  для 
людей с ограниченными возможностями.  
Литература: 
1.
 
Доклад «Внедрение инклюзивного образования» - 
http://collegy.ucoz.ru/publ/69-1-0-12418
. 
2.
 
Лебедев А.В. Семь мудрецов // Новая философская энциклопедия. 2-е изд., испр. и допол. 
– М.: Мысль, 2010. 
3.
 
Спиридонова  С.Б.  Самопознание  и  его  роль  в  развитии  школьников.  Психология 
образования в 21 в.: Теория и практика, 2011. - http://psyiournals.ru/education21/isse/54163full.shtme. 
4.
 
Маралов  В.Г.  Основы  самопознания  и  саморазвития.  –  М.:  Издательский  центр 
«Академия», 2004. 
5.
 
Ауталипова  У.И.,  Касымова  Г.М.,  Шерьязданова  Х.Т.  Введение  в  предмет 
«Самопознание». Учебное пособие. – Алматы, 2006. 
6.
 
Арлин Старк  «Танцевально – двигательная терапия» - autist.narod.ru. stark.htm. 
7.
 
Дэвид  Митчелл  Эффективные  педагогические  технологии  специального  и  инклюзивного 
образования  (Использование  научно  обоснованных  стратегий  обучения  в  инклюзивном 
образовательном пространстве). / Перевод с английского языка – И.С. Аникеев, Н.В. Борисова. – М.: 
РООИ «Перспектива», 2009. 
Испулова Р.Н., Шакирова Р. 
Инклюзивті мектептердегі өзін-өзі тану 
Аннотация.  Мақалада    Қазақстандағы  инклюзивті  білім  беру  туралы  айтылады.  Ерекше  назарға 
алынатыны өзін-өзі тану сабақтарында денсаулығында ақаулықтары бар балалармен түрлі әдістерді қолдану. 
Кілт сөздер: инклюзивті білім беру, денсаулығында ақаулығы бар балалар, өзін-өзі тану. 
Ispulova R.N., Shakirova R. 
Self-knowledge of inclusive еducation 
The  article  says  about  inclusive  education  in  Kazakhstan.  Especially  pay  attention  to  using  different 
methods of self-knowledge in the classroom for children with disabilities. 
Key words: inclusive еducation, the children with disabilities, self-knowledge. 
 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
175 
ФИЛОЛОГИЯ     ФИЛОЛОГИЯ     PHILOLOGY 
 
 
ӘОЖ: 811.512 
 
Мұсаев  А.М. – филология ғылымдарының докторы, профессор, 
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті 
(Ақтөбе қ., Қазақстан), E-mail: musaev03111948@mail.ru 
 
ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ДИСКУРС МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Аннотация.  Мақалада  қазіргі  қазақ  прозасындағы  дискурстің  көркемдік  ерекшеліктері  және  бұл 
ұғымның  қазақ  прозасында  қолдану  ерекшелігі  қарастырылған.  Көркемдік  жүйедегі  дискурс 
поэтикасының амал-тәсілдері М. Мағауин, Ә. Тарази, Қ. Жұмаділов шығармалары арқылы көрсетілген. 
Кілт сөздер: диалог, ишара мен емеуріндер, мысқылдау, жалаң тәртіп пен дағды, түс көру, мәтін, 
сарказм, фактор, кәсіби шеберлік. 
 
Қазіргі  филологиялық  ғылымда  дискурс  пен  оның  табиғатын  ашуға  байланысты  пікірлер 
әрқилы.  Оған  теориялық  еңбектерде  «белгілі  бір  аядағы  ағымдық  тілдік  қызмет»,  «тілдік 
байланыстар  арқылы  жасалатын  мәтін»,  «аяқталған  тілдік  қарым-қатынас»,  «оқиғалық  аспектідегі 
мәтін»  тағы  сол  сияқты  толып  жатқан  анықтамалар  мен  тұжырымдамалар  беріледі.  Олай  болса, 
дискурс  ұғымы  –  тілдік  қызметті  де,  мәтінді  де,  мәтін  аясын  да  ой-толғамды  да  білдіретін  көп 
қырлы  ұғым.  Былайша  айтқанда,  дискурс  мәтіннен  басқа  экстралингвистикалық  факторларды  – 
қоршаған  ортаны,  ой-тұжырымды,  қағидалар  мен  адресаттық  мақсаттарын  білдіретін  күрделі 
қарым-қатынастық  құбылыс.  Бұл  жөнінде  Д.  Филипс,  М.В.  Иоргенсен,  М.Л.  Макаров,  Е.И. 
Шейгалдардың зерттеулерінде кеңінен айтылған.  
Қазақ  әдебиетінде  60-80  жылдар  прозасында  адамның  ішкі  әлеміне  бойлау  күшейді.  Біздің 
қоғамымыз бен әдебиет жеке адам болмысын мемлекеттік механизмге тәуелді ету концепциясынан 
шешуші  түрде  бас  тартты.  Көркем  бейнені  жасау  терең  психологиялық  мазмұнға,  көп  қырлы 
идеялық – адамгершілік шарттарға ие болды. көркем шығармашылықтың психологиясы туындының 
ішкі  тұтастығын  қабылдаудан  туындайды.  Бұған  көркем  шығармадағы  проблема,  бейнелеу,  қиял, 
әсер  мен  қабылдау  секілді  компаненттер  енеді.  Бұларды  анықтайтын  орталық  жүйе  жазушы 
шығармашылығын  тұтас  зерттеуден  орнығады.  Осы  зерттеудің  деңгейлерін  ажырата  кетсек, 
алдымен,  әдеби  үдерістің мақсаттылығын  көрсететін  көзқараста  жекелеген шығармалардың  тууын 
зерттеу;  нақты  бір  автор  шығармасын  қарастыру  үстінде  сол  кезеңдегі  шығармашылық  үдерісті 
анықтау;  қандай  да  бір  белгілеріне  қарай  әр-түрлі  суреткерлердің  шығармашылығына 
салыстырмалы  зерттеу  жүргізу;  одан  кейінгі  жоғарғы  абстракцияның  категориясы  ретінде 
танылатын көркемдік ойлауды зерделеу. Осылардың бәрі қаламгердің дүниетанымдық ерекшелігін, 
шығарма  тудырудағы  психологиялық  ерекшеліктерін,  кейіпкер  бейнесін  жасаудағы  тәсілдерін 
түрлендіреді, өзінің әсер-сезімін, толғаныс-итебіреніс арналарын жасайды. Кейде осындай кейіпкер 
санасының және одан тыс тұрған суреттеу тәсілін жазушы мен оқырманның қабылдауы аса күрделі. 
Мұны меңгеру үшін жоғары әдеби көркемдік құзіреттілік қажет. ХХ ғасырдағы қазақ прозасы заман 
мен  адамның  терең  сырларына  бойлай  отырып,  олардың  арасындағы  диалектикалық  үндестік  пен 
қайшылықтық қатынасын көркем шығармаға өзек етті. Соның ішінде адам жанының екіге жарыла 
күй  кешуі  қазақ  әдебиетіндегі  бірқатар  шығармаларға  арқау  болды.  Осы  арна  жиырмасынша 
жылдардағы Ж. Аймауытовтың, М.Әуезовтің прозасынан бастау алып, кейінгі Ә. Кекілбаевтың, О. 
Бөкейдің, Т. Әбдіковтың шығармаларына жалғасты. Әдеби туындының тақырып, идея, компазиция, 
жанр  және  стиль  сияқты  компаненттерінің  маңызы  қандай  болса,  уақыт  пен  кеңістіктің  мәні  де 
сондай  терең.  Олар  адам  өмірімен,  оның  жандүниесімен  тығыз  байланысты.  Соның  ішінде  уақыт 
әсіресе, адамның өмірімен, кемелденуімен, белгілі бір әрекеттердің орындалуымен көрініп отырады. 
Сол  арқылы  адамның  өткеніне  баға  береді,  мәнді  тұстарын  еске  алып,  көңілін  демеп  отырады. 
Шығармадағы  қандай  да  болмасын  баяндау  тәсілі  эпикалық  ракурс  пен  эпикалық  қашықтықты 
анықтайды. Эпикалық ракурс – автордың оқиғаларды бейнелеудегі өін-өзі көрсетуі. Көркем уақыт – 
сюжет  пен  фабулаға  қатарласа  жүретін  ұғым.  Сюжеттік  уақыт  дегеніміз  –  уақыттың  нақты 
сәттерінің  шығармада  автордың  суреттеуімен  белгілі  бір  тәртіппен  орналасуы.  Автор  сюжеттік 
уақытты  түрліше  ұйымдастырады.  Кей  кезде  оқиға  барысында  өткенге  қайта  оралудың  қажеттігі 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
176 
немесе  көркем  уақыт  ішінде  оқиғаның  өтуінің  бәсеңдеуі  кездесіп  отырады.  Осыған  байланысты 
сөйлеудің  белгілі  бір  түрі  қалыптасады.  Мысалы,  автор  жай  бақылаушы  ретіндегі  суреттеу  түрін 
таңдаса,  әңгімелеуші  автор  әңшімелеу  түрін  таңдайды.  Сөйтіп,  эпикалық  ракурс  шығарманың 
компазициялық – тілдік жүйесінің құрылымдық тұлғасын қалыптастырады.  Эпикалық қашықтық – 
әңгімелеуші – автордың шығармадағы баяндалып жатқан оқиғалардан белгілі бір мезгілдік немесе 
кеңістік ара қашықтыққа орналасуы. Оған белгілі бір баяндау формасы аясында өзгерістер енгізіліп, 
түрлендіріледі. Кеңістік ара қашықтық оқиғаның тұтастай немесе даралай тұрғыда алып көрсетуден 
байқалады.  Ол  3  түрлі  болуы  мүмкін:  шығармадағы  оқиғаның  баяндау  кезімен  сәйкес  келмеуі, 
шығармадағы  оқиғаның  баяндау  сәтімен  сәйкес  келуі  және  олардың  аралығында  мезгілдік 
қатынастың мүлде болмауы.  
Оқиғаның  баяндау  кезімен  сәйкес  келмеуі  оқиға  баяндаудан  бұрын  өткен  жағдайда  орын 
алады.  Мұны  мезгілдің  шектелуі  дейді.  Бұл  шектелу  әр-түрлі  болып,  әңгімеленетін  оқиғаның 
мезгілден тыс сипат алуына дейінгі аралықта өзгеруі де мүмкін. Баяндау уақыты мен шығармадағы 
оқиға  уақытының  сәйкес  келуіне  негізделетін  әңгімелеу  формасы  бірізділік  сипатқа  ие.  Ол  қысқа 
мезгіл  аралығындағы  жайттарды  баяндайды.  Көркем  шығармадағы  мезгілдік  қатынастар 
әңгімеленудің түрленуіне негіз болады. Олар ірі, орта және жалпы тұрғыда беріледі. Әңгімелеу ірі, 
орташа түрде алынса, мезгілдік шектелу дәрежесі түрліше болады. Жалпы түрде алынса, мезгілдің 
шектелуі  жоғарғы  дәрежеге  жетеді  де,  оқиға  мен  баяндау  уақыты  бір-бірмен  сәйкесіп  жатады. 
Сондықтан әңгімелеуші оқиғалардан алыс тұрған сайын, оларды атап-түстеуге мәжбүр болады. Ірі 
тұрғыда  әңгімелеу  мен  суреттеу  деген  сөз  –  болмысты  жақын  қашықтықтан  шектеулі  кеңістікпен 
бейнелеу  деген  сөз.  Жақын  қашықты  қашықтық  шағын  аумақта  болған  жайды  толықтырып, 
тәптіштей  суреттеге  көмектеседі.  Орта  тұрғыдан  баяндауда  әңгімелеуші  оқиғадан  едәуір 
қашықтыққа  орналасады.  Сондықтан  ол  біршама  үлкен  аумақты  қамтиды.  Баяндаудың  өз  алдына 
бөлек  түрі  ретінде  суреттеуде  оқиға  жақын  қашықтықта  алынады.  Әңгімелеуде  белгілі  дәрежеде 
эпикалық  қашықтық  сақталады.  Неғұрлым  оқиға  алыстаған  сайын,  мезгіл  шектеулігіне  сай  оқиға 
толықтай  алынбай,  жалпылама  түрде  беріледі.  Әңгімелеудің  эмоционалдық  құрылымы  бейтарап 
тұрғыда  болады.  Әңгімелеудің  келесі  түріне  басынан  өткізгенді  не  естігенді  ауызша  баяндау 
жатады.  Мұнда  эпикалық  қаықтыққа  байланысты  екі  түрлі  жағдайды  байқауға  болады.  Бірінде 
әңгімелеу  кезі  мен  оқиға  кезі  сәйкес  келіп,  әңгімелеуші  оқиғаға  тікелей  қатысады.  Бұл  жағдайда 
әңгімелеу  ірі  тұрғыдан  алынып,  суреттеудегідей  болмысты  тікелей  бейнелеу  жүзеге  асады. 
Сондықтан  ол  шектеулі  уақыт  ішіндегі  оқиға  бүге-шігесіне  дейін  толықтай  бейнеленеді.  Бірақ 
суреттеу  формасынан  айырмашылығы  –  оқиға  эпикалық  түрде  әңгімеленеді.  Мұндай  әңгімелеуде 
болмыс осы ақтық түрде баяндалатындай көрінеді.  Басынан өткенді немесе естігенді әңгімелеудің 
бір  түрі  оқиға  сәтімен  әңгімелеу  сәкеспейді.  Сондықтан  уақыт  шектеулігі  тым  жоғары  болып, 
баяндау, жалпылама шолу сипатында болады.  
Көркем  әдебиет  негізі  –  мәтіннен  құралады.  Ал  мәтін  –  автор,  оқырман  және  мәдени  контекс 
арасындағы  диалогке  негізделеді.  Көркем  шығарманы  талдауда  мәтінді  танып-талдаудың 
философиялық  маңызы  ерекше  болған.  «...прозадағы  пәлсапалықтың  ара  салмағы  мүмкіндігінше 
жоғары болуға тиіс, егер төмен болса, онда тақырыптың сол сәттегі көкейкестілігін көрсететін шығарма 
уақыт өте келе өз қызығушылығын жоғалтады»,-дейді әйгілі қырғыз жазушысы Шыңғыс Айтматов. Ал 
белгілі әдебиет сыншысы Сағат Әшімбаев: «Өнердің түбіне сорпа бетіндегі майдай қалқыған түсінікті 
идея жетеді. Жазушының бір міндеті – ол идеяны ашу емес, оны мұнартқа көміп, мұнармен бүркеу»,-деп 
жазған  еді.  Сонда  жазушының  айтайын  дегенін  оқушы  қолына  бірден  ұстату  мұрат  емес.  Әдебиетте 
ойды ымдау, тұспалдау, ишара, меңзеу арқылы астарлы түрде білдіру әбден сыйымды. 
Осы тұрғыдан алғанда Ә. Кекілбаев, М. Мағауин, С. Мұратбеков, Ә. Тарази, Қ.Жұмаділов, Д. 
Досжанов,  Қ.  Ысқақов,  М.  Қаназов,  М.  Байғұтов  шығармаларындағы  авторлық  ұстанымдары  мен 
көзқарастарының әр бағытта дамитындығы байқалады. Аталмыш қаламгерлердің шығармаларынан 
ұлттық  прозадағы  дәстүрлерге  қайшылықты  ойларды,  шығармашылық  соны  ізденістерді  де  анық 
көруге  болады.  Олар  әдебиетімізде  қалыптасқан  дәстүрлерге  сабақтасатын  дүниелер  жазғанын, 
тіптен  кейде  басқа  көркемдік  шешімдерге барғанын байқаймыз.  Қаламгерлердің  өздері  өмір  сүріп 
жатқан қоғамда ұлт тағдыры, елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар адам болмысы, оның ішкі жан 
дүниесінің  айналасында  қалыптасқан  ортамен  қабыспауы,  рухани  жадаулық  сияқты  күрделі 
мәселелерді  күн  тәртібіне  батыл  қоя  білді.  Оқырман  танып  алар  деген  ниетпен  астарлы  мағына, 
құпия символдар қолданды. Аталған жазушылар прозасы тақырыптық, жанрлық-стильдік тұрғыдан 
біршама  талданып,  ғылыми  еңбектерде  қарастырылғанымен  де,  әлі  де  болса  жаңаша  көзқарасқа, 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
177 
жаңаша  бағамдауға,  бағалауға  зәру.  Сондықтан  атамыш  қаламгерлер  прозасындағы  ишара,  астар 
мен  символ,  дискурс  мәселелері  туралы  арнайы  зерттеу  жүргізіп,  жете  назар  аударатын  тұстар 
жеткілікті екені дау тудырмайды.  
Ишара мен емеуріндер Ә.Таразидің көркемдік жүйесінде өзгеше өрнектелумен ерекшеленеді. 
Оның кейіпкерлерінің көпшілігі тосын тағдырлар иесі, алмағайып әрекеттерге құмар жандар болып 
келеді. Толып жатқан кісіліктің,  тектіліктің,  адалдықтың  не  аярлықтың,  таяздықтың, дүмшеліктің, 
бір  сөзбен  айтқанда  тоғышарлықтың  «анықталған»  ишаралары  шығармадан  шығармаға  көшіп 
жүретін  типтік  ишаралары  және  бір  шығарманың  өзінде  біртекті  ишаралармен  жұптасып  жатады. 
Мұндай ишаралар кейіпкердің тек психологиялық портретін ғана емес, дәл сол сәттегі адамның жан 
толқынысын,  характерін,  тосын  іс-әрекетін  тереңдей  ашады.  Жазушы  сыртқа  серпін  беретін, 
емеурін  мен  ишараны  тудыратын  ішкі  жан  әлеміндегі  құпия  қалтарыстарды,  ішкі  қыртыстарды 
назардан  тыс  қалдырмай  суреттейді.  Мысалы:  «-Бұл  бастықтан  да  күйініп  шықты.  Ең  соңғы  үміт 
артқаны  осы  еді.  Бұның  алдында  бес-алты  жерден  демеу  таппаған.  Енді  құрыдым.  Қызметтен 
қуылдым  деп  ойлады.  Күйініп  кетті.  Дәл  қазір  ыңғайы  болса  буынып  өлердей.  «Енді  мейлі.  Енді 
аянар  нем  қалды!»  Шешімі  осы.  Жақын  жердегі  магазиннен  арақ-шарап  сатып  алды  да  телефон-
автоматтан Еркебұлан жатқан қонақ үйіне қоңырау соқты. Әбден қор болған. Даусы дір-дір етеді. 
-Әй,  Еркеш,  ит-ай!  Ит  те  болсам  құрдасың  едім  ғой!-деп  бастады.  Өлтіремісің  мені  –  деп 
жалынды,  жалбырынды.  Кешірім  сұрады.  Неге?  Өзі  де  білмейді.  Еркебұлан  ашулы  екен, 
жоғарақпанда жіби қоймады. Дегенмен көнді. Кірпішбайдың үйіне баруға келісті... Еркебұлан көпке 
дейін көнбей, кешірмей отырған. Кірпішбай жалынып болмаған соң:  
-Жарайды  ендеше,  ит  те  болсаң  туыс  едің,  құрдас  едің.  Кештім!-деді.  Сол  сол-ақ  екен 
Кірпішбай  еңкілдеп кеп жыласын. Өзін-өзі ұстай  алмай, Еркебұлан  мен  Батиханы  кезек құшақтап 
ағыл-тегіл  болды...»  [1,  26  б.]  Осы  үзіндідегі  ишараның  өзі  кейіпкердің  келбетін  ғана  ерекшелеп 
тұрған жоқ, сонымен бірге оның бүкіл табиғатын, мінез-құқынан да сыр беріп тұр.  
Бұл  ишара  Кірпішбайдың  досы  Еркебұланның  «досына»  жасаған  іс-әрекеті,  қарым-
қатынасынан  кейін  алынып  отыр.  Кірпішбай  демалысқа,  курортқа  кеткенде  артынан  төмендегі 
мазмұнда  хат  келеді:  «Сен  курортта  мәз  болып  жатырсың,  жата  бер.  Мұнда  сенің  сүйікті  жарың 
Батиха  мен  сүйікті  досың  Еркебұлан  да  курорттап  жүр.  Ақымақ»  [1,  22  б.].  Кірпішбай  ілкіде 
сенбейді. Бірақ күпті ой, кінәмшіл күдік оған маза бермей, демалысын үзіп елге ұшып келеді. Келсе, 
өткенде шығарып салған досы әлі қалада жүргенін естиді. Айтса, айтқандай өзі де кешке осы үйден 
табылады. Кірпішбайға арам ой келеді. «Ішіп-ішіп мас боп қалайын. Есімді жоғалтпасам болды да, 
қайтер екен?» [1, 22 б.] Түн ортасына дейін ішіп сайран салған олар бір-біріне сыр алдырмай кеш 
жатады.  Кірпішбай  өтірік  мас  болып,  тәлтіректеп  қалады.  Онан  кейінгі  оқиға  былайша  өрбиді: 
«Әзер тұрып, ақырын басып коридорға шықты. Ақырын басып келіп қонақ бөлменің есігін жұлқып 
ашты да, шамын жағып қалып еді. Екеуі полдағы кілем үстіне түсіп кеткен екен. 
-Әй бұларың не, иттер? – деген сөзді қалай айтқанын өзі де білмейді» [1, 24 б.]. Кейіпкердің 
одан кейінгі істері бұлдыраған түс секілді өтеді. Батиханы өлерше сабап тастайды. Еркебұлан өзінен 
өзі  безіп  кетеді.  Осымен  тынса  ештеңе  де  болмас  еді.  Кірпішбай  онымен  тынбайды.  Акт  жасады. 
«Өзі жауапты қызметкер! Азғындаған. Семьяны бұзды. Ондай адамға біздің арамызда орын жоқ»,-
деді. Бар мақсаты – Еркебұланды мұқату. Жер қылу. Кек алу. Арызы мен актысын үш дана қылып 
таза  бастырып  үш  мекемеге  тапсырған.  Кірпішбай  сөйтіп  көңілін  бір  демдеген.  Бірақ  бір  күні 
«Кірпеке,  сен өзің  құритын  болыпсың»  -  деген  хабар  сарт  ете  қалды. Сөйтсе, Еркебұлан Батихаға 
басқа  бір  арыз  жаздырып  алыпты.  «...Жауапты  қызметкер.  Мені  өлтіре  сабады.  Ылғи  сабайтын. 
Менде  жазық  жоқ.  Жала  жапты.  Адал  досы  Еркебұланға  қиянат  жасап  отыр»,-  депті  [1,  25  б.]. 
Арызына дәрігерден алған анықтамасын қосыпты. Енді Кірпішбайдың өзі безек қақты... Осылайша 
әңгіме барысында оқиғаны өрбіте отырып, характер табиғатын тереңдей ашады. Бұл жерде дискурс 
детальдары өз міндеттерін мүлтіксіз атқарып тұр деп айтуға болады. 
Дискурс поэтикасында образ жасаудың тәсілдері де әртүрлі. Солардың бірі – кемшілікті, мін-
мүлтікті  астармен  перделеп  сынау,  сықақтау,  мысқылдау,  кекету.  Жазушы  Мұхтар  Мағауиннің 
«Тұлымханның  бақыты»  әңгімесінде:  «Республикалық  сауда  мекемесінің  қатардағы  қызметкері 
Тұлымхан бақытты адам еді. Өзіне риза, өзгеге риза, заманға риза, осы заманды туғызған тағдырына 
риза. Ертемен  сағат  сегізге  он  бес минут  қалғанда  оянады. Шарбақты  төсегінде  пысылдап  жатқан 
кішкентай  қызының  ұйқысын  бұзып  алмауға  тырысып,  әбден  тозған  сыры  көшіп,  қиуы  қаша 
бастаған  тақтай  еденді  сықырлата  аяғының  ұшымен  басып  төсегінен  тұрады.  Ваннаға  барып 
душтың  астына  тұра  қалып,  сар  еткізіп  қоңыр  салқын  су  ағызады.  Бірер  минут  ішінде,  үстін  де 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
178 
тазартады, бетін де жуып шығады. Міне, сегіз жыл болды кеңсесінде бір столда отырады. Сегіз жыл 
болды  істейтіні  –  бір  жұмыс.  Жұрт  басқа  қызметке  ауысып  жатады.  Жоғарылап  өсіп  жатады. 
Жасыратын  не  бар.  Ортамызда  ондайлар  әлі  де  ұшырасады.  Тұлымхан  арақ  ішпейді,  темекі 
тартпайды. Бейсауыт сөзге үйірлігі жоқ. Сондықтан сөгіс алмаған, жаманатқа ілікпеген. Рас, алғыс 
та естіген емес. Бірақ Тұлымхан мақтанғой, мансапқор жандардың қатарына қосылмайтын. Жұмыс 
аяғы жақындаған сайын жұрт сағатына қарағыштай береді. Батылдары бес минут, именшектері тым 
құрыса  екі-үш  минут  ерте  кетуге  тырысады,  ал  Тұлымхан  батылдардың  да,  именшектердің  де, 
қатарына жатпайды. Ол дәлдікті сүйетін. Алты да нөл-нөл. Сонда ғана орнынан тұрады» [2, 126 б.]. 
Осы  суреттеуде  кейіпкердің  сірескен  тәртіп  пен  дағдының  адамы  екенін  мысқылдап  тұр. 
Кейіпкер бойындағы жақсылықты өп-өтірік бар ету арқылы жоқ нәрсенің орнын ойсырата көрсету, 
мазақ қылу, оның өзін астарлап, объектіні тәлкек ету. Жалпы, образ поэтикасында бүркеншік сын, 
сыртқы  дұп-дұрыс  болғанымен,  ішінде  ап-ащы  әжуа  жатады.  Күлкі  әдеби  тілдің  түрі  мен  сырын 
осылайша құбылтады.  
Жоғарыдағы  әңгіме  желісі  Тұлымханның  өз  өміріне,  өз  басындағы  бақытқа  ырза  көңілмен 
қарауынан  өрбіп  отырады.  Ол  өзін  бақытты  сезінеді.  Себебі,  оның  кішкене  қызы  Нәйласы,  жары 
Шарипасы  бар.  Рас,  үйлері  тарлау  болды,  бірақ  кейіннен  орталықтан  үй  алды.  Ол  үйді  қалай,  кім 
арқылы,  кімнің  арқасында  алды?  Оны  Тұлымхан  ойлаған  да  жоқ.  Міне,  автор  осындай  сұрақтар 
арқылы  Тұлымханға  күледі,  келекелейді.  Оны  ашып,  анық  айтпайды,  бірақ  Тұлымхан  оқиға 
желісінен оқырманның мазағына айналады. 
Тұлымхан әйеліне де дән риза. Жұмысы дәл іргесінде. Тұлымханның алдынан ас-суын әзірлеп 
қояды.  Мұндай  әйел  ешкімде  жоқ.  Рас,  ол  әйеліне  күдікпен  қарамайды.  Оған  сенеді.  Бірақ  әйелі 
оның  осындай  аңқаулығын,  сенгіш  ақ  көңілділігін  қалай  бағалап  жүр.  Міне,  күлкінің  бір  сыры 
осында жатыр. Тек соңғы кезде Шарипа тосын мінез танытып жүр. Неге жалғыз бөлмеде тұрамыз? 
Неге қызметің өспейді? Қашан жаритын күніміз болады? Әрине, бұларға да Тұлымханның жауабы 
әзір. Бірде Тұлымхан іс-сапарда жүріп, шаруасын уақытынан ерте бітіріп, үйіне мерзімінен бұрын 
келіп қалады. Есікті өз кілтімен ашып, үйге кіреді де есікті ішінен қағады. 
«...-Үйде кім бар? 
Үйде  кісі  бар  сияқты.  Әйткенмен  бір  сәт  тым-тырыс  бола  қалады.  Содан  соң  қыстыққан 
үрейлі дауыс естіледі.  
-Кто там? 
-Шарипа Тұлымхан әйелі осында ма? 
Өзінің қуақы әзіліне өзі мәз болып қарқылдап күледі.  
-Қазір,-деді  Шарипа  даусы  тарғылдана.  –  Аяғың  былғаныш,  тұра  тұр.  Сол  сәтінде  өзі  де 
жүгіріп шықты. Үстіне жеңіл халат ілінген. Алдын түймелеп үлгермепті. Тыр-жалаңаш. 
-Сен не? – деді Тұлымхан айран асыр боп. 
-Мен,  мен...  ұйықтап  жатыр  ем,  -  деді  Шарипа  саусақтары  дірілдеп,  омырауын  түймелей 
бастады. Өзі ентігіп екі иінінен әрең дем алады...» [2, 133 б.]. Автор бөлмедегі келеңсіз көріністерді, 
Шарипаның  не  істерге  білмеген  психологиясын  бере  отырып  суреттесе  де,  Тұлымханның  бойынан 
осы  құбылыстарға  елең  етіп  қарайтын  сезімін  көре  алмайды.  Бұл  Тұлымханның  өмірден  иіс 
алмастығын  байқатып,  келекелі  күлкі  туғызады.  Мақтаулы,  сұлу  әйелінің  армян  бастығы  Сурен 
Карапетянмен ашына екендігін сезбейді. Тіпті қылмыстарының үстінен шығып қалғанда да әккі әйел 
жымын білдірмей жібереді. Алақанына салып әлдилеп жүрген жалғызы Нәйла да өз кіндігінен емес.  
Автор  Тұлымханның  бақыты  –  әйелі  Шарипа  мен  құрметті  қонағы  Сурен  Араковичтің 
арасындағы байланыстан туған «бақыт» екенін шағын үзінділер арқылы штрихтармен бере білген. 
Әңгімедегі дискурс поэтикасы – осы бір «пысық»  жігіттің жан сарайының сезімсіз самарқаулығы, 
намыссыз  ездігі,  жалаң  тәртіп  пен  дағдының  ғана  адамы  екендігінен  көрінеді.  Былай  қарағанда 
Тұлымхандардан  қоғамға  келіп  кетер  зиян  жоқ.  Жұмысына  нық,  тапсырған  міндетті  уақытында 
орындайды.  Тұлымхан  да  біздің  әдебиетіміздегі  өзгеше  жаңа  тип.  Автор  Тұлымханды  ашық 
айыптамайды. Оның «бақытын» безбенге салуды оқырманның өзіне қалдырады.  
Ал  Әкім  Таразидің  көркем  прозасындағы  дискурс  тұтас  тосын  жәйттерден,  оқыс  іс-
әрекеттерден,  ерекше  емеурін,  ишаралардан  тұрады.  Жазушы  адам  көзі  үйренбеген  кескін-
келбеттерді,  ерекше  ойлайтын,  түсініксіздеу,  тосын  бейнелерді  сомдайды.  Мұның  өзі  қаламгердің 
жаттандылықтан, таптаурындылықтан тысқары тұруға тырысқандығынан болса керек. Жазушының 
алғашқы  кітабы  «Құйрықты  жұлдыздағы»  -  Сәнжан,  Перизат,  Қодарқұлдардан  бастап,  кейінгі 
шығармаларындағы  –  Омар,  Ұлмекен,  Әбілез,  Мәтеков,  Кәкіш,  Лима,  Арасанбай,  Түнғатар,  Або, 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
179 
Рауыз,  Абыралылар  бір  қалыпқа,  белгілі  стандарт,  шеңберге  симайтын  ерекше  кейіпкерлер. 
Жазушының  соңғы  жылдардың  дидарында  жазған  «Москва  –  Баласаз»  атты  романы  да  осындай 
тосын  тақырыпқа  құрылған,  сұмдық  оқиғалардан  бастау  алатын,  Абыралы  мен  Рауыз  секілді  қос 
кейіпкердің  тағдырлары  мен  іс-әрекеттері  әңгіме  болады.  Мұнда  дискурс  назары  –  түс  көру 
тәсіліне  көп  түседі.  Жазушы  түс  көру  тәсілінің  көркемдік  қуатын,  көп  қырлылығын,  кең 
масштабтылығын  жақсы  меңгерген.  Сондықтан  да  оған  еркеше  мән  беріп,  әрбір  шығармасына 
шұрайлы шырай ендіретін көркемдік тәсіл, философиялық, эстетикалық құндылық ретінде қарайды. 
Қаламгер туындының ең бір күрделі шешуші кезеңінде жеке тұлғаның тағдыры шешілер шақта көп 
қолданады.  Романда  Рауыздың  түсіне  бұрынғы  бастығы  Арсеньев  жиі  еніп  отырады.  Кейін  оның 
орнын Абыралы алмастырады. Абыралының да түр тұлғасы, кескін-келбеті, өз дегенін істету үшін 
неден де болса тайынбайтын өзімшілдігі, ұғым-түсінігі Арсеньевке ұқсас секілді. Керек десеңіз киім 
киістері  де,  екеуінің  де  үнемі  үстіне  тастамайтындары  –  қара  костюм,  ақ  көйлек,  қара  галстук. 
Бұйыра  сөйлейтін  сөз  мәнері  де,  шілтиген  шағын  ғана  денелері  де  деңгейлес.  Рауыздың  өзі 
кішкентайынан  бөтен  жұрттың  қолында  қолбала  болып,  бұйрықпен  жұмыс  істеп  үйренген.  Өз 
басымен  ештеңе  ойламайды,  ненің  дұрыс,  ненің  бұрыстығына  да  ой  жіберіп  талдап  жатпайды. 
Робот секілді тек бұйрық орындайды.  
Рауыз  кеңес заманы  кезіндегі  жоғары  жаққа  жалтақтап,  соның  бұйрығымен  жүріп  үйренген 
кішкене  халықтардың,  жеке  өкілдерінің  типтік  бейнесі.  Қызметтен  босанып,  әрі  жүйке  сырқатына 
ұшыраған  ол  араға ұзақ  жылдар  салып  туған  жеріне  оралған.  Бірақ  онымен  араласып  жатқан  жан 
баласы  жоқ.  Құс  келіп  кетер  кезде  кездейсоқ  қылықтар  көрсететін  әдеті  бар.  Сол  кесапаттың 
кесірінен  Абралымен  кездесіп,  сыр  алдырып  қояды.  Осы  әлсіздікті  байқаған  ол  Рауыздың  есінің 
дұрыс еместігін, тек бұйрық орындап үйренгендігін асқан зымияндық зердемен байқап өз мүддесіне 
аяусыз  пайдаланады.  Арсеньевтің  орнына  Абыралы  бастық  болып  бұйрық  береді,  оны  Рауыз 
бұлжытпай орындайды. Ә. Тарази кейіпкерлері қазақ әдебиетінде сирек кездесуімен ерекшеленеді. 
Олардың  кейбірі  дел  құлы,  естері  түзу  емес,  жан-жүйе  сырқаттарына  ұшыраған,  шытырман 
тағдырлы  кейіпкерлер.  Олар  Ф.  Достоевскийдің  Раскольникові  секілді  адамзатқа  жақсылық 
жасағысы келетін, ниеті түзу, табиғаты таза адамдар, бірақ іс жүзінде олардың бәрі керісінше болып 
шығады.  Осы  жазушының  «Жаза»  романындағы  басты  кейіпкері  Або  –  полигон  зардабынан 
мәңгілік мүгедек болып қалған, жаман ауруға ұшырап, үнемі азап шеккен адамдарды құтқару үшін 
оларды  мәңгілік  тыныш  өмірге  аттандыруға  тырысады.  Жақсылық  жасаймын  деп  қаншама  қанды 
оқиғаның қолшоқпарына айналады. Олардың ізгі ниеттері мен атқарған істері бір-бірімен үйлеспей 
жатады.  Осылайша  автор  өз  кейіпкерлерінің  өзіне  тән  қылықтарын,  оның  өмірдегі  естен  шықпас 
оқиғаларын, ауыртпалық кезеңін, сондай сәттердегі әрбір әрекетін, ишарасын ойып алады да, соның 
төңірегінде  ой  өрбітеді.  Жазушының  әрбір  кейіпкерінің  іс-әрекеті  әлеуметтік,  философиялық, 
психологиялық көркемдік құндылықтарға ие.  
Ә. Таразидің түс көру тәсілін – туындының ең бір күрделі шешуші кезеңінде және тұлғаның 
тағдыры  шешілер  сәтте  көп  қолданады.  Шығарманың  көркемдік  көкжиегіне,  көп  қырлылығына 
шекара қойылмайтын, автордың ой еркіндігі мен сезім шарпуларына шыдай да беретін, қиял жетпес 
фантазиялық  ойлар  мен  оқиғаларды  логикаға  лайықты  етіп  нанымды  да  шынайы  суреттеуде 
шеберліктің шыңын танытатын психолог жазушылардың көркемдік қаруы да – түс көру тәсілі. Бұл 
сонау ерте замандардан бері көркемдік ойлау жүйесінде қолданылып келе жатуының сыры да осы 
шексіздігі мен көп қырлылығында болса керек. Тегінде, Ф. Кафка, М. Пруст, Ф. Достоевскийлердің 
адам  өмірін  жан  шошырлық  түске,  көрген  түстерін  өмірінің  мағынасына  айналдырып  жіберетін 
шеберліктері,  көркемдік  тәсіл  –  түстің  көркемдік  қуатында  жатса  керек.  Осы  орайда  Ә. 
Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры» романындағы Кіші ханымның түсі де еске оралады.  
Егер біз дискурсті мәтінге ғана теліп қоймай, оны экстралингвистикалық факторлармен бірге 
қарастыратын  болсақ,  онда  оны  қазақ  қаламгерлерінің  шығармаларынан  көптеп  кездестіруге 
болады.  
Әріге  бармай-ақ,  бұрын  тарихи  шығармаларымен  белгілі  болған  Қабдеш  Жұмаділовтің 
«Тозақ  оты»  жинағына  енген  «Тоқым  қағар»  әңгімесінде  ишара,  астар  ең  мағыналы  көркемдік 
элемент  ретінде  қарастырылады.  Осыған  ұқсас  сюжет  М.  Мағауинде  де,  Ә.  Таразиде  де 
кездесетіні  бар-ды.  Бірақ  көркемдік,  шеберлік  дегенді  қойсаңшы!  Әр  шығарма  авторлық 
пайымдаулармен уақыт – мезгіл – кезең ерекшеліктеріне сай, шеберлік шегінде шешімін тапқан.  
Жазушы Қ. Жұмаділовтің аталған әңгімесінің негізігі тақырыбы – қазіргі күн тірлігі. Құрылыс 
корпорациясының  басшысы  Қалмырза,  оның  инженері  Тоққұл  және  инженер  келіншегі  Күлімкөз 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
180 
арасындағы қарым-қатынастан оқиға динамикасы өрбиді. Әнебір жылдардағы қиын-қыстау кезеңде 
Тоққұлды  қанатының  астына  алып  «адам»  еткен  Қалмырза  бұл  күндері  соның  «жемісін»  теруде. 
Қолынан  қағатын  ешкім  жоқ,  тіпті  «хозяйннің»  өзі  де  «...Ваннадан  қайта  шыққанда  байқады,  екі 
кісілік  емен  төсектің  терезе  жақ  қапталында,  едендегі  кілем  үстіне  көрпе  жайылып,  жастық 
тасталыпты. Осы әлгіде ғана біреулердің жатқаны білінеді. Соны көргенде, Тоққұлдың жүрегі зырқ 
етіп,  төмен  тартып  кетті.  Қаны  басына  теуіп,  көзі  қарауытқандай  болған.  Бірақ  бұл  сәттілік  қана 
пенделік сезім еді. Сыртқа сыр бермей, тез есін жиып ала қойды»,-деп [3, 196 б.] баяндайды автор. 
Өзі  іссапарға  кеткенде  әйелі  мен  бастығының  тоқымқағар  жасап  жатқанда  қайта  оралған  Тоққұл 
бәрін  сезсе де, дым  көрмегендей,  дым  білмегендей болып,  бойын билеп  бастығын  күтуге  кіріседі: 
«Екеуінің  арасын  құрылыстағы  болат  арматурадай  Күлімкөз  жалғастырып  тұр»,-деп  басты 
кейіпкерін улы сарказммен әжуалайды автор.  
М.  Мағауиннің  Тұлымханы  «күнәһарды»  іздесе,  Ә.  Таразидің  Кірпішбайы  әйелін  сабап 
жанжал  шығарып,  ісін  сотқа  беріп  «арызданса»,  Қ.  Жұмаділовтің  Тоққұлы  «жараның  аузын 
ашпайды, көрмеген, білмеген болады. Қалекең екеуіне бір Күлімкөз жетер»,-деп жай басып, жалпақ 
алып жүр. Бір сюжет, бір тақырыпқа – әртүрлі концепция ұсынылып отыр. Бұл жерде оларға бәрің 
бірдей  көзқараспен  жазбадың  деп  жазушыларды  айыптауға  да  болмас.  Аталған  жазушылар 
шығармаларының қайсысының қай кезде жазылғанын да ескеру керек шығар. Бірақ не болғанда да, 
осы  туындылардың  әрқайсысы  –  уақыт  сырын,  мезгіл  мұңын  өткір  көрсете  алған  айшықты 
шығармалар. 
Шындығында  да,  біз  жоғарыда  атап  өткен  қазақ  көркем  прозасының  шеберлерінің 
кейіпкерлері  өзге  қалың  қаламгерлер  туындыларына  мүлде  ұқсамайды.  Олар  белгілі  бір  қалыпқа 
сыймайды,  іс-әрекеттері  де,  қимыл-қозғалыстары  да,  жүріс-тұрыстары  да  шыңдалып  бейнеленіп, 
күлкімен  кестеленеді.  Кәдімгі  өмірдегі  табиғи  күлкіден  гөрі,  ишара,  ым,  астар,  тұспал,  мегзеу 
басым.  Бұл  жазушылар  шығарма  сюжетін,  айтар  ой-идеясын,  көздеген  мақсатын  –  осы  дискурс 
элементтері аясына сыйдыруға тырысады. Бұл ерекшеліктердің бәрі аталған жазушылардың өзіндік 
ерекшелігін, талант қуаты мен кәсіби шеберлігін көрсетеді. 

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: