Атты халықаралық Ғылыми тəжірибелік конференцияның ЕҢбектері

213 

 

 

Əдебиеттер 

 

1.

 

Адамбеков  К.Т.  "Оқушылардың  дене  тəрбиелеудің  педагогикалық  негізі"  п.ғ.д.  дисс. 

авторефераты. Алматы, -1995, 38 бет.  

2.

 

Аяшев  А.О.  Болашақ  мұғалімнің  тəрбие  жұмысына  кəсіби  даярлығын  дене  тəрбиесінің 

құралдары арқылы қалыптастыру. п.ғ.д. дисс. авторефераты, М., 1993, 55 б. 

3.

 

Кузнецов З.И. Мектеп жасындағы балалардың негізгі дене қасиеттерін дамыту // ғылыми 

конференциясының жинақтары, Поланга, 1966 ж.  

4.

 

Сапарбаев М.Б. Дене тəрбиесі пəнінің мұғалімдеріне үздіксіз педагогикалық білім беру 

жүйесінің теориясы мен практикасы. п.ғ.д. дисс. авторефераты. Алматы, 1993, 318 б. 

 

ƏОЖ

 :  94(574): 904 

 

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ  АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ 

ЕСКЕРТКІШТЕРДІ  ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР МƏСЕЛЕЛЕРІ

 

  

Ермашова Н.О. 

 

«Отырар мемлекеттік археологиялық ғылыми қызметкер қорық музейі» 

 

Резюме

 

 

В  научной  статье  описывается  археологических  монументов  в  Южном  Казахстане 

топономическим методом 

 

Summary 

In a scientific paper describes archaeological monuments in South Kazakhstan toponymic method. 

 

Қазіргі кезде археологияда тарих мəселелерін кешенді түрде зерттеу кең қолданыла 

бастады.  Осыған  байланысты  археологиялық  зерттеулерде,  басқа  ғылымдардың  

жетістіктері,  мəліметтері  жиі  пайдаланыла  бастады.  Ал,  біздің  тарихи-археологиялық 

зерттеуімізде    топонимия  мəліметтері  кең  пайдаланылады.  Жер  атаулары  ұзақ  жасайды, 

яғни «өте өміршең» келеді. Олар, тарихи-этнологиялық жəне лингистикалық мəліметтерді 

бойына  жинақтап:  этногенез,  этникалық  тарих,  ономастика  мəселелерін  дұрыс  шешуге  

септігін тигізеді  

Оңтүстік  Қазақстанның  төркіні  мен  мағынасы  жоғарыда  анықталған  археонимдері 

мен  осы  археонимдермен  аттас  археологиялық  ескерткіштерді  топонимиялық  əдіспен 

зерттеуді,  ескерткіштерді  зерттеудің  нəтижелері  мен  ескерткіштердің  этникалық 

тиістілігіне қатысты болжам пікірлерге шолу жасаудан бастаймыз. Топонимиялық əдіспен 

зерттеудің  нысаны  етіп,  бірінші  кезекте  жан-жақты,  түбегейлі  жақсы  зерттелген 

археологиялық ескерткіштерді аламыз.[3] 

Біршама  жақсы  зеттелген  археологиялық  ескерткіштердің  бірі  -  Сайрам  қалашығы. 

Бұл  қалашықтың  Қала  аталған  қалдығы,  Сайрам  елді  мекенінің  орталығында  сақталған. 

Қалашықтың  топографиясы  келесі  бөліктер  бойынша  анықталады:  а)  дүниенің  төрт 

бұрышына  қаратылған,  мөлшері  550х500  м,  биіктігі  3-5  м  болатын,  бұрыштары  жоқ 

тікбұрыш жоспарлы орталық төбе (шахристан). Периметрі бойынша төбенің шеттері дуал 

бейнелі төмпешіктермен қоршалған (бекініс дуалдарының қалдығы); ə) шахристанға жан-

жақтан  шектесетін,  көлемі  əртүрлі  (0,1-0,5  га)  болып  келетін  аморфты  төмпешіктер 

түріндегі рабадтар; б) шахристанның периметрі бойынша айнала қоршалып қазылған, ені 

