Issn 2308-0590 Индекс 74661 редакциялық кеңес мағауин Мұхтар Қазақстанның халық жазушысы Ғарифолла Есім
жүктеу/скачать 2,32 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Н.АҒАЛИЕВА, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты Павлодар қаласы
- ШӘКӘРІМТАНУ 2015 №4 (29)
- ШӘКӘРІМТАНУ 2015 №4 (29) 49 Резюме Resume
- ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ
- Павлодар қаласы ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ «ҚОНАҚ» ПЕН «БӨТЕН» КОНЦЕПТІЛЕРІ
- ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2015 №4 (29)
- ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2015 №4 (29) 53 Резюме
Резюме ШӘКӘРІМТАНУ 2015 №4 (29) 46 Resume ШӘКӘРІМТАНУ 2015 №4 (29) The article said that in the early twentieth century, in the tsarist Russia, including Kazakh intellectuals, formed opinions about finding freedom and independence, the creation of the Kazakh autonomy. 47 Н.АҒАЛИЕВА, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты Павлодар қаласы ШӘКӘРІМ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ Автор мақаласында Шәкәрімнің көркем поэзияда адам бойындағы түрлі қасиеттерін ұғым- бейне түрінде суреттеп, ұлттық сөз өнерінде философиялық лирика жанрын жаңа өрістерге шығарудағы рөлін қарастырады. Тірек сөздер: Шәкәрім, лирика, философия, поэзия, жанр, сөз өнері. Шәкәрімнің өлеңдері жанрлық-көркемдік табиғаты жағынан жан-жақты болып келеді. Ақын қазақ поэзиясының жанрлық түрін дамыта жаңа бағыттар ашқан. Шәкәрім өлеңдерінің жанрлық түрлерін атап айтсақ, мысалы табиғат лирикасы, махаббат лирикасы, әлеуметтік лирика, азаматтық лирика, сондай-ақ, философиялық лирика болып бөлінеді. Ақынның өлеңдерін айқын бір жанрға жатқызғанымызбен, онда басқа да жанрлық түрлердің көрініс табуы мүмкін. Ол суреткердің қалам қарымын байқатады. Мысалы, Шәкәрімнің «Жаз ауысып, күз болды...» – деп басталатын бес шумақты өлеңіне назар аударайық. Өлеңде күзгі мезгіл бейнеленген: Жаз ауысып, күз болды, Әлемді басты басқа түр. Шөп қуарып, гүл солды, Мұңайып, кейіп бұлбұл жүр. Осы жолдар күздің келгенінен хабар беріп тұр. Шәкәрім «Әлемді басты басқа түр» дейді. Сарғайды, немесе, тағы басқа деп детальға тоқталмайды. Басқа түрге енді дейді, сол арқылы мың сан өзгерісті жеткізіп тұр. Күз Шәкәрім лирикасында өзгеріске ғана назар аударылмаған, одан терең мағына берген. Күзді тамашалау жоқ, оның артындағы қыстың ызғарын сездіру бар. «Шөп қуарып, гүл солды» дейді. Тіршіліктің бір айналымы өз циклін тоқтатқанын ескертеді. Бұлбұлдың «кейіп, мұңайуы» сонда жатыр. Таңғы мезгілде оны гүлдің хош иісі қарсы алмайды. Ақын келесі шумақта ойын одан ары қарай тереңдетіп әкетеді: Жан-жануар жабығып, Жердің жүзі өңсіз, сұр. Қабағы түсіп, қамығып, Бәрі өлімді күтіп тұр. Күз осы өлеңде өмір мен өлімнің арасындағы аралық кезең ретінде суреттелген. Өлең жанрлық табиғаты жағынан табиғат лирикасына жатады. Дегенмен, философиялық сарын да жоқ емес. Сол сарынның түйіні үшінші шумақта шешімін тапқан: Мейлі жәндік, мейлі шөп, Тіршіліктің бәрі бір, Өмір үш-ақ буын боп: Қуан – суал – көрге кір. Табиғат лирикасындағы философиялық сарын дегенде осы өмір мен өлім туралы мәселені айтып отырмыз. Сондықтан өмір сыры, табиғат тылсымы құпиясы көп ерекше әлем, терең оймен тыңдамасаң оның мәнін ешқашан түсінбейсің дегенге саяды. Осы ой келесі шумақтарда кең таратылып, анық айтылған:
ӘОЖ 821.512.122 48 Мисыз құлақ тыңдаса, Мылжыңдаған бұл бір жыр. Ақылға салып шыңдаса, Ашылды, міне, анық сыр. Әлемнің сыры ашылса, Асқақтамай бойың бұр, Аптыққан жүрек басылса, Араққа мас бол, жатпа, тұр!... Ақын күздегі мезгілдің бейнесін ашу үшін тілдік жағынан келгенде -ып, -іп жұрнақты көсемше тұлғасымен берген етістікті тіркестер арқылы жұмсайды. Мысалы, жаз ауысып, шөп қуарып, бұлбұл мұңайып, жан-жануар жабығып, қабағы түсіп, қамығып. Ақын мисыз құлақ, мылжыңдаған жыр тәрізді ауыспалы мағынада келген зат есімді тіркестерді айтар ойына сәйкес қолданған. Сол сияқты ақылға салып шыңдау, әлемнің сыры ашылу, аптыққан жүрек басылу тәрізді экспрессивтік бояуы қалың нағыз ауыспалы мағынада жұмсалған етістік тіркестерді пайдаланған. Суреткер өмірдің өзі үш-ақ буыннан тұратындығын беру үшін қуан – суал – көрге кір түрінде келген етістіктің формаларын пайдаланған. Шәкәрімнің өлеңдерінің жанрлық диапазоны кең екенін лириканың жанрлық түрлерінің барлығында қалам тербегені көрсетеді. Мысалы, Шәкәрімнің «Дін» деген өлеңі бар. Ақынның осы өлеңі «Жер жүзіне қарасам...» деген жолдармен басталады. Біз, бұл өлеңді жанрлық табиғаты жағынан діни лирика деп танимыз.
Жер жүзіне қарасам, Неше түрлі халық бар. Дін, иманын санасам. Мыңнан артық анық бар. Жер бетінде діннің көптігі өлеңге арқау болған. Өлең он бір шумақтан тұрады. Шәкәрім өлеңінде діннің көптігі, оның Адам баласының өміріндегі орны туралы ой толғайды. Егер анық білмесе адамзаттың адасатынын атап айтқан. Мәселен, Жаратушыны Жар деп алып оны танып түсінудің қиын екенін өлеңмен жеткізген: Жардың шашы сансыз көп, Ол санауға келмей тұр. Анық нұры осы деп, Әркім бір тал ұстап жүр. Міне соны Шәкәрім көркем сөз өнері тілімен ерекше бейнелеп берген. Адамның, адамзаттың осы жолдағы ізденісін «жас қозының» қимылына ұқсатып, дәл бейнелеген: «Жас қозыдай болып тұр, Білсек мұның мысалы, Қолтық, шабын түртіп жүр, Анық соған ұқсады». Жаратушының барлығы хақиқат, соған жету жолы тарамдалып кеткенін бейнелеген: «Хақиқаттың тарауы, Түгел жетпей қалмайды. Әртүрлі боп қарауы, Көбі анықтай алмайды». Осы өлеңді Шәкәрімнің: «Ақ жүректі ертерек, Ескер-дағы қыл әдет!», – деп терең түйінмен аяқтайды. Шәкәрімнің «Талап деген бір жүйрік ат секілді», - деген он үш шумақты өлеңі бар. Бұл өлең жанрлық табиғаты жағынан философиялық лирикаға жатады. Өлеңге ақын «Талап пен ақыл» деген тақырып қойған. Шәкәрім өлеңінде адамның көптеген қасиеттерін осы талаптан өрістеткен. Ақын талаптың сипаты ақылмен астасқанда то лық ашылатынын бейнелеген. Ақылсыз талап бас білмес тұлпар сынды. Шәкәрімнің осы өлеңі: Талап деген бір жүйрік тұлпар сынды, Бабын таппай мінгенді қылар жынды. Тауға ұра ма басыңды, тасқа ұра ма, Ал енді оған кісі қайтіп мінді? Құр талап аз екен, оған бабын тауып мінген жөн. Енді талаптың бабын таппасаң «мінгеніңді қылар жынды» дейді. Талап ақылдың айтқанымен жүрсе тауға да, тасқа да ұрынбасы анық. Әйтпесе, «тауға ұра ма басыңды, тасқа ұра ма» әйтеуір жынды қылары анық. Ал жаңағы айтқан ақылға сүйенсе, онда талапқа алынбас қамал жоқ: Талап шықса ақылға мініп алып, Жақсы, жаман – бәріне бірдей салып. Анық ақыл адымын аштырмайды, Еш нәрсе одан құтылмас жетпей қалып.
49 Резюме Resume Талап шәкірт болса, ақыл ұстаз, сенімді өмірлік серігі. Шәкәрім талапқа алты түрлі ноқта тағады:
Ынсап, рақым, ар, ұят, сабыр, сақтық Талапқа алты түрлі ноқта тақтық. Алтауының ішінде ынсап әділ, Өзгесінің тізгінін соған ұстаттық. Шәкәрім осы өлеңінде ынсап, рақым, ар, ұят, сабыр, сақтық сияқты адам бойындағы ізгі қасиеттерге сипаттама беріп шығады. Соның ішіндегі ең әділі Ынсап деп өзгесінің тізгінін соған ұстататынын айтады. Сол ынсаптың болмысын былай бейнейледі: Ынсап деген аспайды, кем қалмайды, Орнын таппай ол, сірә, қозғалмайды. Шәкәрім осы философиялық лирикасында адамның адамдық қасиетін талап арқылы келіп ашқан. Адамның әрбір асыл қасиетін поэтикалық тілмен бейнелеген. Мәселен, рақымнан қаттылық шықпайды, ар деген – адамшылық дейді, одан намысты өрістетеді. Осылайша адамның асыл қасиеттерін бейнелеген. Адамның адамдық бейнесін айқындайтын осы ізгі қасиеттер екенін, олай болмағанда дүниенің бүлінетінін Шәкәрім өлеңнің түйін шумағында қортындылап берген: Сабыр, сақтық, ой, талап болмаған жан, Анық төмен болмай ма хайуаннан. Ынсап, рахым, ар, ұят табылмаса, Өлген артық дүниені былғағаннан! Шәкәрімнің философиялық лирикасының түйін үкімі осы. Шәкәрім көркем поэзияда адам бойындағы түрлі қасиеттерін ұғым-бейне түрінде суреттеп, ұлттық сөз өнерінде философиялық лирика жанрын жаңа өрістерге шығарды.
50 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ ӘОЖ 821.512.122 С.ЕЛІКБАЕВ, филология ғылымдарының кандидаты С.Торайғыров атындағы ПМУ профессоры Павлодар қаласы ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ «ҚОНАҚ» ПЕН «БӨТЕН» КОНЦЕПТІЛЕРІ Мақалада автор «қонақ» пен «бөтен» концептілерінің мәнін аша отырып, бейқонақ, тәу қонақ, тұтқын қонақ құдайы қонақ түсініктеріне талдау жасайды. Тірек сөздер: Концепт, бейқонақ, тәу қонақ, тұтқын қонақ, құдайы қонақ, жол ашу. Қонақ пен Құдай. Ежелгі дәуірде өзегі талып жеткен қонақты Дала Иесі қазақ құдайы қонақ деп жатады. Яғни Құдайдың қонағы, әдейілеп жіберген, Көктен белгі берген, аян түскен жан емес, жай жүргінші, жат жұрт, бөтен түсінік қордасы, алыс жаңалық айтушы пірдей тосылып, пайғамбардай күтіледі... Измаил Кадардың әйгілі «Бұзылған сәуірінде» «Албан үйі Құдай мен қонақ мекені» делінеді. Ұлы қазақ тұрағы Тәңір мекені, ғибадат салып шығынданбайды. Егер христиан дінінде Құдай елеусіз нұр болып келіп, Құдай Ұлына айналса, Зевс те осы тектес сипатта көрінсе, Дала мәдениетінде жасырын мейман түсінігі жоқ. Қазақ қонағы ежелгі түсінікте тең, артығы жоқ. «Адамдар адамдарға қонақ екен», «бәріміз де қонақпыз», «тән жанға қонақ» т.б. бұзылмас пайым. Егер Ел ішіне еніп, өмір өзегін Жұртпен байласа, ол «кірме», жерлес те, отандас та емес. Қонақ емес. «Канундағы» айтылар сөз де осы, «Қонақ жарты Құдай...аяқ асты келген қонақтың тәңірлік бағасы артық... Есік қаққан қонақтың дыбысынан, бір ұрпақтың өлімі мен өмірі шешіледі. Міне таулық албандық үшін қонақ бағасы». Бертран Вестваль «қонақ бойында құдай патшалығы белгісі бар» десе, қазақ тағдыр шолғыншысындай «құтты қонақ келгенде» деп байлам пішеді. Ескі жұрт Гректерде қо нақ ұғымы, сағыныш, ностальгия (nostos-қайту) сөзімен байланысты. Итака ата жұрт, Одиссей үшін балалық шақ, жар сүю, барып өлер, жан тапсырар жер. Ұзақ жол, елге қайту, жатта қонақта болу – бәрі Зевс бастаған құдайлар ісі. Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай да – тағдыр жазуымен, бөтен мекен де мейман болатындар. Олар басқалар арасында қалмайды, григорий лентасын жүргізбейді, олар – батырлар болса да, Дала заңын тәу етер қонақтар. Түркілік Қапқазда «қонақ» ұғымы, құдай заңы үйлесімділігімен құрметтеледі. Лермонтов, Толстойдың таңдана айтары содан. Жауы болса да төріңде құдайы қонақ. «Үйіңе келсе, үйдей өкпеңді айтпа». Майбасарларды соққыға жыққанда, Құдайбергенді алып қалады. Себебі ол – қонақ. Саяхатшы қонақ. Қонақтың бұл түрі өзгелерден бөлек. Халықта қызың Қырымға, ұлың Ұрымға кетсін деген қияс қарғыс, оқшау сөз, шығандық ұғым, қазақ арғысы, қол ұстар жерін, ой жетерін көрсетеді. Әлемдік кейіпкерлер, Инандар, Гильгамеш, Орфей, Одиссей, Енейлер – мақсат үшін бас тігіп жолға шыққандар. Кереметтерді көрер жандар екі бағытта жолға шығады. Көкке немесе Жер астына. Шамандық қабылдауда жан жеке бөлініп шығып Әлемді аралайды. Діндік саяхатшылар, әсіресе христиандықта жол жобасы былай болмақ. Өз елі, қала, орталығы, ғибадатхана, михраб, құрбандық. Ертектік жол сапар үй, есік алды, дала, батпақ, ұра, үңгір, басқа 2015 №4 (29) 51 әлемнен тұрады. Л.М.Хокарттың «жол ашу» концепциясы, жолға шығар алдындағы Батадан танылады. Бүгінгі «жол аштыру» үшін салдырар құмалақ, ырым, жоралар «өмір жол»деген түсініктен хабар береді. Бұл Буддалық «дао жолға» ұласқан. Қазақстандағы бүгінгі қол жайған лақай тәжіктер – үнділердің ең төменгі касталарының, дәнін жолдан іздеген бір түрі. Біз білмес бермесіңді алар, сұрамшақ қонақ. Бізге қатысты тұсы бар Рубрук, Карпини, Фадлан еңбектері жаулаушы жұрт, еңселі этнос өкілдері жол сапар жазбалар, барған елдің қонақ кәдесі туралы айтады. Бірақ қазақ танымы өлшемімен жазылған төл туынды жоққа тән, тек Бабыр, Шоқан, С.Шарипов жазбалары дәтке қуат. Кемел мекен, Қонақжай Ел бейне армандай айтылды. Асан Қайғы іздер Жерұйық, сол аңсардың заттанған сипаты. Ақтанбердіге жеткен осы шекер тілек, Қазақ Елінің аман қалуына әкелді... Авестадағы рай, ежелгі үндідегі райыс, гректегі парадиз, ирандағы пайри ғайза түркіден бұлақ алады. Кампанелланың «Күн қаласы»,
И.В.Андреэнің «Христионополисі», Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарынан» ту түзеген. Канондық діндер, өмір сапар, оның соңы тілек сұрарын табар қасиетті Жан Қонақ Үйі деп Жұмақ, Рай, Едемді айтады. «Менікінен бөлінген мен» о дүниеде тыным табады. «Қай жерде үзілерсің қайран сапар». «Бугенвилдтің сапары» арқылы Еуропа тайтиліктер туралы білді. «Қосымшада» Дидро арал қонақжайлылығын қызықтай айтты. Бернардан де Сен Пьердің «Үнді лашығы да» соған мысал, Хиршвельдтің еңбектері осылар қортындысындай. Рене Шерер утопистердің қонақжайлылық туралы, талдай жазғаны біздің керегіміз. М.Қабанбайдың «Жиһанкез Титиі» жаңа соқпақ болатын. Бейқонақ. «Қауіп еткеннен айтамыннан» соң, қонақтың басқа сипаты көріне бастады. Бұрынғы мейман ұғымы, тұтқын Абылайдың қонақ дәрежесін сақтаған, қазақтан тыс жоңғар империясы тараған соң, (құрыған емес, оларды қырған дала Келесінен тыс қытайлар) Далада Күш заңы, зорлық басымдық алды. «Шақырылмаған қонақ татардан жаман» делінер лебіз, Пушкиндегі «ызалы қонақтар» – серпіліс дәлелі. Қонақ дәрежесі, орны, міндеті әр жағдайларда өзгеріп отырады. Қонақ бөтен үйге кіреді. Ошақ егесінің рұқсаты немесе келіспеуі майданға әкеледі. Пазолинидің «Теоремасы» соны айтады. Осы консептіні негізге алсақ бүгінгі Қазақ еліндегі өріп жүрген, жат жұрт ділге дәйек. Егер Олар Жармақ образында, тең жау есебінде көрінсе, Кеңес шағында алымды аға, биік бедел болып дәрежеленді. Абай аузына «дүние кілті – орыста» деген сөз салынды. Мұхтар, Сәбит, Тәкендер сол сөзге жан салды. Мәйегі Құнанбайдан емес Михайлэстен екені шегеленді. Тіпті қонақ емес жер ауған Достоевскийлер ұлықталды. Шындығында олар міскін еді. Кеңес идеологиясында бар адамзат теңесіп, қазақ ұлты ардагерлері шеттелді. Қонақсыз қазақ тың игеру деген желеумен келген отан ұғымынан ада, ақша тапқан жерін жерұйық көрер өзгешелерді тосып алды. Мағжан аударған В.Ивановтың «Бала» әңгімесіндей, баласын өлтіргеннің баласын емізді. Бірақ олар «Бір атаның балалары» емес болатын. Ұлт басшылары кеткен соң «Галат жолдауы» басталды. «Иуда жоқ, дінсіздерде, ер жоқ, әйел жоқ. Біз бәріміз бір Иса шоқындырушыдамыз» [1, 25-28]. Бірақ бірдейлер ішінен Нюра кемпір шығарын Оралхан айтты. Ефесянға жолдау, [2;11-12], «Сендер – бөтен де, келімсек те емессіңдер, сендер Құдай адамысыңдар». Он тоғызыншы ғасырда сорлы бала мекен жайсыз, адрессіз хат жазса, Кеңес кезінде оның керегі болмай қалды. «Менің адресім Кеңес Одағына» айналды.
Қазақ елінде тұратын, бірақ қазаққа айналмайтын, өзін қонақ санамайтын, алашты кемшін көретін жұртты кімге қосуға болады. Олармен арамызды эгзогамия да қоспайды. Әсер етер, сөз өткізер тетік жоқ. Орыс Алтын ордаға қызын беріп, қайығын тосып жол салды. Ел болды. Неміс диктаторы, қанішер А.Гитлер «Менің күресімде» «еврейлер паразиттер, олар еш ұлтқа сіңбейді», – деген-ді. Басқа ұғымды, түсінігі шалғай, бірақ сол жұртты бастағыш Маугли мінезділер Малазия ұшағын құлатуда. Маугли ғана емес, Киплинг – жатжұрттық. Елуінші алпысыншы жылдар басылым беттерін ақтарып отырып, Қазақ еліне келіп жатқан, ағылған, топан тасқын мәскәуліктер, киевтіктер, ленинградтықтардың бақытты жүздерін жан ауыра қарап шықтық. Фото суреттердің бірінің
52 астында қонақ деген сөз жоқ. Тосып алу бар, шығарып салу жоқ. Жат жұрт еліне қайтса, табынын тапқаны. Дүниесіз қалса, көтеріп әкелген ештемесі жоқ. «Қайырлы болсын сіздерге» Қазақ ғана кесіп айтар сөз. Егер еліміздегі басқа ұлт Қазақ мемлекеті сөзін айтса, қазақтық. Ал егер Басқа елдің сойылын соқса, біздің жатымыз. Ол қонақ та, елдес те емес. Кешегі Жапония білмейтін «жапон шпиондары» - шейіт.
Қонақ сөзі түбірі – қону, демек кетуі шарт. Еуропадағы қонақ ұғымы орыста гость делінсе, ары жағы «хоспис», ауру адамды күтер жер, мүсәпірхана деуге болады. Кейде жау дегенге де кете береді. Француздар les hostilities деп соғыс ісін атаса, otaqe деп тұтқынды айтады. Hostaqe – ағылшын тіліндегі нұсқасы. Үй егесі қонақ кеткен соң ғана, ошақ басын жинамақ, қалпына келтірмек. Ордасын тікпек, қорасын жөндемек. Жатқа жалтақ, соның жайын ойлайтынның, өз ұлтына уақыты жоқ. Тәу қонақ. «Мен келдім музейіңе жолым түсіп, Егілдім рухыңды сүйіп-құшып» деген Ғ.Қайырбеков сөздері, тәу ете барған жанның жайынан хабар бердіреді. Қазақ еліндегі Түркістан, Бекет Ата, Ырғызбай бастары әдейі барған, тәу еткен жолаушыларды көрсетеді. Мұсылман қауымы-қажылық, Кора – Үнді, Непал, Тибеттіктер барар діншілдер жолы. Ламашылдар үшін – Лхас, үнділіктер үшін – Праяга, Варанаси, буддашылдар мен синтойстар үшін – Нары тәу қонақтың барар, жетер мұраты. Бұлар жолға шығарда мол дайындық, сарбадал сынақтан өтеді. Бұған дейін жасалған заң, этикетті бұзбайды. Тіпті өлімге бас тіге, дайындықпен барады. Құнанбайдың соңғы сөзі – ойға тірек. Құнанбай кеудесін көтеріңкіреп, қарсы алдына жалғыз көзін салмақпен қадай отырып, сөйлеп кетті: Сендер мені осы сапарға қимайтын сияқтанасыңдар. «Қартайған шағында қайда шырқап барады, қайта оралып көрмейміз-ау, кеткені-ау!» деп есіркеп қарайсыңдар! Осыларың мынау жолға мені қимау емес, маған осы жолды қимау болады. От басында немереге, ас басында келінге, мал басында малшыға; «әй, өй» деп отырып өлетін бай-бай шал болып өтсем, не мұратқа жетер ем!? Бұл сапар – менің ендігі қалған тірлігімнің мұраты. Бәріңе айтар бір өтінішім осы жолда ақ бұйрықты ажал сағатым жетіп, қаза тапқаным естілер болса, сол шақта да бірде-бірің мені аяп, мүсіркеп; «әттең өкініп өлді-ау, арманда кетті-ау» деп еске алма. Оларың маған достық емес» [3, 256] Яғни, тәу қонақ барған жерінде қалса армансыз. Сәбиттің Аңдамасындай [4] араб заңын өзгертуге тырыспайды. Тек бұл танымға «кресшілер жорығы» ғана жатпайды. «Қасиетті жер» қай кезде болмасын үгіт идеология қаруы болған. Сақтар қасиетті молалары үшін қан төккен, «Ленинградтық өрендер» революция бесігінде аштықт ан өлді, Сталинград атауы екі диктатордың қанға шомылуына мүмкіндік берді. Бүгінгі жатжұртшыл БАҚ не десе де, сақтікі сахи өлім. Тұтқын қонақ. Бұл да – ежелден келе қонақ жатқан түрі. Кейде мырза қонақ деуге болады. Ескі заманда түркілерден қалған. Классикалық үлгісі – Анахарсис. Ол үшін гректер жат. Түсінігі тыс. Кетерге шамасы жоқ. Алтын Ордадағы мол жүрген орыс кінәздары аманат. Сол аманаттар Ресейге түркілік билік пішінін алып келеді. Кейін орыстар ес жинағанда түркілерді аманатқа ала бастады. Ораз-Мұхаммед образы соны көрсетеді. «Келер апт ада Ораз-Мұхамед құдретті патшалықтың ақтажы бояр аталатын бас уәзірі Барыс бектің өзімен жүздесті. Үсті-басы шұбар темір, қабағынан қар жауған, алып тұлғалы құбыжық болар деген. Омырауына маржан төгілген қасабы шапан, биік бұлғын бөрікті, ортадан жоғары ғана бойы бар, майда тілді, жылы жүзді кісі екен. Қол алысып амандасты. Жол жөнін, амандық-саулық жайын сұрады. Тұтқын емес, құрметті екенін айтты. Ораз- Мұхамед өз құлағына сенбеген. Үстіне алтынды, сусар ішік жабылғанда ғана есін жиды... Әдебиет 1 Мағауин М. Аласапыран. – Алматы: Жазушы, 1987 - Б. 532 2 Бөкей О. Атаукере. – Алматы: Ан-Арыс, 2012 - Б. 386 3 Әуезов М. Абай жолы. 1-кітап. – Алматы: Жазушы, 1987- Б .657 4 Мұқанов С. Өмір мектептері. 1-кітап. – Алматы: Жазушы, 1963- Б. 402
53 Резюме Resume В статье автор анализирует концепты «гость» и «чужой», сравнивает смысловые значения концептов. The author analyzes the concepts of "guest" and " alien" to compare meanings of concepts. ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2015 №4 (29) |