Литература
1.
Корсун О.Н., Сабырханов Д.С., Тулекбаева А.К., Есенбек Ч. Основные положения методов
оптимизации процессов метрологического обеспечения промышленных предприятий//Труды
международной научно- практической конференции: «Ауэзовские чтения-11: Казахстан на пути к
обществу знаний: инновационные направления развития науки, образования и культуры», Шымкент,
2012. -С. 91-94
2.
Косоруков О.А., Мищенко А.В. Исследование операций. Учебник. Изд-во «Экз-н», 2003, 448 с.
32
УДК: 341.636
ОСНОВЫ ОРГАНИЗАЦИИ И ДЕЯТЕЛЬНОСТИ АРБИТРАЖНЫХ И ТРЕТЕЙСКИХ
СУДОВ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН
Куанышбаева С.О.
ЮКГУ им. М. Ауэзова, Шымкент, Казахстан
Түйін
Қазақстан Республикасының 20 жылдық тәуелсіздігінің арқасында, арбитражды және жолдастық
соттардың саны артты, бұл процесс дамуын жалғастыруда.
Summary
During the 20 years of the Republic of Kazakhstan's independence, there have emerged a large number of
arbitration courts, and the process is continuing.
За 20 лет независимости Республики Казахстан, с развитием в Казахстане делового климата и
присутствием иностранного капитала институт международных арбитражных судов и арбитражных
третейских судов является одним из важных механизмов, позволяющим эффективно разрешать споры
вытекающие из гражданско-правовых договоров, между хозяйствующими субъектами.
Важность совершенствования деятельности арбитражных и третейских судов состоит в том, что
в результате этого решаются вопросы:
1.
самостоятельного
и
взаимоприемлемого
разрешения
споров
между
субъектами
предпринимательства, исключая вмешательство государственных органов;
2.
позитивного влияния на бизнес-среду, в результате доверия к институту арбитража;
3.
снижения нагрузки судов общей юрисдикции.
Констатируя общие положения о международных арбитражных и третейских судах, нелишне
напомнить о крылатом выражении, что ―плохая мировая сделка лучше хорошего иска‖.
В Казахстане уже действуют законы ―О международном коммерческом арбитраже‖ и ―О
третейских судах‖, принятые в 2004 г. Эти законы применяются в отношении споров, возникающих
из гражданско-правовых договоров, заключенных физическими и юридическими лицами, если иное не
установлено законодательными актами РК.
Изучая историю арбитражных и третейских судов нам встретились любопытные высказывания,
например по мнению П.М. Минца арбитраж является ―быстрым и дешевым (способом) устранения
спорности‖ - качествами, присущим арбитражу. Но это мнение на наш взгляд спорное мнение, так как
в части сроков разбирательства современный нам арбитраж нередко не уступает разбирательству в
государственном суде, а по размеру издержек, к которым вынуждены прибегать стороны, - зачастую
многократно превосходит его
Как нам известно, из норм Конституции РК. Каждый имеет право на судебную защиту своих
прав и свобод ст.13 п.2 Конституция РК.
Защита гражданских прав осуществляется судом, арбитражным судом, но и третейским судом
ст.9 п. 1 ГК РК.Подведомственный суду имущественный спор по соглашению сторон может быть
передан на рассмотрение третейского суда ст. 25 ГПК РК.
Исполнительные листы, выдаваемые на основании судебных актов о принудительном
исполнении на территории РК решений международных, иностранных судов и арбитражей,
третейских судов. Ст. 5 п.1 подпункты 3 и 3-1.
При невозможности разрешения инвестиционных споров, решение споров производится в
соответствии с международными договорами и законодательными актами РК в судах РК, а также в
международных арбитражах, определяемых соглашением сторон.
Вместе с тем законодательными актами РК может быть запрещена возможность передачи
гражданского спора из государственного суда на рассмотрение третейского суда.
Не подведомственны третейским судам споры, по которым затрагиваются интересы:
государства, государственных предприятий, несовершеннолетних лиц, лиц, признанных в порядке
установленном законом, недееспособными, лиц, не являющихся участниками третейского соглашения,
а также споры из договоров о предоставлении услуг, выполнении работ, производстве товаров
субъектами естественных монополий, субъектов, занимающих доминирующее положение на рынке
товаров и услуг, по делам о банкротстве, по делам связанных с правом собственности.
33
Спор может быть передан на разрешение третейского суда только при наличии заключенного
между сторонами третейского соглашения (соглашение сторон о передаче спора на разрешение
третейского суда).
Третейские суды не входят в систему судов РК, определяемую Конституцией РК, и могут
создаваться в виде постоянно действующего учреждения либо для разрешения конкретного спора.
В Советском Союзе деятельность третейских судов жестко ограничивалась и охватывала лишь
небольшую область отношений между гражданами, ибо все споры между юридическими лицами
тотально контролировалось государством. Например, в Российской федерации до сих пор существует
высший государственный арбитраж, причем он имеет доминирующее положение, что на наш взгляд
не правильно.
Государственным предприятиям было запрещено прибегать к помощи третейского суда, затем
запрет распространили на колхозы и организации с их участием. И лишь 1959 г. было допущено
формирование третейских судов для разрешения конкретных хозяйственных споров между
юридическими лицами.
В настоящее время в Казахстане действует около 15 третейских (арбитражных) судов. Однако
несомненно, что с принятием законов количество арбитражей будет увеличиваться. В частности,
недавно создан Казахстанский международный арбитраж, председателем которого я являюсь. 10-15
лет тому назад в России было 2 активно действовавших третейских суда, то в настоящее время в
России действует около 100 третейских судов.
С принятием 28 декабря 2004 г. Законов о третейских судах, о международном коммерческом
арбитраже и о внесении дополнений в некоторые законодательные акты РК по вопросам деятельности
третейских судов и арбитражей в Казахстане наступила пора Ренессанса третейских судов и
международных коммерческих арбитражей. В этот период возникли два основные вопроса:
1.
В какой мере соглашение сторон о передаче спора на разрешение третейского суда является
общеобязательным, окончательным?
2.
Как обеспечить исполнение решения третейского суда, если оно не будет исполнено
добровольно?
Конечно, существуют и масса других вопросов ждущих своего решения. Например, проблема
обжалования третьими лицами решений, вынесенных третейскими судами (арбитражами). Эти
вопросы требуют изучения и исследования мирового опыта связанные с третейскими и арбитражными
судами. Но, основные вопросы организации и деятельности арбитражных и третейских судов в
Республике Казахстан мы сумели коротко, изложить в данной статье.
Литература
1.
Методическое пособие по разъяснению основных положений послания Президента РК – Лидера
нации Н.А. Назарбаева народу Казахстана от 27 января 2012 г. ―Социально-экономическая
модернизация – главный вектор развития Казахстана‖, Астана, Казақ энциклопедиясы, 2012.
2.
Статьи в Казахстанской правде:Высшие ценности - человек, его права и свободы. 29.08.2012 г.
3.
Европейский арбитраж глазами казахстанцев. Адил сот. №3 2011 г.
4.
Гражданский процесс. Учебник под ред. В.А. Мусина. Москва. 2000.
5.
Гражданский процесс. Учебник под ред. М.К. Треушникова. Москва. 2003.
УДК 340.114.5 (574)
НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ ПРАВОСОЗНАНИЯ
ГРАЖДАН ЧЕРЕЗ ЧУВСТВО ПРАВА
Нуртазин Е.К., Тлеулов Б.Э., Садибекова М.С.
ЮКГУ им. М. Ауэзова, Шымкент, Казахстан
Summary
This article considers definion of feeling of rigts. Raised some aspects of increasing
of significance of legal consciousness.
Түйін
Мақалада құқық сезімінің түсінігі берілген. Құқықтық сананың мәнін
жоғарлатудың кейбір аспектілері кӛтерілген.
В Послании Президента Республики Казахстан народу Казахстана от 14 декабря 2012 года
Стратегия «Казахстан 2050: новый политический курс состоявшегося государства» отмечается, что «в
2013 году необходимо начать очередной этап модернизации национальной правовой системы, принять
34
меры по повышению ее конкурентоспособности; государство должно следовать принципу нулевой
терпимости к беспорядку; нам нужно преодолеть правовой нигилизм» [1].
В решении этих задач важная роль отводится развитию правосознания.
Современное состояние казахстанского общества и перспективы его дальнейшего развития
предопределяют повышение социальной значимости правового сознания, призванного творчески
формировать и укреплять правовые начала государственности в Республике Казахстан. Эффективно
используя духовные ресурсы правосознания, его идейный потенциал, законоуважающие ментальные
установки, можно осуществить указанные задачи. Правосознание – духовно-ментальная и
мировоззренческо-идеологическая основа правовой действительности. Без правосознания любой
правовой процесс и институт невозможны, юридические акты немыслимы.
Правосознание есть реальный фактор изменения правовой действительности. Необходимо
реально оценить его позитивное или негативное влияние на правовую систему общества, его
фундаментальное значение в правовой системе страны.
Ученые-правоведы во все времена искали внутреннюю социально-психологическую связь между
человеком как духовным мыслящим индивидом и правом – системой правил, позволяющих человеку
существовать в обществе. Так как если для каждого конкретного человека право субъективно в том
смысле, что устанавливает именно для него права и обязанности, связано с реализацией его
интеллектуальных и волевых усилий, то для общества в целом право объективно, существует как
«внешняя реальность, строгая объективная данность» [2].
Поэтому та – во многом подсознательная – связь, которая соединяет человека и право, позволяет
человеку действовать в соответствии не только с нормами, но и с духом права, которая превращает его
поступки в правовое поведение, до сих пор не является в теории права строго установленным научным
фактом, а наоборот, создает основание для многочисленных дискуссий, начиная с теорий Высшего
духа Сократа, особого метафизического «я» Канта, Природы и Бога Гоббса и других сторонников
естественно-правовой концепции, иных теорий, в которых исследовалась некая высшая,
сверхъестественная сила, обеспечивающая эту связь. Л.И.Петражицкий, объясняя данную связь с
законами психологии, наделяет ее свойствами самого права. Г.Харт провозглашает принцип
справедливости как часть нравственности, но выделяющийся из нее особым образом и заключающийся
в том, что «индивидам дано право занимать по отношению друг к другу определенную позицию –
равенства или неравенства» [3], в силу чего именно справедливость, а не нравственность, является
критерием, с помощью которого человек оценивает правовые установления.
Здесь предлагается научная правовая позиция, в соответствии с которой человек как социальное
существо обладает от рождения чувством права. Это чувство, являясь частью правового сознания и
психологии человека, имеет свои специфические черты, особые признаки и механизм действия,
отличающие его от иных психологических и правовых явлений. Чувство права продиктовано
необходимостью жить в обществе, в условиях определенного общественного порядка. Оно выступает
элементом, мотивирующим человека на правовое поведение.
В жизни полностью дееспособных субъектов чувство права также действует постоянно.
Очевидно, что чувство права не статично само по себе, оно изменяется в течение всей жизни в
зависимости от интеллектуального и эмоционального развития человека, его правового опыта. Чувство
права не самодостаточно, оно служит праву, создает психологическую связь между человеком и
правом. Чувство права не обособлено, оно тесно взаимодействует с многочисленными чувствами,
эмоциями, а также знаниями. Как и другие человеческие чувства, оно может деформироваться и
исчезать.
Чувство права – устойчивое психическое образование, которое действует постоянно, как любое
человеческое чувство. Оно обусловлено не физиологическими потребностями человека, но
социальными потребностями – сосуществования с другими людьми в семье, коллективе, обществе, в
социальной справедливости, равенстве, в свободном волеизъявлении, в публичной власти и т.п.
Чувство права не является приобретенным, хотя оно и развивается в процессе
жизнедеятельности. Это чувство присуще человеку от рождения в силу его социальной природы.
На человеческое поведение чувство права воздействует, прежде всего, интуитивно. В
большинстве жизненных ситуаций человек не осознает, что он руководствуется чувством права, он
принимает конкретное решение, исходя из общих правовых ощущений, с помощью интеллектуальных
операций.
В описательном смысле чувство права можно обозначить как совокупность общих ощущений,
которые можно сравнить с системой фундаментальных принципов права: справедливость,
добросовестность, необходимость исполнения обязательств, подчинение распоряжениям публичной
власти, высшая ценность человеческой жизни и свободы, незыблемость законности и правопорядка и
т.д., т.е. всех тех установлений, отправных начал системы правового регулирования, которые
обеспечивают существование индивида в обществе таких же равных ему индивидов.
35
От чувства права во многом зависят правовая целесообразность, правовое усмотрение и т.п.
Чувство права не тождественно морали.
Чувство права не равно праву. Оно, в отличие от самого права, может в индивидуальном
регулировании воздействовать на отношения, находящиеся за пределами правового регулирования.
Особенно ярко это проявляется в отношениях, предполагающих различного рода соглашения и
обязательства.
Но чувство права неразрывно связано с правом. Они имеют общую цель: обеспечение
существования человека в обществе, при котором индивид будет иметь свободу, люди будут равны
между собой, смогут эффективно сосуществовать друг с другом, а общество сможет развиваться,
приумножая материальные и духовные культурные блага.
Чувство права может выступать в качестве элемента механизма правового регулирования в
рамках правового сознания. Правосознание – это совокупность представлений и чувств, выражающих
отношение людей к праву и правовым явлениям в общественной жизни, осознание правовой
действительности, восприятие ее в мыслительных и чувственных образах. Правосознание – понятие
широкое. Чувство права относится к тому его компоненту, который называется правовой психологией.
Причем занимает ее незначительную часть, связанной с изначальной подсознательной готовностью
действовать в соответствии с установленным правовым порядком, которая в дальнейшем
конкретизируется с помощью интеллектуальных и волевых усилий. Правосознание не включает в себя
чувство права полностью. Чувство права может выходить за рамки правосознания. Правосознание
формируется как реакция человека на правовые явления. Чувство права наличествует до столкновения
человека с правовыми явлениями. Правосознание включает в себя все многообразие психических и
интеллектуальных элементов, отражающих отношение человека к праву, но чувство права само во
многом выступает фундаментом правосознания, существует до него и может воздействовать на
неправовые отношения.
Чувство права ожидается у человека. Субъекты этого ожидания – общество и государство.
Логика формулировки законов предполагает наличие у человека (депутатов) чувства права.
Законодатель предполагает последовательность человеческого поведения исходя из чувства права.
Чувство права – фактор, объединяющий совокупность людей в общество, вызванный
потребностью и создающий ожидание одних людей от других людей действовать сообразно праву,
потенциальное условие равенства людей между собой, именно правовое равенство. Идея равенства
порождает идею свободы, а чувство права порождает чувство свободы. Право – это мера свободы, а
чувство права – это ощущение свободы.
Литература
1.
Стратегия «Казахстан – 2050: новый политический курс состоявшегося государства». Послание
Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева народу Казахстана от 14 декабря 2012 года. –
Казахстанская правда. 2012. 15 декабря.
2.
Алексеев А.А. Тайна и сила права: новые подходы и идеи. Право в жизни и судьбе людей. – М., 2009.
3.
Харт Г.Л.А. Понятие права. СПб., 2007.
4.
Ллойд Д. Идея права. М., 2004.
ҼОЖ 32:303.446 (574) : (575.2)
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ ҤЛГІСІНЕ ӚТУ КЕЗІНДЕГІ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІ КОМПАРАТИВИСТІК ТАЛДАУ
Оданова Р.К., Жанысбаева А. Д.
М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент ,Қазақстан
Резюме
В данной статье на основе сравнительного анализа исследуются основные особенности перехода к
президентской форме правления в Казахстане. Также рассматриваются причины выбора президентской
формы правления в обеих республиках.
Summary
In this article the basic peculiarities of transition to the presidential form of government in Kazakhstan were
researched on the basis of comparative analysis. The reasons of the presidential form of government choice in both
republics are also considered in it.
Демократиялық басқару ҥлгісіне ҿту мҽселесі жҥзжылдаған уақыттар бойы патшалық тҽртіп,
кейін кеңестік – тоталитарлық тҽртіп қарамағында болған посткеңестік елдердің басым кҿпшілігі ҥшін
аса ҿзекті тақырып болып отыр. Саясаттануда осыған қатысты арнайы ҧғым бар, ол ХХғ. 70жж. пайда
36
болған кейінірек ҿзіндік талқылауға тҥскен «демократиялық ауысу» деп аталатын екі жақты тҧжырым
болып табылады.
Біріншіден, ол мемлекеттің демократиялық бағытқа айналып, дамуы туралы идеяны
тҧжырымдайды. Бҧл шын мҽнісінде берлиндік қабырғаның қҧлауы мен Кеңес Одағының
қҧлдырауынан кейінгі ҽмбебап демократия дҽуірін ашқан ортақ мекен болды. Екіншіден,
тоталитаризмнен демократияға ауысу ҥрдісі зерттеушілер назарын ҿзіне аударды, бҧл салыстырмалы
ҽдісті қолдану мҥмкіндігіне жол ашты. Соңғы онжылдықта салыстырмалы саясаттануда рационалды
таңдау теориясының маңызды ҽсерінде тҧрған жҽне латынамерикандық саяси жҥйелердің тҽжірибесіне
сҥйенген транзитология деп аталатын ерекше бағыт қалыптасты.
XIXғ. ортасында француз ғалымы мен қоғамдық қайраткері А.де. Токвиль [1], саяси дамудың
«алтын заңын» қалыптастырды, онда ол: «бостандыққа жетудің ең жедел жолы қҧлдықтың ең тҿменгі
сатысы» болып табылады деген. Ол аса жылдам реформалар мен ҿзгерістерге қарағанда демократиясы
мен бостандығы нашар дамыған дҽстҥрі бар елден қауіпті ештеңе болмас деп тҧжырымдайды. Ереже
бойынша, мҧндай жағдайда саяси жаңғырту бақылаудан шығып қалуы мҥмкін. Халыққа жаңалықты
меңгеруге уақыт жетпейді, олар мҧндай жҥйеге дайын емес, ал ҿзгерістер институциялануға жҽне
бекітілуге ҥлгермейді. Мҧндай жағдайда кҿпшіліктің саясатқа араласуы, тҥрлі қабаттардың
мҥдделерінің тепе-теңдігін қамтамасыз етуге жҽне босатылатын энергияны қоғамдық қабылданатын
ҥлгілерге бағыттайтын қоғамның саяси институттарының дамуына қол жеткізеді.
Ескі жҥйені бҧзуға бағытталған «дҥлей ағымды» тоқтату жҽне реттеу мҥмкін емес. Қоғамның
айқын ҿзгеруі, тҧрақты саяси орталық пен ҽлеуметтік кҥштердің болуы, олардың артында тҧрғандар
ақылды демократиялық арнада басталатын қозғалысты енгізуге мҥмкіндік бермейді. Бҧл ҥрдіс
охлократияға алып келетіні сҿзсіз, яғни тиранияның ең соңғы нашар ҥлгісіне – қара тираниға алып
барады. Токвиль жедел демократияның нҽтижесі мен бостандыққа қол жеткізу бҧл охлократияның
орнына келетін аса қатігез тиранияның қалыптасуына ықпал ететіні туралы ескертіп ҿткен.
Ҽрине, Токвиль суреттеп отырған оқиғалар негізінде еуропалық мемлекеттерге (Англия,
Франция, Германия и др.) қатысты болды, мҧнда демократиялық қҧндылықтар мен институттарға ҿту
бірнеше жҥзжылда жҥзеге асты. Осындай ҧзақ уақыт бойына созылған демократиялық басқаруға ҿту
бҥгінгі кҥні мҥмкін бе? Кҿріп отырғанымыздай, қазіргі таңдағы қоғамдық-саяси ҿмір аса жоғары
санатта, сондықтан оны посткеңестік елдердегі демократиялық ауысуды жаңаша қарастыру қажет
болады. Ол ҥшін оны терең ой елегінен ҿткізіп, осы бағыттағы барлық тарихи тҽжірибелерді қолданған
жағдайда ғана демократиялық басқаруға ҿту сҽтті болуы мҥмкін (сондықтан саяси ҽдебиетте 1975 пен
90жж. аралығында «демократизацияның ҥшінші толқыны» деп аталатын концепция пайда болғаны
кездейсоқ жағдай емес).
Мҧны ойшыл А.Тоффлер ҿзінің «Ҥшінші толқын» [2] деген концепциясында терең талдаған,
онда ол электронды жҽне ақпараттық революцияның ҽсеріндегі қоғамдық ҿмірдің барлық ҿзгерістерін
суреттеуге арнаған. Алайда бҧл концепцияның бастапқы даму сатысында американдық саясаткер
Самуэль Хантингтон ҿзінің 1991 жылдың кҿктемінде жарияланған «Демократиялық ҥшінші толқын»
атты мақаласында жазып талдаған. Дҽл сол жылы оның атақты «Ҥшінші толқын: ХХғ.
жҥзжылдығының соңындағы демократизация» атты кітабы жарық кҿрді. [3]. Оның концепциясына
сҥйенсек, «демократизацияның ҥшінші толқыны» 1975 – пен 90-жж. басында орын алды. (1-ші
«толқын» 1820-1942жж.; 2-ші «толқын» 1942-1975жж.) жҽне ол былайша сипатталады:
Біріншіден, - тҥрлі елдердегі демократияға ҿту бҧл ғаламдық ҥрдіс болып табылады (яғни
демократизацияның тҥрлі ҿтпелі ҥрдістері мен ҥлгілері арасында тек жалпы нҽрселерді ғана ескеріп
қоймай, сонымен қатар ҽлемдік саяси дамудың жеке оқиғаларын да қарастырады). Бҧл дегеніміз, ҿтпелі
демократиялық ҥрдістердің тҥріне, қарқындылығы мен сипатына тек ҧлттық, тарихи, экономикалық
жҽне ҽлеуметтік-мҽдени жағдайлар ғана емес, сондай-ақ халықаралық фактор да едҽуір ықпал етеді.
Осыдан келіп, қазіргі заманда демократиялық ҥрдістердің ықпалын сезінбеген ел болмайды деген
тҧжырымдауға болады.
Екіншіден, - бҧл концепция демократияның ҿз-ҿзін бағалауын мойындаудан шығады. Ол саяси
қҧрылыстың анағҧрлым жағымды ҥлгісі ретінде насихатталады жҽне ол ҿз-ҿзіне деген қажеттілік
болып табылады.
Ҥшіншіден, - ол демократиялық саяси тҽртіптің кҿптеген ҥлгілерін қабылдауға негізделеді. Бҧл
дегеніміз, демократияның еуропалық жҽне солтҥстік-американдық, сондай-ақ басқа да ҿркениеттердің
(мҽселен, жапондық, оңтҥстік-американдық жҽне т.б.) қҧндылықтарын меңгеру жҽне қолдану арқылы
дамуға қол жеткізе алатынын білдіреді.
Тҿртіншіден, - ҧсынылған концепция демократизацияны демократия тарихы аяқталуы ретінде
емес, «ҥшінші толқын» арнасында қарастырады. Бҧл ҥрдіс артқа қарай домалауы да мҥмкін, сондықтан
да XXI ғасырда «Тҿртінші толқын» пайда болуы ҽбден мҥмкін.
Ҽрине, бҧл мҽселенің ҿзектілігі де осы алға қойылған сҧрақтарға тікелей байланысты
тҥсіндіріледі, - тоталитаризмнен демократиялық қҧрылысқа ауысушы елдер қалай басқарылуы тиіс?
37
жҽне т.б. Ҽлбетте, бҧл жағдай біздің жҽне ағайынды кҿрші мемлекеттер арасында да кездесті, яғни бҧл
елдерде бір шамамен мезгілде парламент таратылды, нҽтижесінде президентпен ҿзара қарым-
қатынастары шиеленісе тҥсті. Ҽрине, кейбір қарама-қайшы ерекшеліктер мен жағдайлар посткеңестік
ҽр республикада қайталанып отырды.
Қазақстанда 1995 жылдың наурыз айында ҚР Жоғарғы Кеңесінің 13 шақырылымының
заңсыздығы туралы мҽселені Конституциялық Соттың қабылдауынан кейін (соңында ол таратылды)
еліміздің алғашқы президенті Н. Назарбаевтың алдында ҿзінің жҽне атқарушы биліктің кҥшін нығайту
қажеттілігі туындады, бҧл оның ойынша саяси жҽне экономикалық реформаларды жетілдіру кепілдігі
болып табылды. «Кейбіреулер біздің республикамыздағы атқарушы билікті кҥшейту – бҧл тікелей
диктатураға апаратын жол деп есептейді. Шын мҽнісінде, біз диктатураға емес, демократияға бара
жатырмыз, ал бҧл дегеніміз барлығын жасауға болады немесе анархия деген тҥсінікпен
байланыстырылмауы тиіс» деген еді ҿз сҿзінде [4].
Ҽлбетте, дҽл осы Жоғарғы Кеңестің соңғы 12 шақырылымында Н.Ҽ. Назарбаев алғаш рет
Қазақстанда президенттік республиканы қҧру маңыздылығы жайында атап ҿткен еді. «Экономикалық
салада бҧл дегеніміз – ҿндірістің субъектілері арасындағы нарықтық қатынастарды қалыптастыру,
мемлекетке бҧрыннан келе жатқан жалпы барлығын асыраушы ретінде патерналистік кҿзқараста
қараудан бас тарту,экономиканың объективті заңдарын ескере отырып, ҽркім ҿзінің жеке қабілеттеріне,
ерік-жігері мен белсенділігіне сҥйенуі тиіс. Саяси салада – бҧл оппозицияны мойындауды ҥйрену,
тҥрлі кҿзқарастар мен ой-пікірлерге шыдамсыздықты жеңе білу, жол бере білу жҽне мҽмілеге келу
шешімдерін табу, яғни ҿркениетті елдегі қҧқықтық қоғамның саяси мҽдениеті деп аталатындардың
барлығын меңгеру қажет. Ал халықаралық қатынастар саласында – бҧл теңдік негізінде ҧлтаралық
келісімді қолдау, тҥрлі этностардың қызығушылықтары мен қажеттіліктеріне ҿзара сыйластықпен
қарау жҽне бір-біріне шыдамдылық кҿрсету, оның бҥкіл тҧрғындарына жалпықазақстандық ҥлгінің
басымдылығын мойындату маңызды болып табылады. Алға қойылған мҽселелерді шешу елдегі
тҧрақтылықты сақтаумен қол жеткізіледі. Республикадағы тҧрақтылық пен демократияның басты
кепілдігі бҧл ҽрине Президенттің басқаруымен қол жеткізілетін мықты мемлекеттік билік болып
табылады. Қазақстандағы демократияның негізі мықты атқарушы билікті қҧру болып табылатынына
сенімдімін» [4, С.15].
Кейінірек президент ҿз қағидасын ҚР бас хатшысы С.Ҽбдильдин жҽне оның жақтастарының
қарсылығына қарамастан 1995 жылы 31 тамызда ҿткен референдумда қабылданған ҚР жаңа
Конституциясына енгізді (40-шы бап). С.Ҽбдильдин сол кезде: «Басқарудың кез-келген басқару
тҥрінде демократиялық мемлекеттің негізгі белгісі парламент басқаратын мықты ҿкілетті биліктің
болуы», - деген еді. [5].
Қазақстанда бекітілген президенттік басқару тҥрі оның нығаюы мен заңдастырылуы ҥшін уақыт
керек екендігін дҽлелдеді, бҧл дегеніміз сҽйкесінше тҽжірибе жинақтаудың кҥрделі ҥрдісінен ҿтуді
білдіреді. Екінші жағынан, ҧзаққа созылған ҽлеуметтік-экономикалық дағдарыспен кҥресу ҥшін
қалыптасып ҥлгерген мықты демократиялық институттар қажет. Алайда, дағдарыс ҿзімен-ҿзі
институцианализацияның кҥрделі мақсатына кедергі келтіреді. Осыған орай нарықтық жҽне
демократиялық дҽстҥрі жоқ біздің елімізде жҽне ҿзге де ТМД елдерінде тҥрлі драматикалық оқиғалар
болып тҧрды. Барлығы қайта оянған демократияның ҿткені мен бҥгінгі кҥні кҿптеген тоталитаризмнің,
басқарушы-ҽкімшілік жҥйенің мықты идеологиясының керітартпа нҽтижелерін жеңу жҽне бҧрынғы
демократия пайда болғалы бері естімеген не кҿрмеген аса кҥрделі ҽлеуметтік-экономикалық жҽне
саяси мҽселелерді шешу қажет болды.
Бҥгінгі кҥні осы республикалардың басқарушы элитасы (ҽрине Ресейге жалтақтай отырып) жҽне
жалпы бҥкіл қоғам ҥшін президенттік басқару сол кезде басқа да билік тҥрлеріне қарағанда ең тиімді
басқару тҥрі болып табылды. Бҧл кҿзқарастық болжамдық ҥлгісі былайша тҥсіндірілді: -
бҥкілхалықтық сайланған президент елдің жалпыҧлттық ҧмтылыстары мен сезімдерінің бір мемлекетке
бірігудің ҽдіс-тҽсілі болып табылады. Ол бір адамға тҿтенше жағдайларда жетекшілік етуге мҥмкіндік
береді. Жеке мемлекеттер де (мҽселен, Франция 50жж.) шешілуі қиын мҽселелерге келіп тірелгенде
президенттік постты кҥшейтуге барын салғаны кездейсоқ жағдай емес. Президенттік басқару тҥрі
парламенттікке қарағанда ең алдымен саяси тҧрақтылықтың кепілдігін анағҧрлым мықты қамтамасыз
етеді, себебі президент Конституцияға сҽйкес белгілі бір мерзімге дейін сайланады.
Қазіргі заманғы саясаттану мен мемлекет жҽне республика қҧқы теориясында республиканың
дҽстҥрлі ҥш тҥрі бар: а) Парламенттік, мҧнда атқарушы биліктің басым кҿпшілігі парламент
қалыптастырған ҥкіметке жатады, олар парламентке есеп береді, ал мемлекет басшысының ҿкілеттілігі
мҧнда аса жоғары емес; б) Президенттік, атқарушы билікті мҧнда президент ҿзі басқарады, олар
ҥкіметке есеп береді; в) Президенттік – парламенттік, ҥкімет парламенттің басым кҿпшілігімен
қалыптасады, дегенмен ол президент жҽне оның жанындағы атқарушы ҿкілеттіліктер алдында жауап
береді.
38
Президенттік жҽне парламенттік басқару жҥйесін егжей-тегжейлі қарастыруға тырысушылар кҿп
болды. Солардың ішіндегі Д. Верни президенттік басқаруды парламенттіктен ажыратудың 11 тізімдік
критерийін жасады, бҧл президенттік басқаруды парламенттіктен жҽне оның ойынша «ҽлсіреген
басқару» жҥйесінен ажыратуға болатын ҽдіс деп тҥсіндірді. Ҿз кезегінде, А. Лейпхарт президенттік
жҥйені ажырату ҥшін ең алдымен басты екі қағида маңызды болып табылады, олар - президентті
бҥкілхалықтық сайлау жҽне оның Парламент сеніміне тҽуелді болмауы, себебі қалғандары оның жеке
қасиеттерін кҿрсетпейді деп есептеді. 1989 жылы ол келесі ҥшінші қағиданы енгізді: жоғарғы
атқарушы билік тек бір адамның қолында болады деген еді.
Достарыңызбен бөлісу: |