8-15  м  болатын  ор;  в)  ескерткіштің  оңтүстігі  мен  шығыс  жақтарындағы  топырақтан  үйіп 

жасалған,  биіктігі  1,5  м  болатын  төмпешіктердің  қалдығы.  Ескерткіштен  табылған 

материалдар,  негізінен  Əмір  Темір  заманының  шыңылтырлы  жəне  шыңылтырсыз 

керамикасынан тұрады (хум-құмандардың бөліктері, хумша, су тасуға арналған құмыралар, 

шылапшын-тағаралар,  ас  салуға  арналған  табақтар,  пиалалар).  Бұл  ескерткішті 

археологиялық тұрғыда алғаш рет 1893-94 жылдары зерттеген В.В. Бартольд болды. Одан 

кейін бұл қалашықты 1923-26 жылдары П.П. Иванов, 1925 жылы М.Е. Массон,  1940 жылы 

214 

 

Г.И. Пацевич зерттеді. Сайрам қалашығындағы 1947-50 жылдардағы археологиялық қазба 

жұмыстарын  А.Н.  Берштамның  басшылығымен  Оңтүстік  Қазақстан  археологиялық 

экспедисиясы  жүргізілді.  Осыдан  кейін  1979  жылы  қазба  жұмыстарын  жүргізген  Н.П. 

Подушкин  басшылық  ететін  Шымкент  пединститутының  археологиялық  тобы  болды  [1]. 

Белгілі  археолог  М.Е.  Массон  1925  жылы  Сайрамда  үш  күн  болып,  жергілікті 

тұрғындардан сұрау салу арқылы мəліметтер жинап, Сайрамның топографиясын зерттеген. 

Осыдан  кейін  ол,  Сайрамның  топографиясы  мен  орта  ғасырлар    деректемелеріндегі: 

Испиджаб туралы сипаттамалар мен мəліметтердің сəйкес келетіндігіне тоқталумен қатар, 

Сайрам  мен  Испиджабтың  бір  елді  мекен  екендігіне,  яғни  бұл  екі  атаудың  бір  қаланың 

атауы  екендігіне  күмəн  келтірген  [2].    Массонның  бұл  пікірін  1947  жылы  Сайрамда 

археологиялық  қазба  жұмыстарын  жүргізіп,  Əмір  Темір  заманына  жататын  керамиканың 

көптеген  фрагменттерін  жəне  Қарахан  заманының  аздаған  керамикасын  тапқан  А.Н. 

Бернштам мен Е.И. Агеева толық қолдап Сайрамның топографиясы мен айнала төңірегін 

зерттеген  олар,  Испиджабты  басқа  жерден  іздеу  керек  дейтін  қорытындыға  келген  [3].  

Сайрамды  оғыз  қалаларына  ұқсас  типтегі  соңғы  орта  ғасырлық  қала  деп  санайтын 

Бернштам  мен  Агееваның  пікірін,  Сайрам  мен  оның  рабаттарында  жүргізілген  соңғы 

археологиялық  қазба  жұмыстарының  нəтижесінде  табылған  материалдар,  затты  айғақтар 

жоққа шығарады.  

1990  жылы  Қарашаш  ана  кесенесінің  солтүстік  батысына  қарай  150м  жерден  мешіт 

құрылысы  басталып,  шұңқыр  қазылған  кезде  Оңтүстік  Қазақстан  облыстық  мəдени 

ескрткіштерді  қорғау  комитетінің  қызметкері  А.Н.  Грищенко  бақылау  жүргізген.  Сол 

кезде,  шахристанның  ХҮІ-ХҮІІІ  ғасырларына  жататын  төменгі  қабаты  мен  ІХ-Х 

ғасырларға  жататын  жоғарғы  қабатының  аралығындағы  мəдени  қабаттарының 

хронологиясын анықтау мүмкіндігі туды. Сол 1990 жылы Сайрам елді мекенінің солтүстік 

шетінде жүргізілген қазба жұмыстарының кезінде ескі жұрттың қалың қабатының астынан 

жерасты  құрылысының  қалдығы  табылған.  Оперативті  жедел  жүргізілген  қазба 

жұмыстары,  Ү-ҮІІІ  ғасырлар  архитектурасына  тəн  жерден  қазып  жасалған,  ұзын  əрі  тар, 

бірнеше  бөлмелерді  анықтаған.  1997  жылы  А.Н.  Грищенко  Абдел-Азиз-баб  кесенесінің 

жанында  қысқа  мерзімді  қазба  жұмыстарын  жүргізіп,  ХІ  –ХІІ  ғасырлардың  керамикасын 

тапқан. Өлкетанушы М. Мирхалдаровтың ұйымдастырған Сайрам өлкетану мұражайында, 

кездейсоқ  табылған  Оңтүстік  Қазақстанның  ІҮ-ҮІ  ғасырлардағы  ерте  отырықшы-егінші 

мəдениетерінің  керамикасына  ұқсас  керамиканың  үлгілері  бар  [4].    Осы  келтірілген 

археологиялық  материалдар  мен  затты  айғақтар,  Сайрам  қалашығы  –  оғыз  қалаларына 

ұқсас типтегі соңғы орта ғасырлық қала емес, өте ертеден келе жатқан көне қала екендігін 

дəлелдейді.  

Сайрам елді мекенінідегі тұрғын үйлер мен басқа да құрылыстардың, нысандардың 

тығыз  салынуы,  бұл  археологиялық  ескеткішті  жан-жақты  түбегейлі  зерттеуге  кедергі 

болған. Осы себебепті, көне Сайрам қаласы мен оның рабадтарының ескі жұртында жəне 

қазіргі  зиратттар  мен  кесенелердің  орнында  археологиялық  қазба  жұмыстары  аз 

жүргізілген. Бірақ бұл факты Сайрам археологиялық ескерткіштерін топонимиялық əдіспен 

зерттеу мүмкін емес дегенді білдірмейді.  

Сайрам  археологиялық  ескерткіші,  А.Н.  Подушкин  ұсынған  Арыс  археологиялық 

мəдениетіне немесе Отырар-Қаратау арыс локальды вариантына жатады [5].  Көне Сайрам 

қаласы  мен  оның  рабаттарының  ескі  жұртында  археологиялық  қазба  жұмыстары  аз 

жүргізілген,  стратиграфиялық  шурф  қазылмаған.  Ескерткіштің  ең  ерте  қабаттарына 

жататын  археологиялық  материалдар  мен  артефактілер  жоқтың  қасы  болғандықтан  ал, 

Отырар мен Қаратөбе-Сауран қалашықтарының б.д. алғашқы ғасырларына жататын қабаты 

зерттелмегендіктен, бұл археологиялық ескерткіштерді, топонимиялық əдіспен арыс жəне 

отырар-қаратау  мəдениеттеріне  кіретін  археологиялық  ескерткіштер  ден  табылған 

материалдар  мен  артефактілер  жəне  осы  ескерткіштерді  зерттеу  барысында  білдірілген 

пікірлер, болжамдар бойынша зерттейміз. Осы Арыс мəдениетінің Қарауылтөбе кезеңі мен 

Қаратөбе кезеңінің алғашқы бастау фазасын жасауға сармат тайпалар бірлестігінің өкілдері 

қатысқандығы  осы  этникалық  қауымдастыққа  тура  немесе  жанама  қатысы  бар  бірнеше 

этноайқындағыш  артефактілер  куəлəндырады.  Бұл  артефактілер  мыналар:  сармат 

мəдениетіне  тəн  архар-қошқардың  басы  бүйірінде  рельефті-томпиған  күйде  бейнеленген 

215 

 

тас  құрбандық,  үстіңгі  жағы  крест  болып  бітпей,  түйме  тəрізді  диск  түрінде  бітетін  екі 

жүзді  темір семсер,  жебенің  ұштары,  дөңгелек  диск  тəрізді  тұтқасыз  жəне  бүйірінде  таяқ 

тəрізді  тұтқасы  бар  қола  айналар,    зооморфты  салпыншақтарды  араластыра  моншақтан 

жасалған  құрамалы  білезіктер  мен  алқа,  майда  ыдысшалар  тəрізді  шыны  моншақтар, 

жерлеу  салты  мен  от  культымен  байланысты  темекі,  əртүрлі  наркотикалық  өсімдіктерді 

шегуге арналған сауыттар, аяқтары бар кішігірім ағаш столдар. 

Қарауылтөбе,  Қаратөбе,  Сайрам  археологиялық  ескерткіштердің  арақашықтығы 

оншақты шақырым ғана, яғни бұл нысандар, бір-біріне жақын орналасқан. Егерде аталмыш 

ескерткіштердің  арасы  жақын  ал,  Қарауылтөбе  мен  Қаратөбе  ескерткіштерін  жасауда 

сармат  тайпалары  бірлестігінің  өкілдері  қатысқан  болса,  онда  Сайрам  атауының  пайда 

болуына себепші болған жəне осы ескерткішті жасаған-сарматтар. Сарматтар бұдан бөтен 

Қаратөбе,  Ордабасы,  Төлебайтөбе,  Күлтөбе  зираттарын  қалдырған.  Бұл  зираттар 

Сайрамнан  оншалықты  қашық  емес.  Сарматтардың  Сайрам-Испиджаб  өлкесін 

мекендегендігін  айғақтайтын  келесі  бір  этноайқындаушы  артефакты  -  Арыс  мəдениетінің 

керамикасы,  Сайрам  қалашығынан  табылған  Əмір  Темір  заманының  керамикасына  өте 

ұқсас.  Керамика  -  ең  көп  кездесетін  археологиялық  материал  екендігі  белгілі.  Сондай-ақ, 

уақыт өткен сайын керамиканың сапасы мен формасы өзгеріп отыратындығы тағы белгілі. 

Б.д.д.ІҮ – б.д. ҮІ ғасырларындағы Арыс мəдениетінің керамикасы, арада мың жыл өтсе де 

өзінің  аналогиясын  осы мəдениеттен бастау  алатын  Сайрамның  Əмір Темір  заманындағы 

керамикасынан  тапқан.  Сайрамның  ХІҮ  ғасырдағы:  1)  алмұрт  формасындағы  су  құятын 

мойны  анық  айшықталған  құмандарының  (хум  и  хумчи)  сырты  қысқа  паралель 

өрнектермен  жəне  концентрикалық  түзулермен  əшекейленген;  2)  Ыдысқа  тұзақ  тəрізді 

формадағы 2 салмақты тұтқасы бекітілген, қысқа əрі кең мойынды, нəк формасындағы су 

таситын құмыралардың сырты концентрикалық параллель түзулермен өрнектеліп, олардың 

белдерінің арасына көлбеңдеген, жылан орналасқан; 3) 2 вертикальды тұзақ тəрізді тұтқасы 

ыдыстың  екі  иығына  бекітілген,  анық  айқындалған  мойны  бар  шар  тəрізді  асхана 

табақтарының сырты стилденген өсімдік (лоза, тырнақша) орнаментті; 4) түбі дискі тəрізді 

дəстүрлі  формадағы  табақтардың  іші  толқын  тəрізді  түзулермен,  күн  белгісімен 

өрнектелген шаруашылық-тұрмыстық жəне асханалық керамикасы. Арыс мəдениетінің су 

құятын  мойны  жоқ  немесе  мойны  болар-болмас  безендірілген  алмұрт  тəрізді 

құмандарымен  тар  мойынды,  бір  тұтқалық  екі  вертикальды  тұзақ  тəрізді  тұтқалары  кең 

мойнына бекітілген нəк тəрізді формадағы су таситын құмыралармен; мойны болар-болмас 

айқындалған  шар  тəрізді,  екі  тұзақ  тəрізді  тұтқасы  тұлғасына  бекітілген  нəк  тəрізді 

табақтарымен, өсімдік (лоза) жəне геометриялық орнаментті, күн, жылан, толқын белгілері 

бар керамикасымен ұқсас келіп, сəйкестенеді. 

Ал,    Арыс  мəдениетінің  керамикасы,  өзінің  декордағы  орнаменттік,  зооморфиялық, 

антропоморфиялық  аналогиясын  б.д.  І-ші  мыңжылдығында  Сырдарияның  орта  жəне 

төменгі  ағысында  орын  алған  Жетіасар,  Отырар-Қаратау,  Қауыншы  мəдениеттерінің 

керамикасынан  табылды.  Арыс  мəдениетінің  керамикасындағы:  қыш  құман,  құмыра, 

қазандардың  тұтқаларында  жануарлардың  басы,  мүйізін,  иттің  жəне  жыланның  басын 

бейнелеуі;  ыдыстардың  тұлғасына  күйдірілмеген  балшық  кезінде  сызу  немесе 

күйдірілгеннен  кейін  тырнау  арқылы  жануарлардың,  жыланның  бейнесін  салу  тəрізді 

зооморфтық  ыдыстардың  тұлғасына  бедерлі  етіп  томпита  жапсырылған  немесе 

күйдірілмеген балшық кезінде сызу арқылы адамның бейнесін салу тəрізді антропоморфия, 

Сырдарияның  бойындағы  аталмыш  мəдениеттердің  керамикасындағы  зооморфия  мен 

антропоморфияға  өте  ұқсайды.  Мысалы:  қошқар,  түйе,  жылқы  жəне  жыланның  бастары 

бейнеленген ыдыстар, салыстырылып отырылған мəдениеттердің барлығынан да табылған. 

Тұтқаларында  иттің  немесе  түлкінің,  қасқырдың  басы  бейнеленген  қыш  ыдыстар, 

жоғарыда айтылған Сырдария бойындағы мəдениеттердің жəне Солтүстік Кавказ бен Қара 

теңіздің солтүстік жағалауында сармат-алаңдар қалдырған археологиялық мəдениеттердің 

керамикасының  арасынан  кездеседі  [6].    Арыс  мəдениетінің  керамикасынан  иттің  немесе 

түлкінің,  қасқырдың  басы  бейнеленген  қыш  ыдыстар  əзірге  табылған  жоқ,  бірақ,  осы 

мəдениттің  Қаратөбе  кезеңінде  молаға  адамның  мəйітімен  бірге  иттің  басын  немесе  өзін 

көму рəсімі, яғни ит культі пайда болған. Тұтқаларында ит басын бейнелейтін керамиканы 

жасау  дəстүрі,  осындай  қыш  ыдыстарды  жасайтын  этностарда  ит  культінің  болғандығын 

216 

 

дəлелдейтін этнологиялық факті. Егерде Арыс мəдениетінің жасаған этностарда ит культі 

болған  болса,  ал,  тұтқаларында  иттің  басын  бейнелейтін  керамиканы  жасау  дəстүрі, 

осындай  қыш  ыдыстарды  жасайтын  этностарда  ит  культінің  болғандығын  дəлелдейтін 

этнологиялық факті болса, онда Арыс мəдениеті керамикасының тұтқаларында иттің басын 

бейнелеу дəстүрі болған. 

Қазанның жəне қыш ыдыстардың астына қойылатын, екі мүйізі шошайған бұқаның 

басы  тəріздес  қыш  қондырма  (подстава)  Арыс  мəдениеті  мен  Сыр  бойындағы 

мəдениеттердің барлығының керамикасында кездеседі [7]. Арыс мəдениеті керамикасының 

алмұрт-нəк,  шар  тəрізді  формадағы  қыш  құмыралары,  өзінің  анологиясы  Сырдың  орта 

ағысындағы Отырар аймағының жəне төменгі ағысындағы Жетіасар мəдениетінің осындай 

формадағы  құмыраларынан  табады.  Бұл  құмыралардың  тұзақ  тəрізді  вертикальді 

тұтқалары,  көбінесе  жануарлардың  (қошқардың)  фигурасын  схема  түрінде  беру  арқылы 

жасалған.  Кейде  бұл  тұтқалардың  үстіңгі  жағынан  спираль  тəрізді  бұралған  қошқардың 

мүйізіне  ұқсас  қосымша  жапсырылған.  Мұндай  «қосарлы»  тұтқалар,  жоғарыда  аталған 

мəдениеттердің барлығының қыш ыдыстарында кездеседі. 

Жоғарыда  аталған  мəдениеттердің  қауыншыдан  басқаларының  қыш  ыдыстарының 

тұлғасына  томпита  жапсырылған  антропоморфиялық  жапсырмалар  (налепы-шишечки), 

Солтүстік  Кавказдың  қола  ғасырының  сұр  түсті  жылтыр  қыш  ыдыстарында  жəне  кейінгі 

алан  кезеңінің  керамикасында  кездеседі  (13).  Б.д.д.  І  ғасырмен  б.д.д.  алғашқы 

ғасырларындағы  қауыншы,  отырар-қаратау  мен  осы  мəдениеттен  бөлініп  шығатын  арыс 

мəдениеттеріне  тəн  қыш  ыдыстар  мен  олардың  элементтерінің  біршама  саны  Жетіасар 

мəдениетінен  кездестіруге  болады.  Осымен  қатар  Жетісарадың  керамикалық  кешенінің 

Солтүстік  Кавказдағы  алан  мəдениеті  мен  жəне  осы  алан  мəдениеті  мен  қауыншының 

өлікті  жерлеу  рəсімінің  кейбір  жекелеген  элементтерінің  білгілі  бір  ұқсастығын, 

жақындығын атап өткіміз келеді [8].  Сайрам-Испиджаб археологиялық ескерткіші кіретін 

Арыс мəдениеті мен Сырдың орта жəне төменгі ағысындағы жəне Оңтүстік Орал, Төменгі 

Еділ,  Солтүстік  Кавказ,  Қара  теңізідің  солтүстік  жағалауындағы  сармат-алан 

мəдениеттерінің  арасындағы  генетикалық,  этникалық,  мəдени  байланыстардың  көрінісі, 

тек керамикадағы ұқсастықпен ғана шектеліп қоймай, сондай-ақ, өлікті жерлейтін моланың 

немесе қабірдің құрылысы - катокомба, қарудың адам мəйітіне қатысты орналасу жағдайы 

(семсер  сол  жағында,  ақинақ  оң  жағында)  ұқсас  келеді.  Сонымен  қатар,  əйел  қабырында 

қарудың  болуы  сияқты  этно-əлеуметтік  ерекшеліктер  мен  жəне  қабірден  табылған  б.д.д. 

ІІІ-І  ғасырларда  сарматтармен  байланыстылыратын  ауыр  салмақты  атты-катафрактаридің 

құрамдас бөлігі болып табылатын креуке сауыт пен найза, үстіңгі жағы крест болып бітпей, 

түйме тəрізді диск түрінде бітетін екі жүзді темір семсер, үстіңгі жағы крестсіз қызыл түске 

боялған  ағаш  қынаптағы  қанжар,  ағаш  бұтақтарынан  тоқылып  жасалған  қалқанның 

қалдығы,  жебенің  ұштары,  креуке  немесе  торкөз  сауыттың  атқа  арналып  ағаш 

бұтақтарынан  тоқылып  жасалған  ағаш  нұсқасы,  дөңгелек  диск  тəрізді  тұтқасыз  жəне 

бүйірінде таяқ тəрізді тұтқасы бар қола айналар, зооморфты салпыншақтарды араластыра 

моншақтан  жасалған  құрамалы  білезіктер  мен  алқа,  майда  ыдысшалар  тəрізді  шыны 

моншақтар  мен  алтын  жалатқан  шыңылтырлы  (глазурь)  моншақтар  секілді 

артефактылармен жалғасады.  

Оңтүстік  Қазақстанның  археологиялық  ескерткіштерін  зерттеу  археология 

ғылымының маңызды жұмыстарының бір бөлігі болып табылады.  Сонымен қатар мұндай 

зерттеу жұмыстары өз жалғасын одан əрі табуда. 

 

Əдебиеттер  

 

1. Свод памятников истории и культуры Казахстана. Том 1. ... с. 198. 

2. Массон М.Е. Старый Сайрам. Изв. Средазкомстариса. 1928г.Вып.3.с.23-42  

3.  Бернштам  А.Н.  Проблемы  древней  истории  и  этногенеза  Южного  Казахстана  // 

ИАН Каз. ССР. Серия археология. вып. 2. N51. Алма-ата. 1949. с. 74-76. 

4. Байтанаев Б.А. Древний Испиджап. Шымкент-Алматы. 2003. с. 30. 

5.  Подушкин  А.Н.  Арысская  культура  Южного  Казахстана.  IVв.  до.н.э.-VIв.  н.э. 

Туркестан. 2000. с. 88-91. 

217 

 

6. Левина Л.М. Керамика нижней и средней Сырдарьи в I тыс. н.э. ... с. 27,40,66,70. 

7. Левина Л.М. Керамика нижней и средней Сырдарьи в I тыс. н.э. ... с. 241. 

8. Подушкин А.Н. Арысская культура Южного Казахстана ... с. 150-151.  

 

УДК

 37.470.62 

 

ИСТОРИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ТВОРЧЕСКОГО ПОДХОДА К 

ДЕКАРОТИВНО-ПРИКЛАДНОМУ ИСКУССТВУ  

 

Жунисова Н.А.

  

 

Международный гуманитарно-технический университет            

г. Шымкент, Казахстан 

 

Түйін

 

 

В  статье  рассматривается  историческая  роль  декоративно  прикладного  искусства  в 

подготовке будущих преподавателей средней школы. 

 

Summary 

 

Keywords: decorative applied art, types of folk art, teaching of technologist students 

 

Одно  из  важных  направлений    народного  творчества  —  декоративно    прикладного 

искусства  казахов  —  тесно  связана  с  традициями,  обычаями  кочевого  образа  жизни,  с 

условиями  окружающей  среды,  художественной  особенностью  ремесла,  с  деятельностью 

профессиональных  художников  и  народных  мастеров.

  Народное  прикладное  искусство 

является  наследием  материальной  и  духовной  культуры  древних  племен,  обитавших  в 

Великой  степи.  Его  развитие  тесно  связано  с  кочевым  образом  жизни  традиционного 

казахского  общества,  социально-экономическим  положением,  самосознанием  народа  и 

историческим  процессом.  Культура  жизнеобеспечения  казахов  во  многом  определялась 

народными  промыслами  и  ремеслами.  В  изделиях  прикладного  искусства  отражены 

древние взгляды и мировоззрения казахов в виде различных орнаментов и узоров. 

Ремесла  условно  делились  на  мужские  и  женские. 

  Мастера  по  дереву,  ювелиры, 

рукодельницы  изготавливали  изделия,  имеющие  практическое  значение  в  быту.  Для 

воинов мастера изготавливали оружие, военное снаряжение: копья, сабли, секиры, мечи и 

т.д.  Мастера  по  дереву  изготовляли  деревянные  детали  войлочной  юрты,  домашнюю 

утварь и музыкальные инструменты: домбру, кобыз и др. Ювелиры изготовляли различные 

украшения:  серьги,  браслеты,  кулоны,  подвески,  талисманы,  украшения  для  женской 

одежды  и  т.д.  Народные  умельцы  вносили  заметный  вклад  в  развитие  декаротивно 

прикладного  искусства,  осваивая  и  развивая  различные  технологические  методы. 

Например,  искусство  изготовления  седел,  упряжи  требует  не  только  мастерства,  но  и 

умения  выбирать  необходимые  для  изготовления  определенные  материалы.  Мастера  по 

изготовлению седел не ограничивались лишь изготовлением седел и конской упряжи, они 

их  украшали  различными  орнаментами.  Истоки  народных  промыслов  и  ремесел  казахов 

имеют  многовековую  историю.  Археологические  находки  свидетельствуют  о  развитии 

ткачества  у  племен  андроновской  культуры  на  территории  Казахстана.    Казахский  народ 

стал  преемником  духовной  и  материальной  культуры  племен,  издавна  обитавших  на 

территории Казахстана. На развитие культуры казахского народа большое влияние оказали 

народы  Южной  Сибири,  Средней  Азии.  Определенных  высот  достигли  традиционные 

народные ремесла во второй половине XIX — начале XX в. Прикладное искусство имеет 

национальные черты. Форма предметов — посуды, мебели, одежды — связана с обычаями 

и образом жизни народа, с его эстетическим особенностями.

 

218 

 

В  настоящее  время  несмотря  на  определенные  трудности  развитие  культурных 

процессов,  педогагического  и  этнопедагогического  направления  в  образовании  достигли 

определенных  результатов.  Развитие  данного  направления  способствует  дальнейшему 

развитию  декаротивно-прикладного  искусства  в  обществе  и  дает  новое  направление  в 

подготовке  высокоспециализированных  педагогических  кадров  профессионального 

обучения.  Учитывая  то,  что  в  современном  обществе  все  большим  спросом  пользуются 

предметы  декаративно-прикладного  искусства,  высшей  школе  необходимо  уделять 

внимание  интеграции теоретических знаний и практических навыков с целью подготовки 

конкурентоспособных специалистов отвечающим требованиям рыночной экономики. 

 В  историческом  прошлом  не  имевший  возможность  получать  специальные  знания 

по  профессиональному  обучению  қазахский  народ,  всегда  отличался  тем,  что  мог  с 

достоинством  оценить  красоту  и  изящность  окружающей  среды  и  предметов  обихода.  В 

народе  во  все  времена  выделялись  ремесленники,  изготавливающие  своими  руками 

предметы  и  украшения,  домашнюю  утварь,  архитектурные  строения,  которые  и  в 

настоящее  время  не  теряют  свою  историческую  ценность.          Издавно  трудолюбивый 

казахский  народ  уделял  большое  внимание  воспитанию  молодого  поколения.  Обработка 

шкур,  шерсти,  изготовление  кошмы,  ковров,  узоров  из  материала,  обработка  и 

изготовление предметов из камня и железа и т.д. передовались из поколения в поколение, 

от  мастера  к  ученикам.  Надо  отметить  что  изготовленные  мастерами  предметы  всегда 

сохраняли  национальный  калорит,  самобытность  и  отражали  особенности  культуры 

казахского народа. 

Учитывая  особенность  древней  культуры  нашего  народа  в  современном  обществе 

зарождается  тенденция  сохранения  культурного  наследия,  путем  приобщения  и  обучения 

современной молодежи декаративно-прикладному искусству, сохранению тех культурных 

ценностей, которые подчеркивают национальную особенность казахов.  

В  условиях  рыночной  экономики,  когда  рост  производства  напрямую  зависит  от 

научно-технического  развития  той  или  иной  отрасли,  когда  обществу  представлены 

высокотехнологичные  продукты  производства,  декоративно  прикладное  искусство 

отражающее  историю  общества  имеет  особое  значение.  Общеизвестно,  что  вещи 

сделанные руками умельцев, тем более если они отражают национальный калорит, имеют 

определенную историческую ценность в современном обществе.  

     В настоящее время основной задачей  высшей школы выпускающих специалистов 

декаротивно  прикладного  искусства  является  подготовка  интелектуально  развитых, 

творческий  мыслящих,  грамотных  преподавателей,  которые  могут  передовать 

подрастающему поколению культурные и материальные ценности народного прикладного 

искусства. Для этого необходимо: 

 -  дать студентам понятия о видах народного творчества и способах их применения; 

-  углублять  знания  обучающихся  о  казахском  народном  прикладном  искусстве;  

-  развивать  мелкую  моторику  рук,    навыки  пользования  принадлежностями  народного 

прикладного труда;   

-воспитать у молодежи любовь и уважение к народному творчеству;  

-воспитать у студентов эстетические чувства: понимание значения искусства в жизни 

каждого человека, её красоты;   

В  эпоху  независимости  народное  декоративно  прикладное  искусство  из  года  в  год 

развивается  нарастающими  темпами.  Общеизвестно  что  знание  истории  развития 

народного  творчества,  прикладного  искуства  народа  развивает  у  молодого  поколения  

патриотизм,  чувство  гордости  историческим  прошлым  своей  нации.  Поэтому  основной 

задачей преподавателей предмета технологии является привитие у студентов творческого 

свободного  мышления,  любви  к  культурным  ценностям,  знание  особенностей 

национального калорита прикладного искусства, через которое передается самобытность и  

культура казахского народа.  

жүктеу/скачать 8,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: