Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

53 
 
ҼОЖ 349. 001 
 
МІНДЕТТІ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУ ЖҤЙЕСІНДЕГІ ҦЗАҚМЕРЗІМДІ  
ӘЛЕУМЕТТІК ТӚЛЕМДЕР 
 
Турдиева К., Кӛшкінбаева А. 
Жаңа технологиялар колледжі,  Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме  
Актуальность  темы  исследования.До  недавнего  времени  страховое  дело  в  Казахстане  было 
монополией государства, что сдерживало его развитие в отличие от западных стран, в которых накоплен 
почти  двухсотлетний  опыт  развития  системы  страхования  в  условиях  рыночных  отношений.  Одним  из 
серьезных  вопросов  развития  финансовой  системы  Республики  Казахстан  выступает  становление  и 
формирование  цивилизованного  рынка  страховых  услуг,  соответствующего  механизму  рыночного 
хозяйствования. В этихусловиях особую значимость приобретает осмысление и творческое использование 
накопленного 
опыта 
зарубежных 
стран, 
а 
также 
разработка 
концепции 
управления 
конкурентоспособностью страховых услуг. 
 
Summary 
Object of research is the insurance activity as institute of financial protection  
against risks which arises in economic activities and formation of insurance system as social and economic sphere 
of national economy.  
The  purpose  of  the  wok  is  the  scientific    substantiation  of  theoretical  bases  of  development  of  the 
Kazakhstan‘s market of insurance services and development of future models with a view of its perfection of foreign 
sources.  
 
Кҿптеген  ҽлем  елдерінің  Конституцияларында  мемлекеттің  басты  қҧндылығы  ретінде  –  адам 
ҿмірі,  қҧқықтары  мен  бостандықтары  танылады.  Тылсым  табиғат  пен  кҥнделікті  тіршіліктің  қай 
жерден  қауіп  тҿндіретінін  кім  білсін.  Айтып  келмейтін  алапат  апаттар,  денсаулықтың  сыр  беретін 
жағдайлары, тҿтенше оқиғалар тағы бар. Осының бҽрін саралай отырып, барлық елдердің ҽлеуметтік 
қамсыздандыру  жҥйесінде  адам  ҿміріне  жҽне  оның тіршілігіне  қауіп  тҿндіретін  тҽуекелдердің  алдын 
алуға,  олардан  қорғауға  жҽне  сақтандыру  мҽселелеріне  кҿп  кҿңіл  бҿлінеді.  Біздің  тҽуелсіз  еліміз  бҧл 
қатардан қалған емес.  
Тҽуелсіздіктің тҧғырына қол жеткізгеннен бері Қазақстан ҽлеуметтік қамсыздандыру саласында 
бірталай  жетістіктерге  жетті.  Ҽлеуметтік  саланың  мҽселелерін  басты  назарда  ҧстап  келе  жатқан 
Қазақстанда  кҿп  деңгейлі  ҽлеуметтік  қамсыздандыру  жҥйесі  қҧрылған,  яғни  мҧқтаж  халыққа  жан-
жақты ҽлеуметтік қолдау кҿрсету жҥзеге асырылады. Осындай жан-жақты ҽлеуметтік қолдау, бірінші 
кезекте еңбек ету қабілетінен жҽне асыраушысынан айрылған азаматтарға кҿрсетіледі. Бҧл ретте, еңбек 
ету  қабілетінен  жҽне  асыраушысынан  айрылу  жағдайларына  мҿлшері  жылдан-жылға  ҧлғайып 
отыратын  республикалық  бюджет  тарапынан  берілетін  мемлекеттік  жҽрдемақылар,  тҽуекел  пайда 
болғанға дейін жҧмыс істеуіне байланысты Мемлекеттік ҽлеуметтік сақтандыру қорынан (бҧдан ҽрі – 
Қор)  табыс  мҿлшерінен  тағайындалатын  ҽлеуметтік  тҿлемдер  қарастырылған.  Мҧндай  мемлекеттік 
ҽлеуметтік жҽрдемақылар мен ҽлеуметтік тҿлемдердің ерекшелігі – олардың алушыға ҧзақмерзім бойы 
тағайындалуы болып табылады. Еңбек ету қабілетінен айрылу жағдайына: Жҧмыс істеген адам еңбек 
ету  қабілетінің  шектелуіне  орай  тиісті  медициналық-ҽлеуметтік  сараптамадан  ҿтіп,  еңбек  ету 
қабілетінен  айрылу  дҽрежесін  белгілеуі  керек.  Бҧл  ресми  қҧжат  Қазақстан  Республикасы  Ҥкіметінің 
қаулысымен  бекітілген  Медициналық-ҽлеуметтік  сараптама  жҥргiзу  ережесіне  сҽйкес  бір  жылдан 
зейнетақы  жасына  жеткенге  дейін  пайыздық  қатынаста  немесе  мҥгедектік  топ  белгілеу  арқылы 
беріледі.  Тіршілік  ету  ҽрекетінің  шектелуі,  оның  ішінде  еңбекке  қабілетін  жоғалту  дҽрежесіне  қарай 
мҥгедектік  ҥш  топқа  бҿлінеді.  Мҥгедектіктің  себептерін,  топтарын,  еңбекке  қабілетін  жоғалту 
дҽрежесін, сондай-ақ мҥгедек болған уақытты мемлекеттік жҽрдемақы тағайындау жҿніндегі уҽкiлеттi 
мемлекеттік  орган  анықтайды.  Мҥгедектігі  бойынша  мемлекеттік  ҽлеуметтік  жҽрдемақы  тағайындау 
ҥшiн  ҿтiнiшті  мҥгедектік  топ  белгіленген  кҥннен  бастап  қандай  да  бiр  мерзiммен  шектелмейтін  кез 
келген  уақытта  беруге  болады.  Алушы  уақытында  талап  етпеген  мемлекеттік  ҽлеуметтік 
жҽрдемақылардың есептелген сомасы ҿткен уақыт ҥшiн, бiрақ оларды алу ҥшiн ҿтiнiш беру алдындағы 
ҥш  жылдан  аспайтын  уақытқа  тҿленедi.  Республикалық  бюджет  есебінен  мҥгедектігі  бойынша 
тағайындалатын мемлекеттік ҽлеуметтік жҽрдемақының кҿлемі медициналық-ҽлеуметтік сараптамамен 
белгіленген  мҥгедектік  тобына  жҽне  тиісті  қаржы  жылына  республикалық  бюджет  туралы  заңмен 
белгіленетін ең тҿменгі кҥнкҿріс деңгейіне (бҧдан ҽрі – ЕТК) байланысты анықталады. Демек, жылдан-
жылға ең тҿменгі кҥнкҿріс деңгейі ҿскен сайын жҽрдемақы кҿлемінің орташа  мҿлшері де сҽйкесінше 
ҧлғайып келеді  

54 
 
Мҥгедектiгi  бойынша  мемлекеттік  жҽрдемақы  мҥгедектiкке  душар  болған  жағдайда 
жҽрдемақыға  ҿтiнiш  жасалған  уақытта  жҧмыстың  тоқтатылғанына  немесе  жалғасуына  қарамастан 
тағайындалады.  Жҧмыс  істеген  адам  еңбек  ету  қабілетінен  айрылған  жағдайда  мемлекеттік 
жҽрдемақыға қоса, Қор қаражаты есебінен еңбек ету қабілетінен айрылу жағдайына ҽлеуметтік тҿлем 
тағайындауға ҿтініш білдіре алады. Қордан еңбек ету қабілетінен айрылу жағдайына тағайындалатын 
ҽлеуметтік  тҿлемнің  кҿлемін  есептеуге  еңбек  ету  қабілетінен  айрылу  дҽрежесі  белгіленген  кҥнге 
дейінгі  соңғы  24  кҥнтізбелік  ай  ішіндегі  ай  сайынғы  ҽлеуметтiк  аударымдар  тҿленген  орташа  айлық 
табыс пен еңбек ету қабілетінен айрылу дҽрежесі негіз болады. Қордан еңбек ету қабілетінен айрылу 
жағдайына  тағайындалған  ҽлеуметтік  тҿлем  сомаларынан  міндетті  зейнетақы  жарналары  ҧсталынып, 
алушының  жинақтаушы  зейнетақы  қорына  жолданады.  Аталған  тҿлем  еңбек  ету  қабілетінен  айрылу 
дҽрежесі ауысқан жағдайда ҿзгеруі мҥмкін. Мҧндай жағдайда ҽлеуметтік тҿлем еңбек ету қабілетінен 
айрылу  дҽрежесі  белгіленген  анықтама  берілген  барлық  кезеңге,  яғни  бір  жылдан  зейнетақы  жасына 
жеткенге  дейін  тҿленеді.  Осыған  орай,  еңбек  ету  қабілетінен  айрылу  жағдайына  ҽлеуметтік  тҿлем 
ҧзақмерзімді ҽлеуметтік тҿлем тҥріне жатады. Сондықтан, жылдан-жылға еңбек ету қабілетінен айрылу 
жағдайына  ҽлеуметтік  тҿлемдер  алушылардың  саны  кҿбейіп,  кҿлемі  ҿсуде  .  Қордан  тағайындалатын 
ҽлеуметтік  тҿлемді  алушының  жҧмыс  істеуіне  Қор  тарапынан  шектеу  қойылмайды,  яғни  мҧндай 
жағдайда ол жалақысымен қатар еңбек ету қабілетінен айрылу жағдайына мемлекеттік жҽрдемақы мен 
ҽлеуметтік  тҿлемді  алады.  Сонымен  қатар,  ерікті  сақтандыруға  қатысқан  жағдайда,  жеке  меншік 
сақтандыру  компаниясынан  сақтандыру  тҿлемін  ала  алады.  Ал  мемлекеттік  емес  мекемеде  жҧмыс 
істейтіндер еңбек (қызметтік) міндеттерін атқару кезінде болуы мҥмкін жазатайым оқиғалардан жҧмыс 
беруші  есебінен  міндетті  сақтандыруға  жатады.  Бір  ҽлеуметтік  тҽуекел  бойынша  бірнеше  тҿлемдер 
тағайындау мҥмкіндігінің бар болуы – қазақстандық кҿпдеңгейлі ҽлеуметтік қамсыздандыру жҥйесінің 
артықшылығы  болып  табылады.Еңбек  ету  қабілетінен  айрылу  бойынша  мемлекеттік  ҽлеуметтік 
жҽрдемақы  мен  ҽлеуметтік  тҿлемнің  тоқтатылуына  алушының  қайтыс  болуы,  еңбек  ету  қабілетінің 
дҽрежесін  растайтын  анықтама  мерзімінің  аяқталуы  негіз  бола  алады.  Асыраушысынан  айрылу 
жағдайына: 
Асыраушысынан айрылып немесе сҧр жетім қалғандардың ҽлеуметтік қолдауға зҽру екені айдан 
анық. Тіршілік атаулыда қамқорсызға пана болып, мҧқтаж жанға демеу болу рухани санамызға сіңген 
болса,  мемлекет  те  осы  ҥрдісті  қолдай  отырып,  асыраушысынан  айрылу  жағдайына  орай 
республикалық бюджет есебінен мемлекеттік жҽрдемақы тҿлеуді қарастырған. Республикалық бюджет 
есебінен  асыраушысынан  айрылу  жағдайына  тағайындалатын  мемлекеттік  жҽрдемақының  кҿлемі 
еңбек  қабілеттілігі  жоқ  асырауындағылардың  санына  жҽне  тиісті  қаржы  жылына  республикалық 
бюджет  туралы  заңмен  белгіленетін  ЕТК  деңгейіне  байланысты  анықталады.  Оның  орташа  мҿлшері 
жылдан-жылға  ҧлғайып  отырады. Асыраушы  міндетті  ҽлеуметтік  сақтандыру  жҥйесінің  қатысушысы 
болып,  қайтыс  болғанға  дейін  ресми  тҥрде  жҧмыс  істеген  болса,  асырауында  қалғандар  мемлекеттік 
жҽрдемақыға  қоса  Қор  қаражаты  есебінен  асыраушысынан  айрылу  жағдайына  тағайындалатын 
ҧзақмерзімді  ҽлеуметтік  тҿлемді  тағайындауға  ҿтініш  білдіре  алады.  Бҧл  ҿтінішті  асыраушының 
келесідей  отбасы  мҥшелері:1)  он  сегiз  жасқа  толмаған  жҽне,  егер олар  он  сегiз  жасқа  толғанға  дейiн 
мҥгедек болып қалса, осы жастан асқан балалары, оның iшiнде асырап алған балалары, аға-iнiлерi, апа-
сiңлiлерi  мен  немерелерi;  2)  жасына  жҽне  еңбекке  қабiлеттiлiгiне  қарамастан,  қайтыс  болған 
асыраушының  ҥш  жасқа  толмаған  балаларын,  аға-iнiлерiн,  апа-сiңлiлерiн  немесе  немерелерiн  кҥтiп-
бағумен айналысатын ата-анасының бiреуi немесе жҧбайы, не атасы, ҽжесi, аға-iнiсi немесе апа-сiңлiсi 
бере  алады.  Мҥлдем  камқорлықсыз  қалған  балаларға  Қордан  тағайындалған  ҽлеуметтiк  тҿлемдер 
қайтыс болған ҽрбiр ата-ана ҥшiн асырап алушыға, қорғаншыға немесе қамқоршыға тҿленедi. Қордан 
асыраушысынан  айрылу  жағдайына  тағайындалатын  ҽлеуметтік  тҿлемнің  мҿлшері  асыраушының 
қайтыс  болғанға  дейінгі  орташа  айлық  табысы  мен  асырауында  қалғандардың  саны  негіз  болады. 
Асырауындағылардың  саны  ҿзгерген  жағдайда,  ҽлеуметтік  тҿлемнің  мҿлшері  сҽйкесінше  кҿбейеді 
немесе азаяды.  
 
Әдебиеттер 
1.
 
ҚР Конституциясы. 1995ж. 
2.
 
ҚР «Ҽлеуметтік сақтандыру туралы» Заңы. 2001ж. 
3.
 
ҚР Азаматтық кодексі. 2000ж. 
4.
 
ҚР «Ҽлеуметтік қамсыздандыру қҧқығы» 2005ж. Жҧмағулов С. 
 
 
 
 
 
 

55 
 
ҼОЖ; (091) (574).  
 
ҚҦҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕГІ СОТ ӘДІЛДІГІ 
 
Шинтаева Ф.Е., Сатаев А.Т. 
Оңтҥстік Қазақстан Мемлекеттік Фармацевтикалық Академиясы 
 
Резюме 
В  статье  рассматриваются  проблема  справедливости  в  системе  судебной  власти  современного 
Казахстана.  
Summary 
This article is touched problems of independent Kazakhstan in the system of  justice and  jaw law. 
 
Тҽуелсіздік алғаннан кейінгі   Қазақстан Республикасының алдында дамыған ҿз экономикасы 
бар,  жалпыға  ортақ  еңбектің  негізінде  берекелі  қоғам  қҧру  бағыты  айқындалып,  демократиялық 
қағидалармен  дамитын  егеменді  ел  болуға  деген  жҽне  жаһандану  ҥдерістеріне  қҧқықтық  мемелекет 
ретінде  қатыса  алатын  мемлекет  дҽреджесінде  болу  мақсаты  тҧр.  Бҧл  бҥгінгі  кҥнде  баяулап  тҧрған 
кҿптеген  кемшіліктерден  арылып,  қандай  да  болсын  сындар  мен  қауі-  қатерге  тҿтеп  беретін  дара  да 
бейбітшіл  ел  болудың  жолындағы  тҥпкілікті  даму.  Бҧған жетуді  басты  да  жетекші  салаларының  бірі 
мен бірегейі-қҧқықтық саясатты жетілдіру болып табылады жҽне қылмыстық іс жҥргізу заңнамаларын 
роеформалауды  бастау  керек.  Ілгері  ізгілендіруге,  оның  ішінде,  экономикалық  қҧқық  бҧзушылықты 
қылмыссыздандыруға  маңыз  беру  қажет.парлементке  4  жаңа  кодексі.  Қылмыстық  іс  жҥргізу, 
Қылмыстық, Қылмыстық  орындаушылық  жҽне ҽкімшілік қҧқық бҧзушылық туралы кодексті ҽзірлеп, 
енгізу керек,» - деп нақты тасырма берді. [1] 
Қазақстанда  ҽрбір  азаматтық  қҧқығын  сот  арқылы  қорғау  барысы  тҥпкілікті  орныққан  жҽне 
оған жеткілікті негіз де бар. Сондықтан да сот ҽділдігін халыққа танымал алқа болардың қатысуымен 
атқару,  мамандандырылған  соттардың  демократиялық  жҥйесін  қҧру,  қҧқықтық  жҽне  ҽлеуметтік  дау-
жанжалдарды  ҽділ  тҥрде  шешудің  баламалы  ҽдістерін  енгізу,  қҧқық  қорғау  мекемелері  тарапынан 
жҥргізілетін  тергеу  ҽрекеттеріне  сот  бақылауын  жҥзеге  асыру,жоғары  білімді  жҽне  кҽсіби  тҥрде 
маманданған    сот  жҽне  ҽділқазы  кадрларын  даярлау  мен  оларды  біліктілігін  арттырудың  заманауи 
оқыту  ҽділдік  қағидасына  сот  тҥрде  ҿзгертумен  сот  ҥдерісінің  ашық  жҽне  кҿпке  тҥсінікті  болудың 
қамтамасыз ету қазақстандық сот жҥйеін ҧдайы дамытуға жол ашады.  
Қазақстан  Республикасында  2007-жылдан  бастап  алқа  билер  соты  енгізіліп,  ел  кҿлеміндегі 
қылмысытық  іс  жҥргізуді солардың қатысуымен  жҥзеге асыру,  ҥрдісі    қалыптасты  жҽне ол бҥгіндері 
еліміздің ірі қалалаеры мен облыс орталықтарында іске асырыла бастады. Мҧнда ҽкімшіліқ қылмыстық 
істер  жҿніндегі  мамандандырылған  соттар    қҧрылып,  демократия  қағидаларына  сай  ҿз  жҧмыстарын 
жалғастыруда.  Сот  ҽділдігі  арқылы  азаматтардың  қҧқықтарын  қорғаудағы  басты  міндеттер  мен 
қҧзырлық іс-ҽрекеттер ҿз жҧмысын халық мҥддесін қорғау бағыында жалғастырылуда. 
Елімізде  сот  арқылы  адам  қҧқыңғын  қорғаудағы  жағымды  жаңалық-  2012-жылдың  ақпан 
айынан бастап арлық облыстарда кҽмелеттік жасқа толмағандардың ісін  қарайтын мамандандырылған 
соттардың  ашылуы  болды,  ісін  қараумен  бірге  олардың  қҧқықтық  билігі  мен  мҽдениетін  жетілдіруге 
қамқорлық жасауда. 
Қағидалы  тҥрде  қылымыстық  заңды    ізгілендіру  мақсатында  қылмыстық  кодекстің  кейбір 
баптарына  ҿзгерістер  енгізіліп,  жетілдіріледі.  Қылмыстық  сот  ісін    ізігілендірудің  ьір  мҽнні- 
білместігінен  абайсызда  қылмыстық  ҽрекетке  ҧрынған,  бҧрын  қылмыс  жасамаған  адамға  бас 
бостандығынан айырудан басқа айып салу, оны қоғамдық жҧмыстарға тарту,  бас бостандығана шектеу 
сияқты баламалы жазалау тҥрін қолдаудың  іске асырылуы болып табылады. Осымен бірге, азаматтық, 
ҽкімшілік  істерді,  кейбір  ауыр  емес  қылмыстарға  қатысты  істерді  бітімгерлік  (медиация)  жолымен 
тараптарды  татуластыру,  жҽбірленушінің  кешірме  қағазы  арқылы,  сотқа  жеткізбей  шешу  мҽселесі  де 
осы    ізгілік  қағидаларына  негізделіп,  сот  ҽділдігін  іске  асыруға  қосымша  артықшылық  береді.  Бҧл  
жерде  Президент  тағы  да  былай  тҧжырымдайды:  «  Қҧқықтық  саясаттың  маңызды  мҽселесі- 
азаматтардың Конституция кепілдік  беретін сот арқылы қорғау жҥзеге асыру болып табылады». [1] 
Азаматтардың  қҧқығын  қорғаудың  жаңа  жҥйесін  дайындауды  нақты  қадамдар  да  жасалуда. 
Мысалы, 2011-жылы жоғары Соттың ҽр сотының (ҽділқазысның ) ҿндірісінде, ай сайын тҧрақты тҥрде 
70-80  іс-қарастырылған.Республикадағы  соттардың  11  айдағы  кҿрсеткіші  бойынша  2012-  жылдың  11 
айында  9080  адам  бас  бостандығынан  айыруға,  ал  379  адам  ақтауға,  319  адамның  сот  ҥкімі  алқа 
билердің қатысуымен шығарылды, нҽтижесінде 29 адам ақталып шықты. Ақтау ҥкімі Еуропада 40-50% 
, ТМД елдерінде 2-3%,ал Қазақстанда 8-9% шамасында шығарылды. Ресейде бҧл 20%-ды қҧрайды. 
Қате  ҥкім  шығарған  сотты  заң  бҧзушылыққа  жол  берді  деп  жазалауға  болмайды.  БАҚ- 
беттерінде жҽне теледидар ақпараттарында сот, қҧқықтық заңдарымызда жазылғандай, нақты  қандай 

56 
 
шешімді  қалай  қабылдағаны  туралы  ешкімнің  алдында  есеп  беруі  тиіс  емес.Сот  тҿрелігі  заңды 
басшылықққа  алмаса,  сондай-ақ  заңда  кҿрсетілген  баптарды  сот  ісіне  қолданбаса,  бҧл  жҥйеде    еш 
тҽртіп  болмайды.  Сондықтан  да  сот  тҿрелігі  қолданыстағы  заңды  қолдануға    міндетті  болады.  Кей 
жағдайларда  болатын  заң  бойынша    рақымшылық  жасауға  тиісті  адамды  соттаса-  онда  соттың  ҿзі 
жауапқа тартылады. 
Қылмыстық  істер  жҥргізуде  сот  тҿрелігін  жҥзеге  асырған  кезде  де,  заң  бҧзушылыққа  жол 
берген  немесе  қате  ҥкім  мен  шешім  шығаратын  сот  тҿрелігіне,  яғни    ҽділқазыларға  да  ҽкімшілік 
шаралар қолданылады. Бҧл сот тҿрелігінің жіберген қателігінің жіберген сипатына байланысты. Жаза 
қолданбас  бҧрын  істі  қараған  кезде  заңды  ҽдейі  бҧзды  ма,  ҽлде  дҧрыс  істеді  ме?-деген  сҧрақ    ойға 
қойылуы тиіс. Егер де сот тҿрелігі қылмыстық немесе азаматтық заңнамаға сай келетін заң нормаларын 
қолданса, ол сотты қателік жіберу деп айыптау жҿн болмайды. Егерде сот тҿрелігінің салғырттығына, 
болмаса  оның  тҿменгі  біліктілігіне  байланысты  немесе  қолданыстағы  заңды  білмеуіне  байланысты 
ҿрескел тҥрдегі кемшілік жіберілсе, онда осындай тҿрешінің жҧмысына сараптама жасалып, атқарған 
жҧмысы талқыға  салынуы тиіс. Ал сот тҿрелігі жҥйелі тҥрде қателік жіберіп, ҿзінің міндетті болатын 
қызметін  жақсартуға  талпыныс  білдірмейтін  болса,  мҧндай  тҿреші  сот  тҿрелігінен  аластатылады, 
сондықтан да  сот ҽділдігі жоғары деңгейде орын алуы заң  негізінде нақтылауы тиіс».[2]. 
Іске асырылған 100 ҥкімнің 65%-на жҽбірленуші де,прокурор да ,қорғаушы мен қарсы тарап та 
танытпастан келісу керек. Ал 35%-де кейде жҽбірленушіден, болмаса соттаушыдан, кейде прокурордан 
наразылық  тҥседі.  Азаматтық  істердің  барысында  ҿз  кҥшіне  енген  88%  іс  бойынша    кҿпшілік 
наразылық болмайды. Бҧл оған ешкім шағынбайды, яғни шығарылған шешімнің нҽтижесімен келіседі 
дегенді білдіреді. Нҽтижесінде, бҧл шешімдердің барлығы бірден орындауға жіберіледі. 
 Қазақстан  Республикасындағы  қазіргі  кездегі  сот  жҥйесіне  нақты  баға    бергенде  бҧл  кҿрсеткіштер 
ескерілуі    қажет.  Осы  кҿрсеткіштерді  елеместен,  ҽділдік  жоқ  деп  болжамдасақ  -  ол  ҽділеттік  емес. 
Деректер қандай болса да сот жҥйесінің нақты бейнесін  кҿрсетеді. Ҿйткені ол сот реформасын жҥзеге 
асырудағы, сот тҿрелігі мен сот ҽділдігін қалыптастырудағы кҿлемді тҥрде атқарылып жатқан істердің 
кҿрсеткіші болып табылады. 
Сот  жҥйесіндегі  кҿрсетілген  ҥш  дҽрежеде,  яғни  қылмыстық,  азаматтық  жҽне  ҽкімшілік 
ҥдерістер  бойынша  қаралған  істердің  нҽтижесінде,  яғни  65,88  жҽне  98,8%-  істерге  қайта  шағым 
тҥспейтін болса, оны заңсыз деп айтуға болмайды. 
Бҥгінгі  кҥнде  ҽр  сот  тҿрешісіне  54  істен  келетіндіктен,  бҧл  олардың  қызметінде  айтарлықтай 
қиыншылықтар  туындатады.Еліміздің  ірі  қалаларындағы  сот  қызметкерлеріне  тҥсетін  ауыртпалық  та 
аз  емес,  оларға  бір  айда  150-ге  дейін  іс  тҥседі.Ал  бір  іс  бойынша  сотқа  шақырылушы  адамдар  саны 
қомақты  кітапты  қҧрайтын  іс  кҿлемі,  жауапкер,  куҽгер,  сарапшы,  т.б.  жҧмыстар  оны  қиындата 
тҥседі.Осындай  істерді  ҿз    уақытында  қарап  ҥлгермесе,  яғни  бҧл  істердің  заңда    кҿрсетілген  мерзімі 
бҧзылып қаралатын болса, онда сот тҿрешісі зардап шегеді, кейде ол жҧмыстан қуылуы да мҥмкін. 
Еліміздің  сот  жҥйесінде  орын  алатын  қателіктер  туралы  айтатын  болсақ,  орын  алған  ҽрбір 
қателікті  дер  кезінде,  ҿз  уақытында  кҿрсетіп  отырмаса  –  іс  жағымды  болмауы  мҥмкін.  Кҿлемді  істі 
уақтылы    қарау,  оған  байланысты  дҧрыс  шешім  шығаруды,  кейде  бос  уақыт  болмауы  да  
қызметкерлердің  іс  барысын  қиындатады.  Қандай  жағдайда  да  сот  тҿрешілері  ең  алдымен  ҿз 
жҧмыстарындағы тапсырылған міндетті орындаулары қажет болады. 
2012-жылдың  соңғы    жартысында  сот  жҥйесінде  97  адам  ҿз  қызметінен  босатылған,  оның  ішінде  20 
шақтысы  қызметіне  немқҧрайлылық  танытып,  оны  лайықты  тҥрде  атқара  алмады  деген  ҧйғарыммен 
жҧмыстан босатылды. Тағы да 20 қызметкер ҿз міндеттерін атқара алмайтындықтан  да ҿз еріктерімен 
қызметтерінен кетті. 
Сондықтан  да  сот    жҥйесінде    келеңсіздіктер  орын  алмас  .ҥшін  онда  қолайлы  тҥрде  қадамдар 
жасалынып реформалануда. 
Шетелдерде,  ҽсіресе    АҚШ  сот    жҥйесінде  ел    басшысы    ҽрекет  ҥстіндегі  қҧқыққа  сҽйкес 
жаңадан  бір  істі  қолға  алып,  оны  жан-жақты  талқылағанда,  оны  алдында  қандай  заңмен 
қарастырылғандығына байланыстырып соған сай шешім шығарады. 
 Біздің елімізде Кодекске байланысты ғана шешім шығарылады. Заңды қолдану тҽсілі бойынша қандай 
да  болсын  қылмыстық  істі  қарастырғанда  біз  қылмыстық,  азамыттық  ,ҽкімшілік  кодекскенегізделген 
заңға сҽйкес ҥкім шығарылуы міндетті. «Бҧдан азаматтық- қҧқықтық негізіндегі халықтық сотқа деген 
сенім артуы нақтылануы тиіс». [3]. 
Сот  ҽділдігі мселесінде сот ҥдерісінің қалай, қандай жағдайда ҿтуі маңызды емес, мҧндағы ең 
маңыздысы-  қарастырылған  іс  бойынша  нағыз  шындықтың  ашылуы  болып  табылады.  Бҧл  соттың 
міндеті де болып табылады. 
Қайсыбір  мекемелер,  ҧйымдар,  БАҚ  ҿкілдері  ҿздерін  сот  отырысына  қатыстырылмағанын 
баяндайды,  бірақ  соттағы  қос  тараптың  мҥддесі  ҥшін  ең  басты  нҽрсе  -  олардың  сотқа  қатысуы  емес, 
ақиқаттың ашылып, заңның ҥстемдік қҧруында. 

57 
 
Қоғам ҿмірінде қҧқық саласы араласпайтын нҽрсе жоқ, бірде-бір іс заңсыз бітпейді. Қай жерде 
болмасын,  кез-келген  адамның  қҧқығы  заң  бойынша  қорғалады.  Қай  сала  ҿкілдері  болмасын,  сот 
ісінен, заңнан, жалпы қҧқықтанудан хабары болуы тиіс. 
Қай жоғары оқу орны болмасын, ең ҽуелі қҧқық дегеніміз не, ондай тақырыпқа мақала жазғанда 
не  ескерілуі  жҽне  мақала  қалай  жазылуы  қажеттігі  туралы  тҽжірибесінен  дҽріс  оқылуы  қажет. 
Сондықтан  да  бҥгінгі  кҥнде  ҽрбір  облыстық  соттарда  баспасҿз  қызметінің  сҧрақтарына  толыққанды 
тҥсінік беретін бір сот ҿкілі- судья бекітілген. 
Шындығында,  заңсыздыққа,  сыбайлас  жемқорлықпен  кҥрес  жҥргізетін,  партиялық  бақылау 
жасайтын  кейбір  комиссия  басшылары  ҿздерінің  қараған  істерін  жариялайтын  арнайы  заң  бар.  Оған 
қол сҧғуға ешкімнің де қҧқығы да жоқ. Бҧған қоса сот тҿрешісінің партия, ҧйым, бірлестік мҥшелігінде 
болуға, оған кіруге қҧқығы да  жоқ. 
Елбасы  жолдауында  да  сот  жҥйесі  алдында  қойылған  нақты  талаптардың  бірі-  соттардың 
жҧмысын  жеңілдету  мақсатында  дауларды  соттардан  тыс  тҥрде  реттеу  институттарын  дамытуды 
жалғастыру  болғаны  да  сондықтан.  Қадағалау  алқасы  шағымдар  мен  наразылықтар,  сондай-ақ  жаңа 
ашылған мҽн-жайлар бойынша қадағалау тҽртібімен істер қарайды.[4]. 
Бҧл  туралы  жҧмыстар  қазірдің  ҿзінде  атқарылып  жатыр.  Еліміздің  отандық  сот  жҥйесі  қазіргі 
кҥні  медиация(бітімгерлік)  институтын  талаптарды  татуластыру,  келісімге  келтіру,  жҽбірленушінің 
кешірім жасауы институттарын заң шеңберінде барынша кеңінен қолдануда. Сондықтан да қандай да 
болмасын дауларды шешу соттардан тыс жҥргізілетіндей тетіктер қарастырылуы керек. 
Ҽрбір  жеке  заңды  тҧлғаның  ҿзінің  қҧқығы  мен  заңды  мҥддедеріне  нҧқсан  келеген  жағдайда 
сотқа  жҥгініп,  соттан  заңға  сай  қолдау  ҽрі  қорғау  табуы  тиіс.  Сонда  ғана  ҽділ  сот  тҿрелігі  арқылы 
азаматтардың тҥпкілікті ҽділ тҥрде қорғау қҧқығы нақты жҥзеге аса алады. 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: