Атты халықаралық Ғылыми тəжірибелік конференцияның ЕҢбектері

39 

 

     Оқу үдерісінің шығармашылық сипаты     оқушылар жетістігінің арта түсуіне əсер 

етеді.  Баланы  шығармашылық  үдеріске  тарту  олардың  белсенділігін  арттырады, 

интеллектуалдық  біліктілігін,  зерттеушілік  дағдыларын,  шығармашылық  қабілеттерін, 

білімді сапалы меңгеруін дамытады. 

 

Əдебиеттер 

1.

 

Қазақстан Республикасының  «Білім туралы» Заңы. – Астана, 2004. – 132б. 

2.

 

Педагогикалық  жəне  жасерекшелік  психологиясы.  Ред.  басқ.  А.В.Петровский.  - 

Алматы, 1987. – 271 б. 

3.

 

Байжұманова  Б.И.  Бастауыш  мектеп  оқушыларының  танымдық  қабілетін  дамыту.  // 

Қазақстан мектебі. - 1999. -  №2. -  4-5 бб. 

4.

 

Орақова  А.Ш.  Оқу  процесінде  оқушылардың    шығармашылығын  дамытудың 

педагогикалық шарттары: канд. дисс. автореф. – Алматы, 2006. – 30 б. 

 

УДК

 531/534.01:51-72 

 

ОПРЕДЕЛЕНИЕ НАИКРАТЧАЙШЕГО СПУСКА С ПОМОЩЬЮ 

ЦИКЛОИДЫ 

 

Сатаев Л.О., Адилбаев А.А. 

 

ТарГУ, Тараз, Казахстан 

 

Түйін

 

 

Қарапайым  циклоида  қасиеттері  жəне  оның  механикада  қолданылуы  қарастырылды. 

Брахистохрондық қасиеті, яғни қысқа төмен түсу траекториясы, дəлелденді 

 

Summary 

 

We  consider  the  properties  of  ordinary  cycloid  and  its  application  in  mechanics.  Proved 

brachistochrone property, ie the shortest path of descent 

 

Циклоидой называется линия, которую описывает точка (рисунок 1), закрепленная в 

плоскости  круга  (производящий  круг),  когда  этот  круг  катится  (без  скольжения)  по 

некоторой прямой KL (направляющая). 

Если  точка  М,  описывающая  циклоиду,  взята  внутри  производящего  круга  (т.е. 

расстояние  CM=d  от  центра  С  меньше  радиуса  r),  то  циклоида  называется  укороченной 

(рис.  1,  в);  если  вне  круга  (т.  е.  d  >r),  -удлиненной  (рис.  1,  б);  если  же  точка  М  лежит  на 

окружности  (т.  е.  d=r),  то  линия,  описываемая  этой  точкой,  называется  обыкновенной 

циклоидой (рис. 1, а) или чаще просто циклоидой. 

Пример.  Когда  вагон  движется  по  рельсам,  внутренняя  точка  колеса  описывает 

укороченную  циклоиду,

 

точка  на  ободе  -  удлиненную,  а  точка  окружности  колеса  - 

обыкновенную циклоиду. 

А  и  В  –  начальные  точки  циклоиды,  D  -  вершина  циклоиды,  АВ  –  основание 

циклоиды,  DF  -  высота.  Дуга  ADB,  описываемая  точкой  М,  называется  аркой  циклоиды. 

UV - линия центров циклоиды (описывается центром С производящего круга). 

 

Рисунок 1. Построение обыкновенной циклоиды 

40 

 

Особенности формы и узловые точки. 

По направлению прямой KL циклоида в обе стороны простирается в бесконечность. 

Циклоида симметрична относительно прямых АС

0

 и DF. 

Циклоида заключена внутри полосы, ограниченной прямыми у = r+d и у =r -d. 

Удлиненная циклоида всегда обладает узловыми точками А

1

 и В

1

.  

Эти точки можно найти, решив уравнение 

 

0

sin

=

−

ϕ

λ

ϕ

                                                                                   

 

(1) 

где 

r

d /

=

λ

 

 

Параметрическое и натуральное уравнение циклоиды. 

Параметрические уравнения циклоиды имеют вид: 

ϕ

ϕ

sin

d

r

x

−

=

;     

ϕ

cos

d

r

y

−

=

 

                                                            (2) 

где 

E

MC

′

∠

=

ϕ

 - угол

 

поворота производящего круга, отсчитываемый от того 

положения, в котором точка М совпадает с начальной точкой А. Для обыкновенной 

циклоиды (d=г) 

)

sin

(

ϕ

ϕ

−

=

r

x

;     

)

cos

1

(

ϕ

−

=

r

y

                                                                (3) 

Натуральное  уравнение  обыкновенной циклоиды (в пределах одной арки) 

2

2

2

)

4

(

)

4

(

r

r

s

R

=

−

+

  

)

2

0

(

r

s

π

<

<

                                                        

(4) 

Дуги отсчитываются от начальной точки. Если за начало дуг

 

принять вершину, то 

натуральное уравнение будет 

2

2

2

)

4

( r

s

R

=

+

  

)

4

4

(

r

s

r

≤

≤

−

   

                                                            (5) 

Циклоида обладает следующими свойствами. 

1) Кинематическое свойство обыкновенной циклоиды: если обыкновенная циклоида 

катится (без скольжения) по прямой АВ, то центр кривизны точки касания движется по 

окружности (уравнение 4). 

2) Тавтохронное (одинаковое время) свойство циклоиды. Материальная точка, 

движущаяся под действием силы тяжести по обыкновенной циклоиде ADB (рис.2), 

обращенной вогнутостью вверх, достигает низшего положения D за промежуток времени 

g

r

t

π

=

 

                                                                                        (6) 

где r - радиус производящего круга, g-ускорение силы тяжести. Этот промежуток не 

зависит от начального положения точки (Гюйгенс, 1673). 

 

 

Рисунок 2. Циклоидальный маятник 

 

Поэтому  период  T  колебания  циклоидального  маятника  (T=4t)  не  зависит  от  его 

амплитуды  (круговой  маятник  практически  обладает  этим  свойством  лишь  при  малых 

колебаниях). Нить циклоидального маятника, сконструированного Гюйгенсом, укрепляется 

в  начальной  точке  К  другой  циклоиды  АКВ,  являющейся  эволютой  циклоиды  ADB 

(циклоида,  конгруэнтная  с  данной,  но  смещенная  на  половину  АВ  и  опущенная  под 

основание, равное высоте циклоиды). 

41 

 

3) Свойство брахистохрона (кратчайшее время) – линия, по которой осуществляется 

быстрейший  переход  точки  из  одного  данного  положения  в  другое  (задача  о  разыскании 

«линии кратчайшего спуска»). 

Брахистохрона  точки,  перемещающейся  под  действием  силы  тяжести  (в  среде, 

сопротивлением которой можно пренебречь) из данной точки А в нижележащую точку В 

(не расположенную на одной вертикали с А), есть обыкновенная циклоида (рис.3). 

Продолжительность t быстрейшего спуска определяется по формуле 

B

g

r

t

ϕ

=

 

                                                                                                (7) 

где 

B

ϕ

 - 

УГОЛ

 

поворота производящего круга,  соответствующий точке В. 

 

 

 

Рисунок 3. Траектория наикратчайшего спуска 

 

Пример. Точка В ниже точки А на 0,83 м, а по горизонтали находится на расстоянии 

1,54 м от А. Найти продолжительность быстрейшего ската из А в В.  

Решение.  

Построим на координатной плоскости XOY циклоиду и прямую. 

За единицу масштаба примем 1 м. Тогда координаты точки D будут 

x

1

=1,54;        y

1

=0,83 

                                                                                      (8) 

Циклоида, обеспечивающая быстрейший скат, представляется уравнениями 

)

sin

(

ϕ

ϕ

−

=

r

x

;     

)

cos

1

(

ϕ

−

=

r

y

.                                                                   (9) 

Из  условия  (8)  можно  найти  радиус  r  производящего  круга  и  значение

B

ϕ

ϕ

=

, 

соответствующее точке В. Для этого, исключая r из (9), решаем уравнение 

)

sin

(

83

,

0

)

cos

1

(

54

,

1

ϕ

ϕ

ϕ

−

=

−

 

                                                    (10) 

Решая  (10),  получим 

≈

ϕ

195°  (  3,40  радиана).  Теперь  из  второго  уравнения  (9) 

находим 

r

≈

 0,42 (м). 

Наконец, по формуле (7), полагая g = 9,8 (м/сек

2

), находим 

70

,

0

40

,

3

8

,

9

42

,

0

≈

⋅

=

t

 (сек) 

Спуск из А в В по

 

наклонной плоскости продолжался бы 0,87 сек, т. е. почти на 25% 

дольше. 

Действительно, рассмотрим спуск без сопротивлении по прямой. 

На тело действую следующие силы: сила тяжести  

mg

F

T

=

, 

                                                                                                (11) 

сила реакции опоры  

α

cos

mg

N

=

,   (12) 

ускоряющая сила  

α

sin

mg

F

C

=

,  (13) 

42 

 

где 

2

2

sin

y

x

y

S

y

+

=

=

α

. Под действием силы F

C

 тело приобретает ускорение 

 

2

2

sin

y

x

y

g

m

mg

m

F

a

C

+

=

=

=

α

.                                                                 (14) 

Из кинематики поступательного движение  

2

2

at

S

=

.  

                                                                                                  (15) 

Отсюда  

y

g

y

x

y

x

y

g

y

x

a

S

t

⋅

+

=

+

+

=

=

)

(

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

 или 

y

g

y

x

t

⋅

+

=

)

(

2

2

2

.  

               (16) 

Подставляя числовые значения, получим  

c

t

867

.

0

75252

.

0

83

.

0

8

.

9

)

83

.

0

54

.

1

(

2

2

2

=

=

⋅

+

=

 

Рассмотренная  геометрическая  фигура  циклоида  обладает  свойствами,  которые 

имеют актуальное значение в практическом применении, в том числе и в области физики 

(на примере циклоидального маятника и метода наикратчайшего времени спуска).  

Анализируя вышесказанное, можно сделать следующие выводы: 

1. Циклоида является одной из замечательных кривых, заинтересовавший почти всех 

ученых естественных наук, начиная с эпохи Галилея. 

2. Простота построения циклоиды (с помощью производящего круга) и особенности 

формы. 

3.  Тавтохроническое  свойство  циклоиды  –  независимость  периода  колебания 

циклоидального маятника от его амплитуды, в отличие от круговых (для них это свойство 

характерно только для малых углов). 

4. Свойство брахистохрона (кратчайшее время) - линия, по которой осуществляется 

быстрейший переход точки из одного данного положения в другое. 

 

 Литература 

 

1.Трофимова Т.И. Курс физики. - М: Высшая школа, 2001. 

2. Савельев И.В. Курс общей физики. - М.: Наука, Физматлит, 1998. 

3. Детлаф А.А., Яворский Б.М. Курс физики. - М,: Высшая  школа, 1999. 

 

ƏОЖ

 333.93:577.4 

 

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТАБИҒАТТЫ АЯЛАУ ДƏСТҮРІНІҢ ТАНЫМДЫҚ  

ЖƏНЕ ТƏРБИЕЛІК МƏНІ 

 

Р. Сəтімбеков, Ғ.Ж.Медеуова, Ə. Рамазанова 

 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан 

 

Резюме

 

 

В статье рассматриваются казахские нараодные традиции и обычыи  по охране природы, а 

также   их позновательное и воспитотельное значение 

 

43 

 

Summary 

 

The article deals with the Kazakh traditions and naraodnye obychyi for Nature Protection, as well 

as their show pleasing and vospitotelnoe value 

 

                         Ата заңымның анасы болған дəстүрім, 

                                Ата салтында – ғажайып ғұрып, жақсы ырым. 

                     Ата-бабамның ақ отау, алтын бесігі – 

                            Атамекенім! Алладан соңғы басты ұғым! 

( Қалқаман Сарин) 

 

Табиғат!  Осы  бір  жүрекке  жылы,  көңілге  көтеріңкі  сезім  сыйлайтын  салиқалы  да 

салмақты  сөзде  қаншама  терең  тұжырым,  ұлағаты  мол  ұғым,  мағыналы  да  мазмұны 

ауқымды ой жатыр десеңізші! 

Табиғат  –  барлық  тіршілік  атаулының  құтты  қоныс-мекені,  алтын  ұя-  бесігі,  бар 

байлықтың ырыс, қазынасы. Ал, адам үшін табиғат ең қасиетті де, қастерлі ұғым!  Өйткені 

адамның  өзін  дүниеге  алып  келген  аяулы  да  ардақты  Анасы,  сондықтан  да  адамның 

табиғатты  «Ана»  деп  құрметтеуінде  де  өте  терең  танымдық  та,  тағылымдық  жəне 

тəрбиелік мəні зор ұғым жатыр. 

 «Табиғат  –  Ана»,  «Жер  –  Ана»,  «Отан  –  Ана»  деген  киелі  сөздердегі  «Ана»  деген 

сөздің қосылып айтылуында зор мəн бар, яғни бұл сөздер адамды дүниеге əкелуші, əрі оған 

өмір  сыйлап,  өз  перзенттеріндей  аялы  алақанымен  аялап,  жүректегі  ең  ыстық  ықыласы 

арқылы  бүкіл  мейірім  шапағатын  арнайтын  аяулы  да  ардақты  «Ана»  деген  ұғымды 

нақтылай  түседі.  Табиғат,  Жер  –  Ана,  туған  жер,  атамекен,  ауылым  деген  жанға  жайлы, 

сезіміңді  сергітетін  сөздер  бір-бірімен  үнемі  үндесіп,  құлаққа  жағымды  естілетін  бір-

бірімен мағыналас мазмұны бай сөздер. 

Белгілі  ғалым,  əрі  жазушы  Əсіп  Сапабек  ағамыз  өзінің  «Қазақ  қасіреті»  деп 

аталатын құнды еңбегінде «намысы жоқтың елі жетім, қорғаны жоқтың жері жетім»- деген 

халық даналығын келтіре отырып, нақтылы деректер арқылы қазақ жерінің қадір-қасиетін, 

оны  қорғай  білген  данышпан  бабаларымыз  жайлы  құнды  деректерді  көптеп  келтірген. 

Əсіресе, біздің заманымызға дейінгі кезеңде өмір сүрген ғұндар ханы Мүде бабамыз өзіне 

көршілес ханның жер сұраған өтінішіне үзілді – кесілді қарсы шығып, туған жерге деген 

перзенттік сүйіспеншілігі кімді болса да ойландырмай қоймайды.  

Мүде хан көрші ханның өтінішіне орай, «Жерді беру деген не сұмдық. Жер дегенің 

елдің тірегі емес пе? Жерсіз ел бола ма?... жер ұрпаққа қалдырар жалғыз мұраң. Жерді беру 

–  ұрпағыңды  сол  мұрадан  айырып,  ертең  біреуге  тəуелді  ету.  Жерден  айырылу  – 

елдігіңнен,  ерлігіңнен,  еркіңнен  айырылу.  Жерді  беремін  деу  –  ұрпақтың  жауы!  Қасиетті 

Жер – Ананы ел дұшпанына берейік дегендердің басы кесілсін! Қасиетті Жер – Ана үшін 

өлім  ақ  өлім!  Жер  берілмейді»  -  деген  екен.  Мұндай  даналық  ойды  қазіргі  кезде 

санамыздан тыс қалдыруға мүлде болмайды (1).  

Халқымыздың  сан  ғасырлық  өмірден  түйген,  көкірек  көзінің  сүзгісінен  өткен 

даналық  нақыл  сөздерінің  əрі  дүниетанымдық,  əрі  тəрбиелік  мəні  зор.  «Ханның  қасында 

болғанша, бұлақтың басында бол» - деген өсиет нақылда мағынасы мазмұнды ұғым жатыр 

емес пе?! 

Ерте  дəуірдегі  түркі  мемлекетінің  көрнекті  əскери  қолбасшысы  Күлтегін  (684-731) 

өз елі мен жерін қорғауды ұрпақтарына өсиет етіп қалдырған.  

Халқымыздың  табиғатқа  деген  ерекше  жанашырлық  сезімі  бұрынғы    ата  – 

бабаларымыздың  өмір  өнегесінен  де  байқалады.  Күллі  түркі  халқының  данышпаны 

саналатын 10-ғасырда өмір сүрген Қорқыт атаның артына қалдырған мұраларында «асқар 

тауларың құламасын, саялы ағаш сынбасын, қанаттарың қырқылмасын» деген ұғымдар да, 

туған жеріңнің табиғатын аялай біліңдер деген аталы сөздер. 

44 

 

Табиғатты  аялау,  оған  үнемі  жанашырлық  сезіммен  қамқорлық  жасап  отыру  ата-

бабаларымыздың  ұрпақтарына  ұран  етіп  қалдырған  аманаты  екендігін  ешқашан  да  естен 

шығармауға тиіспіз. 

  Өз  заманының  өнегелі  ойшылы,  əрі  ғұлама  ғалым,  əрі  ерен  емші  Өтейбойдақ 

Тілеуқабылұлы  (1397-1492)  бабамыз  «Шипагерлік  баян»  атты  энциклопедиялық 

еңбегінде «жетіге тиіспеу» - деп арнайы табиғаттағы «көктемде өсіп келе жатқан өскінге», 

«көктемде  көбеймелі  жорғамаларға»,  «көктемде  көрінген  жорғалағыштарға»,  «көктемде 

көзі  ашылған  шикілікке»  (балапандарға  Р.С.)  тиіспеу  керектігін  ерекше  атап  көрсеткен. 

Сонымен  бірге,  «Қырық  бірге  жуыспау»  деген  ескертпесінде  «ордалы  суманға  (жыланға 

Р.С.)», «қордалы қынамаға (құмырсқаға Р.С.)», «жалғыз ағашқа», «суықторғайға», «алдан 

өткен  абаданға  (қасқыр  басқарушысына  Р.С.)»,  «жаралы  жыртқышқа»,  «обалы  бар 

торшыға (өрмекшіге  Р.С.)»  жəне  т.б.  жұғыспау,  яғни  тиіспеу  қажеттігін  атап  көрсетуінің 

мəні зор (2).  

Қазақ  халқының  туған  жерге,  оның  табиғатына  деген  ыстық  ықыласы  мен  аялы 

алақанын, жүрек жылуын сөз еткенде біз ең алдымен даламыздың данышпан абызы Асан 

Қайғы  Сəбитұлы  (14  ғасырдың  соңы  15  ғасырдың  басы)  бабамыз  асқар  таудай  алыстан 

көрінеді.  Сондықтан  да,  қазіргі  кезде  Асан  Қайғы  бабамызды  қазақтан  шыққан  алғашқы 

«ел экологы» жəне «табиғат жанашыры» деп мақтануымызға болады.  

Əрбір  халықтың  өзінің  кіндік  қаны  тамған,  өркен  жайып  өскен  жерінің  табиғаты 

оның  тұла  бойындағы  адамгершілік  ақыл  –  ой  парасатымен  үнемі  тамырласып  та, 

тағдырласып та жатады. 

Қазақ  халқы  өзі  туып  өскен  жерін  ерекше  қастерлеп  «Атамекен»,  «Атажұрт»  -  деп 

атауында  қордалы  қорытынды  жатқандығы  белгілі.  Адамның  бойындағы  асыл 

қасиеттердің барлығы да өзінің атамекеніне, атажұртына деген шынайы сүйіспеншіліктен 

басталады. 

Халық  ұғымында  «табиғат»-  деген  ұғым  «туған  жер»  деген  сөзбен  мағыналас,  əрі 

мазмұндас  айтылады.  Мысалы,  «Туған  жерге  туыңды  тік»,  «Туған  жердің  түйе  аунайтын 

топырағы да киелі, туған жердің түйе жейтін жантағы да киелі», «Жері байдың – елі бай», 

«Қара  жер  қарыз  арқаламайды»,  «Жер  –  Ана,  ел  -  бала»,  «Тозған  жерде  тоқшылық 

болмайды»,  «Күте  білсең  –  жер  жомарт»  жəне  т.б.  Бұл  арада  асқан  ақыл  иесі  Абай 

атамыздыңтөмендегі  өсиетін  келтіре  кету  өте  орынды  деп  есептейміз.  «...əуелі  Құдайға 

сыйынып, екінші өз қайратыңа сүйеніп еңбегіңді сау, еңбек қылсаң, қара жер де береді, құр 

тастамайды» (Абай: Төртінші қара сөзінен) деген даналық тұжырымы ойға оралады.  

Халқымыздың  біртуар  асыл  перзенттерінің  бірегейі,  тұғырлы  тұлғалы  Мұхтар 

Əуезов  (1897-1961)  өзінің  1918  жылы  жазылған  шағын  мақаласында  табиғаттың  адам 

өміріндегі  маңызын  ерекше  бір  шабытты  сезімімен  толғана  отырып  жазып  қалдырған: 

«Адамға  қорек  беретін  –  табиғат;  адамның  тұрмысын,  кəсібін,  жан  сипаттарын  һəм  түрлі 

түрге  салатын  табиғаттың  шарттары;  əр  халықтың  мінезі,  қылығы,  салты,  пейілі,  талабы, 

жігері өз маңайындағы табиғат əсерінен пайда болады», - деп дөп басып айтқан.  

Халқымыздың  қайсар  да,  қажырлы  ұлдарының  бірі  көпшіліктің  көңіліндегі  ой-

толғаныстарды  дөп  басып,  өз  шығармаларына  арқау  ете  білген  жазушы  ағамыз  Шерхан 

Мұртаза  өмірден  көрген  көңіліне  түйген  көпшілікке  ой  салар  жəйттер  туралы  түйінді 

тұжырымдамалар  топтамасынан  тұратын  кітабында:  «...құмырсқа  екеш  құмырсқа  да  өз 

илеуін қорғайды. Ал адамдар өз үйін (табиғатты) қорлайды», - деп ойланарлық қортынды 

жасаған (3).  

Халқымыздың табиғатқа етене жақын болуына тарихи қалыптасқан өмір салты да зор 

əсер еткен. Қазіргі кезде өзіміз иелік етіп отырған ұлан байтақ жерімізді ата-бабаларымыз 

аттың жалында, түйенің қомында жүріп білектің күшімен, найзаның ұшымен қорғауы жəне 

оны  сақтап  қалуы  тарихта  теңдесі  жоқ  ұлы  батырлықтың  белгісі  деп  білеміз. 

Бабаларымыздың осындай асыл қасиеттерін бағалай білген ардақты ақын ағамыз Кəкімбек 

Салықов өзінің жүрегінен шыққан жыр шумақтарында өте орынды атап өткен: 

 

   

 

  Сұлу Көкше, өр Алатау арасы, 

45 

 

   

 

  Бəрі тұтас қазағымның даласы. 

   

 

  Сонша жерді сойылымен қорғаған, 

   

 

  Бабаларым осал емес – ау шамасы... 

 

Біздің  қазіргі  кезде  күнделікті  ауызымыздан  тастамай  айтып  жүрген  экологиялық 

мəселелерімізге  қазақ  халқы  ертеден-ақ  ерекше  мəн  беріп,  барлық  тұрмыс  –  тіршілігін 

соған сəйкес жүргізе білген. Мысалы, «обал» жəне «сауап» деген ұлағатты сөздерді естен 

шығармау қажеттігін қатал ескерткен. Халықтың бұған ұқсас экологиялық тағылымы осы 

күнге  дейін  толық  мəнінде  зерделеніп  зерттелмей  келеді.  Дегенмен  де,  халқымыздың 

табиғатты  ұл  –  қызындай  аялау  дəстүрін  Ысқақов  Сұлтанбек,  əкелі  –  балалы  Нұрғали 

мен  Қайрат  –  Дəрмен  Сарыбаевтар,    Сейдімбеков  Ақселеу,  Рысбай  Сəтімбеков  жəне 

басқалардың еңбектерінен кездестіруге болады (4,5,6,7).  

Əрбір  табиғат  байлықтарына жəне  оның жеке  туындыларына да арнайы айтылатын 

экологиялық  тыиым  сөздер  халық  арасында  кеңінен  таралған.  Ондай  тыйым  сөздердің 

тағылымдық та, тəрбиелік те мəні зор. Мысалы, күнделікті өз мұқтажымызды өтеп жүрген 

ауыз  судың  тазалығын  сақтауға  арналған  көптеген  тыиым  сөздер  «суға  түкірме»,  «суды 

ластама»,  «бұлақты  былғама»,  «су  ішкен  құдығыңа  түкірме»,  «өзің  ішетін  суға  өлген  ит 

тастама»  жəне  т.б.  бар. Осы  айтылған  əрбір  сөзде  ұлағатты  ұғым, қаншама  терең  мағына 

жатқандығын айқын аңғаруға болады. 

Ертеде  Сыр  өңірін  құтты  қоныс  еткен  бабаларымыз  «Сырдың  суын  екі  жыл  ішсең, 

ішіңе  алтын  байланады»  -  дейді  екен.  Ал,  Сыр  алқабының  қазіргі  жағдайына  қарап, 

жергілікті  тұрғындар  «Сырдың  суын  екі  ай  ішсең,  екі  елі  тұз  байланады»  -  деген  уəжді 

айтады. Мұның өзі де өмірден алынған ащы шындық! - - - 

Табиғаттың  аса  бір  құнды  байлықтарының  бірі  –  орман  –  тоғай.  Орманды  «жер 

сəулеті, əрі ел дəулеті»- деп, ерекше қастерлеген. Мысалы, «көкті жұлма», «көкті таптама», 

«орманды отама»,  «жалғыз ағашты кеспе»,  «бауға балта шаппа» жəне т.б. Мұндай тыиым 

сөздердің  бəрі  де  адамның    бойында  адамгершілік  қасиеттерді  қалыптастыруға  ұмтылған 

ұлағаттылықтың бір белгісі деп түсінген жөн. 

Табиғаттың  қадір  –  қасиетін  тереңінен  түсінген  халқымыз  табиғаттың  өзін  де  ұлы 

ұстаз,  тəлімі  мол  тəрбиеші  санап,  оны  күнделікті  ұрпақ  тəрбиесіне  орынды  пайдалана 

білген. Тіпті бала құрсақта жатқан кезінен бастап-ақ ана мен оның құрсағындағы нəрестені 

мəпелеп,  ренжітуге  тыиым  салынған.    Өмірде  көргені  мен  көңіліне  түйгені  бар  ардақты 

аналар аяғы ауыр өз келіндеріне «биік тауға қара, көңілің өседі, көңілің өссе дүниеге келер 

нəресте кеңпейілді болады. Жайқалған жасыл желекке, жайнаған гүлге қара, сəбиіңнің жүзі 

жарқын  əрі  шырайлы  болады.  Бұлақ  көзін  ашып  жүр,  балаң  қайырымды  болады»  -  деп, 

өсиет – өнегесін үнемі айтып отырған. 

Пір  Бекет  Ата  Мырзағұлұлының    (1750-1813)  да  табиғатты  аялай  жүріп,  істеген 

əрекеттері  туралы  аңыз-əңгімелер  көптеп  айтылады.  Ол  өз  ұстазының  келер  жылға 

жетерлік  отын  əкел  деген  тапсырмасын  орындау  кезінде  Бекет  ата  аздаған  қураған 

ағаштарды жиып əкеледі. Оның мəн-жайын  сұраған ұстазына, жас ағаштарға жаным ашып 

кесуге  қимадым,  сондықтан  да  тек  қураған  ағаштарды  ғана  алдым  деп  берген  жауабына 

ұстазы да əбден риза болған екен.  Бұдан асқан аса зор адамгершілік бола қоймас! 

  Елді  қорғау,  жерді  қорғау  дəстүрі  ұрпақтан-ұрпаққа  асыл  мұра  ретінде  жалғасып, 

сабақтасып,  келе  жатқан  өмір  шындығын  жырға  қосқан  жыраулардың  толғауларында  да 

ерекше орын алған. Мысалы, Сыр сүлейлерінің бірегейі – Нұртұған Кенжеғұлұлы (1887-

1930) бабамыз: «байладым басты өлімге, мақпалдай шөбі түрленген атамекен жер үшін» - 

деп толғайды. 

  Бабаларымыздың  өз  ұрпақтарына  қалдырған  өнегелі  өсиеттерінде  де  туған  жердің 

табиғатының  тағдыры  ерекше  орын  алады!  Мысалы,  мына  аталы  сөздердің  тəрбиелік 

мəніне зейін қойып көрейікші!: 

 

     Қылса да дұшпан қастығын, 

     Жолдасы бол жақсының. 

46 

 

     Елді, жерді қорға деп, 

     Балам саған тапсырдым. 

   

Халқымыздың  табиғатқа  деген  аса  зор  сүйіспеншілігі  жəне  табиғатты  көзінің 

қарашығындай  сақтап  келуі  жайлы  құнды  деректер  қазіргі  өскелең  ұрпақтарға  үлгі-өнеге 

боларлық  даналық  асыл мұралар,  ұлағаты  мол  ұғымдар,  мағынасы  терең мақал-мəтелдер, 

ғибратты    нақыл  сөздер,  ақиқатты  аңғартатын  аңыз-  əңгімелер  арқылы  жетіп  отырды. 

Осындай асыл мұралардың дүниетанымдық та, тағылымдық та жəне тəрбиелік те мəні өте 

зор. Өйткені ата-бабаларымыз өздері туып өсіп, туын тіккен қасиетті атажұртының табиғат 

тағдыры сезімін сергітіп, жүрегіне қуат, көңіліне шуақ беріп отырған. 

Халқымыздың  қажырлы  да  қайсар,  батыр  ұлдарының  бірі  Бауыржан  Момышұлы  

(1910-1982) атамыз «Сұлулық дегеннің тамыры табиғаттану деген нəрседе жатыр. Мысалы, 

гүлді  алайық  сол  гүлдерге  біз  сұлу  емессің  деп  айта  алмаймыз.  Ол  табиғаттың  жасаған 

сұлулығы. Аңдардың ішінде де сұлуы аз емес. Құстарды алып қарағын. Олардың ішінде де 

қаншама  сұлулық  бар.  Сол  себепті,  қарағым,  сұлулық  деген  нəрсенің  өзі  табиғаттың 

жасаған  шеберлігі  (творчествосы).  Осы  күнде  ғалымбыз  деп    жүрміз,  бірақ  табиғатқа 

қарсылық ету күнə» - деп, табиғат сұлулығын сезіне білуге жəне оны аялы алақанмен аялай 

түсуді кейінгі ұрпаққа аманат етіп тапсырған. 

  Бауыржан  Момышұлы  бабамыздың  өз  келіні  зерделі  де  зейінді  Зейнеп  Ахметова 

бір естелігінде атасының айтқан əңгімесін есіне түсіріп: 

- Ертедегі ата-бабаларымыз Тəңірге табынып, табиғатты өзінің асыраушысы, өмірінің 

мəні  мен  сəні  ретінде  қасиеттеп,  кие  тұтқан.  Олар  табиғат  ананың  тылсым  тынысын 

тыңдап, үнін естіп, қат-қабат құпия сырларын ұғуға құлшыныпты. Əлемдегі ең ұлы кітап – 

жаратылыстың өзінен оқып, тағылым алып, тəжірибе жинапты. 

-  Еш  нəрсенің  себепсіз  жаратылмағанын,  белгілі  бір  мақсат-міндетті  атқару  үшін 

келгенін  түсінген.  Көргенін,  түйгенін  жүрек  көзінен  өткізіп,  ақыл  тезіне  салып,  ой 

қорытқан,  байламдармен  болжамдар  жасаған.  Сол  күнделікті  түйсінген  ұғым  түсініктері 

негізінде  əлем  тіршілігі  жайлы,  болмыс  туралы  дүниетанымы  қалыптасқан.  Салт-дəстүрі, 

əдет-ғұрпы,  ырым-тыйымдары,  үрдістері  пайда  болған.  Түп  бабаларымыздың  бізден 

артықшылығы  олардың  табиғаттан  бөлінбегендігінде.  Адам  мен  жаратылыс  арасындағы 

көзге  көрінетін-көрінбейтін  тығыз  байланысты  бұзбаған.  Табиғатқа  зорлық  жасап, 

«бермесін тартып аламыз» деп қатыгездік көрсетпеген. Табиғаттың тепе-теңділік заңдарын 

сақтауды бізден артық білгеніне күмəнім жоқ деп сеніммен айта аламын... 

Табиғаттың алып тұлғасына, оның ғаламат күші мен керемет көркіне, жан-жануарлар 

мен  өсімдіктер  əлемінің  бітіміне  зор  мəн  берген  ата-бабаларымыз  өзінше  бір  жан  иесі 

жыланның  да  қыр-сырларын  жақсы    білген  бе  деймін.  Мысалы,  қазақтар  үйге  кірген 

жыланды өлтірмейді. Басына ақ тамызып, шығып кетуіне мүмкіндік жасайды (8). 

Қазақ  халқының  қара  сөзінің  хас  шебері  Қазақстан  Ғылым  Академиясының 

академигі,  Социалистік  Еңбек  Ері,  Қазақстанның  халық  жазушысы  Ғабит  Махмұтұлы 

Мүсірепов  (1902-1985) өз шығармаларында халқымыздың бойында ежелден қалыптасып, 

ұрпақтан  –ұрпаққа  беріліп  келе  жатқан  асыл  адамгершілік  қасиеттерініңбірі  –  табиғатқа 

деген  ерекше  сүйіспеншілік,  табиғатты  жүрек  жылуымен,  аялы  алақанымен  аялай 

білетіндігін  өз  шығармаларына    алтын  арқау  еткен  аптал  азамат.    «Қазақ  деген  ел  – 

бостандық, азаттықты сүйетін, даланы, таза ауаны сүйетін, таза суды, таза көгалды сүйетін 

халық»  -  деп,  тебірене  жазды.  Ол  1944  жылы  Қарағанды  өңірінің  бір  топ  маңдайалды 

майталман  ақындарын  республикалық  ақындар  айтысына  əкеле  жатып,  солардың 

арасындағы Жолдекей деген ақынның аузынан «Домбыра сазы» деген өлеңді жазып алады. 

Ол өлеңді сол кездегі құйтырқы солақай  саясатқа қарсы келер деген оймен көп уақыт бойы 

жариялай алмайды. Кейіннен жампоз жазушы осы өлеңді «қазіргі табиғат байлығын аялау 

қажеттігі  туындаған  кезде  жарияла  деп  тұрғандай  көрінді»  -  деп,  «Ел  аузынан»  -  деп 

аталатын аса құнды кітапта басып шығарды (9).  

 

    ... Домбырам сазы қара орман, 

   Қарағайлы, қайыңды, 

   Ұяңдай қысқы мекенің, 

47 

 

   Құтырған желден пана сол. 

   Күн күйдірсе пана сол, 

  Балта даусы шыққанда 

  Ойбайлайды домбыра –  

  Орманға тиді арам қол! 

  Зар қағады домбыра! 

  Тарт орманнан қолыңды! 

  Қара орманға ие бол... 

 

Осы өлең жолдарында қара орманның қасиеттері мен адам өміріндегі ерекше маңызы 

– айшықты жыр жолдарымен барынша нақты айтылғандығы бірден-ақ байқалып тұр. 

  Халқымыздың  ұғымында  «қара  жер»,  «қара  орман»,  «қара  қазан»  деген  сөз 

тіркестеріндегі «қара» деген сөз «киелі», «қасиетті» деген ойды білдіреді. Талай ғасырлар 

өзіне  сая  боған  орманды  халқымыз  «қара  орманым»  -  деп  ерекше  қастерлеген.  «Бабалар 

еккен  шынарды,  балалары  саялайды»  –  деп,  əрбір  ағаштың  өзін  де  аялауға  үйреткен. 

«Атаңнан мал қалғанша тал қалсын» деген өсиет сөздерде де зор мəн бар. 

 

Əдебиеттер

жүктеу/скачать 8,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: