Бас редактор әмірбеков Шәріпбек

94
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ
ӘОЖ 821.512.122
А.СМАҒҰЛОВА, филология ғылымдарының кандидаты
Семей  қаласының  Шәкәрім  атындағы  мемлекеттік  университеті,
"Шәкәрімтану" орталығының директоры
ШӘКӘРІМ МҰРАСЫ ҚАЛАЙ НАСИХАТТАЛУДА?
Биыл  ұлттық  және  әлемдік  мәдениетке
теңдесіз үлес қосқан, ақын, философ Шәкәрім
Құдайбердіұлының  туғанына  155  жыл.  Осы
орайда  шәкәрімт ануда  әлі  де  түгесілмей
жатқаны не деген сауалдардың туындауы заңды
нәрсе.  Бүгінгі  таңда  шәкәрімтанудағы  өзекті
деген бірнеше мәселелерді атап өтейік.
Ең  өзекті  мәселелердің  бірі  -  Шәкәрім
шығармаларының академиялық толық нұсқасын
жариялау.
1988  жылы  Шәкәрім  ақын  ақталғанда,
өлгеніміз  тіріліп,  өшкеніміз  жандыға  балап
қуанбаған исі қазақ жоқ шығар.
Іле  шала  «Жалын»  және  «Жазушы»
баспаларынан ақынның бір томдық шығармалар
жинағы  жарық  көрді.  «Жазушы»  баспасынан
шыққан  жинақтың  алғы  сөзіндегі  «Шәкәрім
Құдайбердиев  мұрасын  зерттегенде  бұл
қазынаға марксизм-ленинизм ілімі тұрғысынан
қарау қажеттілігі ерекше ескерілуі керек»,- деген
жолдар  қазақ  ұлты  әлі  де  кеңестік  саясаттың
құрсауында екенін аңдатады.
Аталған  екі  жинақтан  кейін  1990  жылы
«Рауан», 2003 «Атамұра», 2006 «Жібек жолы»,
2006, 2008 жылдары Халықаралық Абай клубы,
2008  «Арыс»  баспаларынан  ақынның
шығармалар  жинағы  жарық  көрді.  Әрине
ақынның 
ғибратты 
сөздері 
ұрпаққа
насихатталуы  көңіл  қуантады.  Дегенмен  де
аталған  жинақтардағы  өлеңдерді  салыстырып
қарасаңыз  көңіл  қынжылтатын  тұстары
жеткілікті-ақ. Мәселен, «Өзіме» өлеңін алайық
(1912 жылғы ақынның тұңғыш өлеңдер жинағы
осы  өлеңмен  басталған),  «Қазақ  айнасында»
(1912 ж), «Жалын», «Рауан», «Атамұра», «Жібек
жолы»  баспаларынан  шыққан  жинақтарда  40
жол, «Жазушыда» 36 жол, Халықаралық Абай
клубы шығарған жинақтарда 60 жол берілген.
Өлең  мәтінінде  16  түрлі  айырмашылықты
кездестірдік: Қолда қалам көзде жас толқынып
ой, Жиіркеніп, тітіреп,  салқындап бой //Қолда
қалам,  көзде  жас,  толқындап  ой//  Шіміркеніп,
тітіреп, салқындап бой
 Өткен іс ойға түсіп ұялтады// Өткен іс ойға
түсіп ойлатады
«Толқындап  ой»  тіркесіне  қатысты
Қ.Мұхамедханов  1988  жылы  «Құдай  деген
сөзден  құдай  сақтасын»  мақаласында  дәлелді
түрде нақтылап береді. Сонда арада 20 жыл өтсе
де  сол  кемшілікпен  еш  түзетусіз  Шәкәрім
жинағын  шығарудағы  мақс атымыз  не,
ұтпағымыз не?!
Тағы бірер мысал, «Абай марқұм өткен соң
өзіме айтқан жырларым» өлеңіндегі: Алланың
жазған ақ өлім, Құтылып онан кеттің бе? деген
жолдар  тек  1912  жылғы  жинақ  пен  Ахат
қолжазбасында ғана дұрыс берілген, ал кейінгі
жинақтардың барлығында Тағдырың жазған ақ
өлім,  Құтылып  онан  кеттің  бе?  деп  басылып
келеді. Немесе «Қазақ айнасында» (1912 жыл)
Мақалада  шәкәрімтанудағы  өзекті  мәселелер  сөз  болады.  Ақын  туындыларының
текстологиялық  айырмашылықтары  әр  жылдарда  жарық  көрген  жинақтар  негізінде
қарастырылған. Сонымен қатар орта мектептерде Шәкәрім шығармашылығының оқытылуы
да зерттеу нысанына түскен.
Тірек сөз: текстология, Шәкәрім, мәтін, шәкәрімтану.

95
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ
Өзің кімнен көп едің, Кім үшін уайым жеп едің?
деп  келетін  жол  кейінгі  жинақтардың
барлығында  Өзің  кімнен  кем  едің,  Кім  үшін
уайым жеп едің? деп берілген.
«Қазақ» газетінің 1913 жылғы №19 санында
Шәкәрім Құдайбердіұлының «Керек» атты өлеңі
басылған.  Осы  өлеңнің  жариялану  тарихына
үңілсек,  ақынның  2006  жылы  «Жібек  жолы»
баспасынан  шыққан  шығармаларының  толық
жинағына ғана енген.  Не себептен екені белгісіз
бұл  өлең  2008  жылы  «Халықаралық  Абай
клубы»  шығарған  жинаққа  да,  «Шәкәрім»
тұлғалық  энциклопедиясына  да  енбей  қалған.
Тағы да айта кететін жайт, «Қазақ» газетінде бұл
өлең 32 жол, 2006 жылғы жинақта 28 жол болып
басылған. Яғни «Қазақтағы»:
«Ата-жұртың қазақ қой,
Көрінгенге мазақ қой!
Тартқаны бейнет-азап қой,
Қарасар жол емес пе?»
деген шумақ 2006 жылғы жинаққа енбей қалған.
Осы  өлеңге  қатысты  тағы  да  бір  мәселе
мәтіндердегі  төмендегідей  сәйкессіздіктер:
«Керексізді керек деп, Сансыз-үйсіз дедектеп //
Керексізді керек деп, Санасыз, ойсыз дедектеп
немесе  Елді  жесін  дей  көрме,  Елден  білім
артылып// «Елді жесін,- дей көрме,- Елден елім
артылып.  Бұлардың  ақиқатын  анықтау  өз
алдына  үлкен  тақырып.  Келесі  бір  мәселе
өлеңнің  жазылған  жылы  хақында,  «Қазақта»
жазылған  жылы  көрсетілмеген.  2006  жылғы
жинақтың  түсініктемесінде  де  «қай  жылы
жазылғаны белгісіз» деп қана көрсеткен, өлеңді
тұңғыш  рет  жариялап  отырғандықтан  қайдан
алынғандығын да айтпаған.
Шәкәрімнің өлеңдері ғана емес поэмалары да
осының  ауылынан  алыс  емес.  Бірер  мысал,
Шәкәрім  шығармаларының  ішінде  көркемдік
мазмұнымен, кейіпкерді сомдау ерекшелігімен
сипатталатын «Қалқаман-Мамыр» поэмасының
жол санына қатысты төмендегі мәліметке көңіл
аударайық:
1912 ж. «Ярдамъ», 1990 ж. «Рауан», 2006 ж.
«Жібек жолы» және «Халықаралық Абай клубы»
шығарған жинақтарда - 376 жол;
1988  ж.  «Жалын»  және  «Жазушы»
баспаларынан шыққан кітаптарда - 236 жол;
2003  ж.  «Атамұра»  баспасынан  шыққан
жинақта - 372 жол.
Поэманың әр түрлі көлеммен басылуының өзі
шығарма  мазмұнындағы  ғана  емес,  оның
мәтініндегі өзгерістерді айғақтаса керек.
1912  жылғы  жинақта  ақын  қысқа  кіріспе
жазған.  Шәкәрімнің  бұл  кіріспе  сөзі  поэма
сырын  ашуға  бірден-бір  кілт  десе  де  болады.
Осы кіріспе  сөз 1988  («Жалын»), 2006  жылғы
жинақтарда  ғана    берілген.  Яғни  жоғарыда
санамалап  өткен  жинақт ардың  бе суінде
неліктен  екені  белгісіз  Шәкәрім  сөзі  орынсыз
қысқартуға түскен.
Ендігі  кезекте  поэмадағы  текстологиялық
өзгерістерге  ден  қояйық.  1912  жылғыда:  «Ей,
Қалқаман, теңі жоқ құдай жалғыз, Мұқтаж емес
жолдасқа тіпті армансыз» деген жолдардағы теңі
жоқ тіркесі 1988 «Жазушы», 1990, 2006 «Жібек
жолы» және «Халықаралық Абай клубы», 2008
жылғы  жинақтардың  барлығында  «Ей,
Қалқаман, тегі жоқ құдай жалғыз, Мұқтаж емес
жолдасқа тіпті армансыз» деп берілген. Немесе,
«Ұлы жүз Елібайда нағашысы, Жөнелді соған
қарай-  Бұхар  жаққа»  деген  жолдар  1912  және
1988  «Жалын»  баспаларынан  шыққан
жинақтарда  ғана  ру  аты  Елібай  деп  дұрыс
көрсетілген,  ал  одан  кейінгі  шыққан
жинақтардың барлығында  «Ұлы жүз Еділбайда
нағашысы, Жөнелді соған қарай- Бұхар жаққа»
деп ру аты Еділбай деп көрсетілген.
Бұлар  нені  көрсетеді,  салғырттығымыз  ба,
жоқ  әлде  «көз  үйреніп  кеттіге»  салған
енжарлығымыз ба.
Ұлыларды  тудырған  рухани  астана  Семей
жеріненбіз деп кеудемізді кере мақтанамыз. Ал
осы  Семейдің  қай  мектебінде  «Шәкәрімтану»
пәні оқытылады дегенде тұтығып қалатынымыз
тағы бар. Міне, бұл да Шәкәрімтанудағы тағы
бір  өзекті  мәселенің  басын  құрайды.  Семей
қаласындағы орта мектептерден «Шәкәрімтану»
пәні оқытыла ма деген?» сұрауымыздың жауабы
да  көңіл  көншітпеді,  тіптен  «Абайтану»  пәнін
оқимыз,  Шәкәрім  де  соның  ішіне  еніп  кетпей
ма» деген жауапты да естідік. Сөз арасында айта
кетпегіміз  «Абайтану»  курсының    арнайы
бағдарламасы жоқ, әр мұғалім өз  қал-қадірінше
бағдарлама құрастырып, оқытып жатқан жайы

96
бар.
Ендігі кезекте орта мектепте әдебиет пәнінен
Шәкәрім  шығармашылығына  бөлінген  сағат
санына  тоқталайық,  6  сыныпта  1  сағат,  8
сыныпта  3  с ағат,  10  сыныпта  3  с ағатқа
жоспарланған.    (5,  7,  9,  11  сыныптарда  неге
оқытылмайды?). Сонда қараңыз 6, 8, 10 сынып
аралығында  Шәкәрім  шығармашылығын
оқытуға  барлығы  7  сағат  қана  берілген.  Енді
өзіңіз  бағамдай  беріңіз  7  сағатта  не  оқытып
үлгереміз,  бағыт-бағдар  беріледі  әрі  қарай
жетелі  оқушы  өзі-ақ  қызығушылық  танытары
сөзсіз деуіңіз де мүмкін. Дегенмен де былайша
талдап  көрейік:  10  сыныпта  Шәкәрім
шығармашылығына барлығы 3 сағат берілген,
оның 
1 
сағаты 
өміріне, 
1 
сағаты
шығармашылығына,  1  сағаты  «Еңлік-Кебек»
по эмасына 
арналған. 
Шәкәрім
шығармашылығына берілген 1 сағатта не айтып
үлгересіз,  оның  үстіне  1  сабаққа  берілген  45
минуттан  сабақтың ұйымдастыру  кезеңіне,  үй
тапсырмасын  сұрауға,  сабақты  бекітуге,
бағалауға  кететін  уақытты  шегерсеңіз,  жаңа
сабақты түсіндіруге барлық-жоғы 15 минуттай
ғана қалады. Шәкәрімдей дана да дара ақынның
шығармашылығын  15  минуттың  ішіне
сыйдырып  көріңіз.  Еріксіз  жалпылай,  үстірт
айтуға тура келеді. Содан келіп кейінгі жастар
Шәкәрімді  білмейді  деп  те  реніш  тудырамыз.
«Еңлік-Кебекке» жоспарланған бір сағаттың 15
минутында поэманы қалай түсіндіріп үлгересіз.
Тағы да көп сауалдардың басы құралады. Міне,
бұлардың  барлығы  шәкәрімтануда  әлі  де
ақиқатын  арши  түсер  мәселелердің  қомақты
екендігін нақтыласа керек.
Мен жетелеп өлемін,
Өрге қарай қазақты.
Өлсем де ойын бөлемін,
Сөзбен салып азапты,-
дейді  Шәкәрім  ақын.  Ендеше  ақындығын
халқының  рухани  жолына  арнаған  Шәкәрім
бабамыздың сөздерін кейінгі ұрпаққа дұрыс, әрі
сапалы жетуі жолында  барымызды салайық.
Resume
Резюме
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ
The article is observed about differents between themes of Shakarim's work.
В статье поднимается вопрос о проблемах текстологий в произведениях Шакарима.

97
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ
ШӘКӘРІМНІҢ  САЯТ  ҮЙІ
Ә.МЕДЕУХАНҰЛЫ, өлкетанушы
Шәкәрім  мен  Шыңғыстау!  Бұл    бір-бірінен
ажырамас тұтас ұғым.  Тұмса табиғат пен ұлы
талантты  табыстырған  ерекше  бір  құбылыс,
тәңірдің  керемет күші.
«Кәрі Шыңғыстау!» Адам жерге ие болғаннан
бері қарай сенің  көрмегенің жоқ... Талай-талай
сайыпқырандарды қолыңнан жөнелттің. Талай
– талай талпынған жас жүрек мұратына да жетті.
Ай мен күндей ажарлы  сұлу, қыршын жастарды
да  арыстан  жүректі  айнымас  батырларды  да,
аузынан  бал  тамған  шешен,  билерді  де,  жер
ошақтай жер қазып, баурыңа  көміп, жатсаң да
бақайыңнан  келмей,  түк  көрмегендей-ақ
мыңқыйып тұра  бересің-ау!... – деп Шыңғыстау
жайлы егіле жазған да шерлі Шәкәрім еді.
Алғашқы да Найман күре атанып, сонан соң
ұлы қаһан Шыңғысхан  заманында, әлемге әйгілі
билеушінің  құрметіне  қойылған  о сынау
көлденеңдей  созылып,  керегедей  керілген
Шыңғыстауда  ата    бабаларымыздың  өткені
жатыр.
Бұл  талай-талай  тарихы  уақиғалардың  ізі
қалған, өткені – аңыз бен  сырға, өлкесі – ән мен
жырға толы қасиетті мекен-ғой.
Ұлы  Абайдың  інісі,  ғұлама,  ақын,
пәлсапашыл жазушы, сырлы сазгер,  елі, қажы,
әулие  атаған  Шәкәрімнің  бүкіл  өмірі  осы
Шыңғыстауда өтті.
Шәкәрімнің  1905  жылдың  күзі  мен  1906
жылдың көктеміне дейін, яғни 6 айдай Мекеге
қажылыққа  барғаны,  рухани  дүниеге  көзі
ашылып,  ғылыми    қазынаға  молығып,  осы
сапарда  Ст амбул,  Мысыр  шаһарларында
аялдағаны баршаға аян.
Шәкәрімнің  атқа мініп, ел, қоғам тіршілігіне
араласқан  тұстары  -  Семей    қаласы  мен
Шыңғыстау  өңірінде  өткені,  оның  би-болыс
болғаны тағы да тарихи шындық.
Бір  деректерде  Шәкәрім  біраз  серіктерімен
1923  жылы  Қызылқұмда,  Шардарада  болып,
«Құмның  Тобықтылары»  атанған  Көкше  –
Топыш елінде  төрт ай болды деген сөз бар. Бұл
әңгімені  Шәкәрім  жайлы  даст ан  жазған,
көрнекті  ақын,  туыс,  бауырымыз  Бауыржан
Қарабек жазып отыр.
Сонда Шәкәрімнің өз өмірінде сыртта болған
жерлері осы
Жолдасым қағаз, қарындаш,
Қыс болса бүркіт баптадым.
Масыл боп, үйде жатпадым,
Елу бес жас таптадым,
Мезі болды тау мен тас.
-деп    Шәкәрім  өзі  айтқандай,  оның  танымсыз
күндері  мен  мазасыз  түндері,    «тау  мен  тасты
мезі  қылған»  55  жылдың  қысы  мен  жазы,
көктемі мен күзі  дәл осы Шыңғыстауда өткен.
Елу  бес  жыл  «тау  мен  тасты  мезі  еткен»
Шәкәрімнің  қайрат  рухы  кеткен    мықты
ӘОЖ 821.512.122
Тірек сөз: Шәкәрім саят қорасы, Кеңбұлақ, Шәкәрім қыстауы, Шәкәрімнің таңбалы тасы,
Шәкәрімнің қайындысы, Шәкәрім бұлағы.
Мақала Шәкәрім есімімен қатысты тарихи орындарға арналған. Соның ішінде Шәкәрімнің
құнды шығармалары  өмірге келген  Саят үйінің  ерекшелігіне тоқтала  отырып, автор  ұлылар
өмірінен сыр шертетін дала мұражайы жайындағы өз тұжырымын ұсынады.

98
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ
десеңізші!?
Тағдырдың  жазуы  солай  ...  Қайран  қажы
Шыңғыстың  ең  төрі,  мол  сулы,    көкорай
шалғынды  –  Кеңбұлақта  дүниеге  келіп,  сол
туған  жерінен  бір  көш    жердегі  Керегетаста
қапыда қазаға ұшырады. Бұл қайғылы оқиғаға
дәл  биылғы күзде 80 жыл болады.
Біздің  ел  -  Шыңғыстың  Балқашқа  шалқая
қараған  жағын  жон,  Ертіске    еңкейген  алдын
бауыр деп атайды.
Дәл  осы  Шыңғыстың  сыртқы  жонында
Шәкәрім  есіміне  қатысты  көптеген    тарихи
орындар бар.
«Шәкәрім  қыстауы»,  «Шәкәрімнің  таңбалы
тасы»,  «Шәкәрімнің    қайындысы»,  «Шәкәрім
бұлағы», «Шәкәрімнің шоқпар тасы», одан қала
берді Шәкәрім  болған, оның шығармаларында
аттары  жиі  ұшырасатын,    талай  тарихы
уақиғаларға  куә  болған  –  Бақанас,  Жәнібек,
Байқошқар,    Жыланды,  Тай  өзендері  мен
Кеңқоныс, Керуенбұлақ, Шақпақ, Бала шақпақ,
Буратиген,  Жосалы,  Арқар  қырған  сайы,  Қыз
әулие үңгірі сияқты жер-су  аттарын ащы шектей
созып тізбектей беруге әбден болады.
Абай елі ұлы бабаларын әр уақытта, әрдайым
ұлықтап келеді. Соңғы екі  жылдың ішінде аудан
басшылары  бастап,  ел  азаматтары  қо стап
Шәкәрімнің    туған  жері  –  Кеңбұлаққа,  денесі
тасталған  Бақанастағы  Құр  құдыққа,  қапыда
оққа ұшқан  орны – Керегетасқа мәрмәр тастан
белгілер орнатты.
Бұл  сөз  жоқ,  келешекке  керекті,  ұлыларды
ұлықтап, ұмытпау үшін жасалған  ұлағатты іс.
Алайда, ұмыт болған, бірақ ел есінде әлі де
бар,  күйбің  тіршілік  тасасында    қалып  тұрған
бір шаруа – Шәкәрімнің саят үйі.
Шәкәрімнің өзі де, зерттеуші ғалымдар мен
ел  адамдары  да  оны  көп  ретте    саят  қора  деп
атауға үйреніп кеткен.
Шәкәрім  қажының  3  ақпан  1931  жылғы
жазушы С.Мұқановқа жолдаған  соңғы хатын,
оның мазмұн – мәтінін әдебиетшілер, мұражай
қызметкерлері    жақсы  біледі.  Бұл  хаттың  түп
нұсқасы  Алматыдағы  С.Мұқанов  мұражай
үйінде,  ал  көшірме сі  Семейдегі  Абай
мұражайында сақтаулы.
Алайда, көпшілік ел, әсіресе жастар осы хатта
әлі  білмейді-ау,  Шәкәрімнің    өз  қол  таңбасын,
әдемі,  ұқыпты  көркем  жазуын  көрсе  артық
болмас деп, өз  тарапымыздан сұрау салып осы
хаттың  көшірмесін  Алматыдан  алдырттық.
Қазір бұл хаттың көшірмесі аудандық мәдениет
үйі жанындағы мұражайға  қойылып, аудандық
«Абай елі» газеті арқылы ел көрсін деп халыққа
ұсындық.
Тіпте, сәйкестік деген осы болар, бұл хаттың
жазылғанына  тура  80  жыл    болып  отыр.  Осы
хаттың  жоғары тұсына  Шәкәрім  өз  қолымен
«3  февраль    1931  жылы  елсіздегі  саят  қорада
жазылды»  деп  мұқияттық  танытып,  жазу
қалдырған.
Анығында, Шәкәрім қажының Шыңғыстың
сыртында  далалық  екі    қонысы  болған.
Алғашқысы – Кеңқоныста, онда қажы 1912-1925
жылға    дейін  болған,  соңғысы  Шақпақтағы  –
Қарабұлақта  1925  жылы  салынған    қора-жай.
Шәкәрім  о сы  Қарабұлақтағы  саят  үйінде
өмірінің    соңғы  6  жылын    өткізді.  Көне  көз,
құйма құлақ, көргендерін ұмытпайтын зерделі
ел  үлкендері бұл саят қораның  50-60 жылдарға
дейін  төрт  қабырғасы  құламай,    ішкі
бөлмелерінің  бөлінісі  анық,  пештің  орны  мен
сыртқы қоршау аймағы  айқын көрінуші еді деп
жыр ғып айтады.
  Саят  үйдің  сол  қалпын  көрген    жандар
Көкбай, Кеңгірбай-би, Қарауыл ауылында әлі де
бар.
Айтпақшы,  Шәкәрім  өзінің  көптеген
өлеңдерінде  елсіздегі  саят    қорадағы  тіршілігі
жайлы  өзі  де  жан  –  жақты  мағлұмат  береді.
Мәселен: «Елсіз қорада» деген өлеңінде:
Жапанда жалғыз жаттым, елден  жырақ,
Көп іші болмаған соң, маған  тұрақ.
Жасымнан сүйген өмір, оңашалық,
Қартайып, алжып тұр ғой деме, шырақ-
десе, 1931 жылдың 1 наурызында жазған тағы
бір  өлеңінде:
Жиырма жетінші февральда,
Ентелеп келдім, ессіз тамға.
Жатуға жалғыз жалықпай,
Үш сөтке ұдайы ішім жанып,
Құр терім қалды қабықтай.
деп  жазғанына  қарағанда  ауру  тыйтықтатып,
елсізде  жалғыз  қалған    Шәкәрімнің  аянышты

99
күйі көзге кино лентасындай елестейді.
Тіпте, өлуге   бекініп, артына хат жазып өсиет
өлеңін  қалдырғанына  қарағанда,  сол  сәтте
Шәкәрім қатты ауырғанға ұқсайды.
Бұлақтан әрман белгі бар,
Ренжімей,  содан  көр  қазындар.
Тереңдеп  барып, лақаттай,
Кебісім,  мәсім,  шапан,  шалбар.
Тақия,  тымақ,  желет,   бар,
Бөлісіп  ал,  таласпай  -
деуі  осыған  дәлел.
Жалпы, 1931 жыл - Шәкәрім қажы үшін өте
ауыр жыл болды. Семей  түрмесінде балалары
Ғафур, Баязит өз өмірлерін өз қолдарымен қиса,
кенже  ұлы Зият қуғындалып Қытай асса, баласы
Ахат салығын толық төлемеді  деген желеумін
істі болып, сотталып жер аударылды.
Сол  уақиғалардың  өткеніне,  ғұлама
Шәкәрімнің қайғылы жағдайда  оққа ұшқанына
да биыл 80 жыл болады.
Шәкәрім баласы Ахат әкесінің екі қонысын,
саят  үйлерінің  бар    тарихын  жақсы  біледі.
Мәселен: Кеңқоныстағы алғашқы саят қорасы
жайлы  былай деп жазады.
«1912  жылдың  жазында  Кеңқоныс  деген
жайлауынан  қора  салдырып,    қыста  қыстап
барып,  сонда  жататын  болды.  Қар  қатқанша
қасында бір  қағушысы, бір бақыршысы болды.
Қар  қатып,  аңға  шығудан  қалған  кезде,
қағушыны қайтарып бақыршы екеуі ғана қалып,
өзі  кітап  оқып,  жазу    жазумен  шұғылданатын
болды».
Соңғы  саят  үйі  жайлы  да:  «1924  жылы
бұрынғы  жері  -  крестиян  болып  орнаған
шаруалардың  тіліміне  тиіп  кетті    1925  жылы
Керей  мен  жапсарлас,  Шақпақтың  күнгей
бетінен,  бұрыңғы    қорасынан  он  бес
шақырымдай ары, жайлаудан әкейге жаңа қора
салып  бердік. Бір там, бір шошала, айналдыра
салған  пішен  қора,  ат  қорасы  болды.    Өзі
өлгенше сол қорасында болды» деп жазып саят
үйлердің тарихынан  жақсы мағлұмат береді.
Әйтеуір,  әңгіме  саят  үйі  болған  со ң,
Шәкәрімнің  құралайды  көзге    атқан  мерген,
қыран  баптап,  тазы  ұстап,  Қоңыр  атты  серік
еткен  саятшы  жан    болғанын  еске  салғымыз
келеді.
Шәкәрімнің  қолына  ұстаған  мылтығы
ағылшын винчестерін ағасы Абай сыйлағанын
біреу білсе, біреу білмейді.  Ұзақ жылдар Абай
мұражайында  бас  шырақшы  болған  Абай,
Шәкәрім    әдеби  әлемін  жатқа  со ғатын,
Шыңғыстың  жай  жапсарын,  ел,  жер  тарихын
жақсы білетін Төкен Ибрагимов ағамыз саят үйі
жайлы айтары өз алдына бір  тарих.
Осы  орайда,  Төкен  ағамыздың,  ел  көп  біле
бермейтін «Жер әңгімешіл» деген кітабында руы
Әнет, Бақанастың байырғы тұрғыны, Шәкәрімді
көзі  көрген, әңгімесін естіп, әнін үйренген, қала
берді Шәкәрім денесі тасталған  Құр құдықты
еске сақтап, баласы Ахатқа жөн сілтеген, бүгінде
өмірде жоқ Қабыш Кәрімқұлов туралы сүйсіне
жазыпты.
Осы  арада  Шәкәрімнің  1925-1931  жылдар
аралығында ғұмыры өткен тамды көзге елестету
үшін, кезінде Абай музейінің қызметкері болған
Қабыш  Кәрімқұлұлының  естелік  жазбасын
келтіре  кетелік.
«Жартас тауды ықтай салған үйі кең. Оюлы
сырмақ  үстіне  жайылған  көрпе-көпшік,  жер
үстелдің  үстінде  жазылған  қағаздар...  Үюлі
кітаптары мол. Түскиіз тұсына гармон, домбыра,
сыбызғы,  бытыра  мылтық,  ағаш  шоқпар,
күмістелген кесе, дәндеку оқшантайы, мүснәгі,
пышағы қынымен, бір киер киімдері, қамшыға
дейін  ілулі.
Пеш іргесіндегі тай тері үстінде тазы жатыр,
қабырғалас  бір  қорада  байлаулы  ат  тұр.
Бұрыштағы  тұғырда  бүркіті  томаға  астынан
бізге үркектей қарайды».
Демек, сәті түсіп, саят үйі құрылысы салына
қалса,  оны  жасап    жабдықтаушыларға  Қабыш
ақсақалдың  бұл  айтқандары  қараңғы  түнде
қолға шам ұстатқандай бағдар болары даусыз.
 Саят қора жайлы Шәкәрім баласы Қабыш айтты
деген әуені бар ұзақ толғауда сақталған.
Көзі  көргендердің  айтуына  қарағанда
Шәкәрімнің осы баласы ақындық  қуаты ерекше,
талант  иесі  болыпты.Шәкәрімұлы  Ахат  өз
естелігінде  «Қабыш  деген  баласының  қабілеті
артық еді. Ол ағай өлеңді қолма-қол айтып, дөп
түсіретін.  33  жасында  қайтыс  болды»  деп
жазғаны бар.
Осы Қабыш әкесінің хал жағдайын білмекке
2013 №3 (20)
ШӘКӘРІМТАНУ

100
саят  қораға  барса,  Шәкәрім  баласының
ақындығын сынамақ болып: «Әй, Қабыш жұрт
сені  өлең  жазады  дейді.  Ақын  болсаң,  табан
астында  менің  тұрмысымды  өлеңге  қосшы»  -
депті.  Сонда  Қабыш  босағаға  тізерлей  отыра
қалып, 14 шумақ өлеңді ойланбастан ағытып қоя
берген  екен.  Сол  өлеңнің  басқы  екі  шумағын
келтірейік.
Ақ қар, көк мұз Арқаның,
Ықтай қонған тасында.
Қырау басқан, бықсыған,
Қара қосы басында.
Босағада қыраны,
         Қондырулы тұрады.
Таңдап сүйген құралы,
Жаратылысы асыл ды.
Өлеңге  арқау  болған  бұл  үй  -  Шәкәрімнің
алғашқы саят қорасы салынған Кеңқоныс болса
керек.
Белгілі Абайтанушы Қ.Мұхаметханов: «Абай
шәкірттерінің  ішінде  көп  жасағаны  да,  көп
жазғаны  да  -  Шаһкәрім»  -  деп  жазғаны  бар.
Расында, Шәкәрім ағасы Абайға қарағанда ұзақ
жасады. Шығармашылық тұрғысынан алсаң да
Абайдан гөрі  «бақыттырақ» Өйткені,  Шәкәрім
73 жыл өмір сүрді. 1931 жылғы қазаға ұшыраған
соңғы  күндеріне  дейін,  жазғандары  газет
журналға  шығып,  кітап  болып  мыңдаған
тиражбен  тарап  жатты.  Шығармашылық
ортамен байланысын үзбеді. Оған Шәкәрімнің
жоғарыдағы  С.Мұқановқа  жазған  соңғы  хаты
дәлел.
Шәкәрім 1958 жылы толық ақталса да, шын
мәнінде  ол  ел  тәуелсіздігімен  қайта  танылып,
жаңа  туған  шолпандай  жарқырап  жарыққа
шықты.
Тәуелсіздіктің  өткен  жылдарында  Шәкәрім
шығармаларын толығымен қамтыған үш үлкен
том,  «Шәкәрімтану  мәселелері»  атты  бес
кітаптық  ғылыми  сериялық  жинақ  шықса,
Шәкәрім  туралы  өлең,  дастан,  по эма  мен
пье ссалар,  тіпті  «Шәкәрім»  либеретто сы
жазылғанын қанағаттанғандық сезіммен айтуға
болады.
Міне, осы жоғарыда айтқан том-том кітаптар
мен  жүздеген  ғылыми  еңбектер  мен  көркем
шығармаларда  Шәкәрімнің  саят  үйі,  оның
өмірінің соңғы кезеңі жайлы көптеген деректер
бар.
Алайда  ғұлама  жанның  ізі  қалған,
қиыншылықт а  оған  пана  болған,  талай
шығармалары мен кереметтей ойлы пәлсапалық
дүниелері  туған,  қала  берді  әлемге  о сы
Қарабұлақ  биігінен  қараған  Шәкәрімнің  саят
үйін қалай ұмытамыз?
Уақыт  -  бәріне  әмірші.  Табиғаттың  сыртқы
әсері, адамдардың селқос көзқарасы мен өткен
тарихқа  деген  ұмытшақтық  қасиеті  өз  дегенін
жасады.
Бұл  күнде  Қарабұлақтағы  саят  үйдің  бір
жарым  қабырғасы  ғана  қалған.  Қалған  бөлігі
құлап, ірге тасы жерге шөгіп, ішкі бөлмелері мен
сыртқы  қоршау  орнын  анықтау  мүмкін  емес.
Жел, су, қар әсерінен енді аз жылда әрең тұрған
қабырға  кірпіштер  құлап,  шашылып  қалуы
әбден мүмкін.
Осы орайда белгілі қазақ қаламгері, одақ, шет
елге  танымал жазушы  М.Сәрсекеевтің  «Абай»
журналының  1994  жылғы  №10  с анында
жарияланған  «Өзіміздің Қабай»  атты  естелігін
оқып отырып, ойға қаласың.
Медеу  аға, ұлты  қытай,  қазақша аты  Қабай
атанған «Абай жолы» романын қазақ тілінен тіке
қытай  тіліне  аударған  осы  ерекше  жанның
жанына  еріп,  Абай  еліне  келіп,  Шыңғыстың
ойы-қырын,  тарихи  орындарын  түгел  аралап
көрген.
Сол  сапар  жайлы  жазылған  жазушы
естелігінен  бір  үзіндіге  назар  аударайықшы:
«Айналасына  шөп  өсіп,  төбесі  баяғыда-ақ
сыпырылып алынған соң, кірпіші тозып, бұрыш
–  бұрышы  құлап  ескірген  мекен  көңілді
құлазытты. Күні бойы көңілді жүрген шетелдік
қонақ  та  үнсіз  тымырайып,  ескі  жұрттың
кірпіштерін  сипалап  тұрып  қалды.  Бізге  осы
сәтте  ескі  қораның  әрбір  кірпіші  қажының
өлмес өлеңдеріне, әндеріне нақ осы жерде туған
асыл дүниелеріне куә екендігін бетімізге басып,
салық  қып  тұрғандай  әсер  еткен-ді.  Қонақ
сұрауымызға там – тұм ғана жауап беріп, әлдебір
ойға түскендей үнсіз тұра берді» - деп жазыпты
Медеу аға.
Шәкәрім  есімін  танып  «Ол  Абайдың
талантты інісі, ақын ғой» - деп шаттанып келген

жүктеу/скачать 2,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: