Атты халықаралық Ғылыми тəжірибелік конференцияның ЕҢбектері

184 

 

5.

 

Теория  к  методики  физического  воспитания  /Под  ред.  Б.А.Ашмарина,  -М.: 

Просвещение, 1990. 

6.

 

Президентские тесты Республики Казахстан. - Алматы, 1997. 

 

ƏОЖ

 796.5 

 

БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ КƏСІБИ ДАЙЫНДЫҒЫН ҚОЗҒАЛЫСТАҒЫ 

ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ӨЛШЕМДЕРДІ ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП ЖЕТІЛДІРУДІҢ 

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ 

 

Алшынбаев К.И.,  Садыбаева Г.Б., Желеубаева Б.С. 

 

Аймақтық əлеуметтік инновациялық университеті, 

Шымкент, Қазақстан 

Республикасы

 

 

Резюме

 

 

В  этой  научной  статье  рассматриваются  виды  совершенствования,  учитывая 

энергетическое развитие специалистов физического воспитания 

 

Summary 

 

This  article  discusses  the  types  of  scientific  improvement,  considering  energy  development 

specialists of physical education 

 

Маманның  кəсіби  дайындығын  жетілдіруде  спорттық  іс-əрекет  болғандықтан 

энергетикалық өлшем деген ұғым жиі кездеседі. Мұнда ол қозғалыс мүмкіндігі тұрғысында 

қарастырылады. 

  Шекті 

энергетикалық  мүмкіндіктерді  арттыру  қозғалыс  қызметін  оның 

қарқындылығының  барлық  диапазонында  қамтамасыз  етеді.  Мысалы,    ОБТ  шамасының 

артуымен  бір  уақытта  бұлшық  ет  күші  ұлғаяды,    аэробты  жəне  анаэробты  шек  деңгейі 

көтеріледі,    циклдік  қозғалыстың  неғұрлым  ықшам  қарқындылығы  артады  жəне 

қарқындылық  шəкілі  бойынша  экономикалық  режимдер  аймағы    ауысады,    арнайы  дене 

бітімінің жұмыс істеу қабілеті артады.  

Физиологиялық жəне эргометрикалық сипаттамалардың мұндай серпіні орта жастағы 

адамдар  үшін  өте  қолайлы  ретінде  бағаланады.  Бұл  жерде  қолайлы  климтаттық 

жағдайларда өмір сүретін жəне еңбек ететін адамдар туралы ғана сөз болып отырған жоқ,  

сонымен  бірге  экологиялық  ахуалы  қиын  өңірлердің  (аридтік  аймақтағы,    таудағы  жəне 

осыған ұқсас) тұрғындары туралы да сөз болып отыр.   

Бұл айтылғандардан 3 бөліктен тұратын маңызды нəрсеге талдауға болады. Олардың 

ішінде  біріншісінде  шекті  қол  жетімді  энергетикалық  мүмкіндіктерді  айқындаумен  бірге 

жүретін  физиологиялық  процестерді  қоса  алғанда,    бұлшық  ет  қызметін  энергетикалық 

қамтамасыз  етудің  физиологиялық  тетіктері  туралы  қазіргі  заманғы  көзқарастар 

баяндалады. Екінші бөлікте əр түрлі жынысты жəне жастағы адамдардың (бініші кезекте,  

орта 

жастағы 

адамдарда) 

энергетикалық 

əлеуетін 

сипаттайтын 

көрсеткіштер 

номенклатурасы  мен  шамасы  туралы,    сондай-ақ  шекті  энергетикалық  мүмкіндіктерді 

тестілеу  əдістері  туралы  жарияланған  мəліметтер  талқыланады.  Шолудың  қорытынды 

бөлігі  қиындық  туғызатын  сыртқы  факторлардың  (гипертермия,    гипокися  жəне  тағы 

басқалары)  адамның  энергетикалық  мүмкіндіктеріне  əсері  туралы  əдеби  деректерге 

арналған. [3] 

Бұлшық ет жұмысын энергиямен қамтамасыз ету тетіктеріне тоқталайық. 

Креотинкиназды  реакция,    митохондриалды  (тотығу)  фосфорилирленген  жəне 

анаэробты гликолиз  лакта  құра  отырып,    бұлшық  ет  белсенділігі  кезінде АТФ ресинтезін 

қамтамасыз ететін биохимиялық реакция ансамблінің негізін құрайды. Аталған тетіктердің 

дене  шынығу  жұмысын  энергиямен  жабдықтауға  қатысу  дəрежесі  оның  қарқындылығы 

мен ұзақтығына байланысты. Қысқа мерзімді жүктемелер энергия түзудің елеулі анаэробты 

185 

 

процестерімен,    ал  ұзақ  мерзімділері  тотығу  жүйесімен  қамтамасыз  етіледі.    Бұлшық  ет 

жұмысын  энергиямен  қамтамасыз  етуге  лактацидті  жүйе  анаэробты  шек  деңгейінің 

механикалық қаутының өсу шамасына қарай өсе түседі.  

С.Е.  Севериннің  жəне  Margariaның    жарияланымдаарының  өзінде  жалпы  түрде  3 

негізгі  энергетикалық  жүйенің  өзара  іс-қимылының  тетіктері  белгіленген  болатын.  Бұдан 

арғы  зерттеулермен  энергия  түзудің,    ең  алдымен,    мембраналы  əлеует  түзу  жəне 

митохондриалды  фосфорилирлену  кезіндегі  сутегі  иондары  көлігінің  тетігі  жолдарына 

жататын    көптеген қағидатты мəселелері нақтыланды. 

Тотықтанатын фосфорилирленген жəне анаэробты гликолиз арасындағы реципрокты 

өзара  қатынастар  байқалуы,      зерттеуші  Л.  Пастер  еңбектерінде  көрінеді.  Бір  жасушалы 

организмдермен  эксперимент  жасай  отырып,    ол  оттегі  жетіспеген  кезде  глюкозаның 

анаэробты  ыдырауы  аэробты  жағдайға  қарағанда  жылдам  жүретіндігін  көрсетті.  Бүгінгі 

таңда энергия құраушы процестердің жасушада АТФ жəне АДФ шоғырлануға тəуелділігі 

жəне тиісті ферментердің белсенділігі арқасында іске асатын анаэробты гликолиздің жəне 

тотығу  фосфорилирленуінің  өзара  ингибирленуі  анықталды.  Атап  айтқанда,    майлардың 

тотығу 

жылдамдығы 

лактатгидрогеназдардың 

белсенділігіне 

жəне 

лактат 

продуцирленуінің жылдамдығына əсер етеді.  

 Соңғы  жылдары  өңделу  кезеңінде  фосфагенді  жəне  лактацидті  энергетикалық 

жүйелер  белсенділігінің  өзара  қатынасы  туралы  жаңа  деректер  алынды.  Лактацидті 

жүйенің  белсенді  болуы  сəтін  бұлшық  ет  жұмысының  басынан  бөлетін  уақыт  аралығы 

механикалық  қуат  ұлғайған  кезде  азаятындығын  көрсетілген.  Сонымен  қатар  екі 

энергетикалық жүйенің əрқашан бірдей өзара іс-қимылы туралы Saltin ұйғарымы мен осы 

өзара  қатынастарды  барлық  уақытта  гетерохронды  деп  санайтын  Margaria  көзқарасы 

арасындағы қарама-қайшылық жойылды. 

Сондай-ақ  шекті  қол  жетімді  мүмкіндіктерді  көрсету  үшін  жаттығудың  алғашқы 

секундтарынан  бастап  неғұрлым  мүмкін  жоғары  механикалық  қуатты  ұстап  тұру  қажет. 

Тек  осындай  жағдайда  ғана  барлық  3  негізгі  энергетикалық  жүйе  энергия  өнімінің  ең 

жоғары  жылдамдығы  мен  (энергияның  сақталу  заңы  бойынша)  ең  көп  механикалық 

өнімділікті қамтамасыз ете отырып,  синергистер ретінде жұмыс істейді. 

Энергетикалық  жүйелер  арасындағы  реципрокты  қатынастар  сияқты  (біркелкі 

жүктемелер  кезінде)  олардың  арасындағы  синергиялық  өзара  қарым-қатынастарды 

(шаршағанға  дейін  бұлшық  ет  жұмысы  кезінде)  шекті  энергетикалық  мүмкіндіктерді 

қамтамасыз ететін тетіктерді түсіндіру кезінде ескерген жөн.  

Бұл  мəнде  реституция  кезеңінде  энергетикалық  жүйелердің  өзара  іс-қимылының 

мүддесі  мен  заңдылығы  көрінеді.  Осылайша,    бұлшық  ет  қызметінің  оңтайлы 

қарқындылығы  бар,    бұл  кезде  лактатты  митохондриалды  фосфорилирлену  субстраты 

ретінде  кəдеге  жарату  күшейеді.  Оңтайлы  (бұл  мəнде)  қарқындылық  аэробты  шектің 

деңгейіне жақын. [4] 

Бұлшық  етте  пайда  болатын  лактатты  кəдеге  жараату  жылдамдығы  лактациялық 

жүйе  сыйымдылығын  болжау  үшін  аса  маңызды.  Жаттығуды  орындаудан  бас  тарту 

гликогеннің  қорының  азаюынан  да,    сол  сияқты  лактаттың  жинақталуынан  жəне  ол 

тудыратын  ағзаның  ішкі  ортасын  қышқыл  ортаға  жылжыту  pH  нəтижесінде  орын  алуы 

мүмкін. Бұл ретте қышқылды-негізгі жай-күйдің өзгеруіне төзімділік жас ұлғая келе жəне 

денсаулық жағдайының нашарлау шамасына қарай төмендейді.  

Адамда  бұлшық  ет  жұмысын  энергиямен  жабдықтаудың  резервтік  тетігі 

аденилаткиназамен катализденетін миокиназды реакция болып табылады. 

Бірақ  оның  энергия  өнімі  көп  емес  жəне,    егер  орта  жəне  егде  жастағы  адамдар 

туралы сөз болса назарға алынбауы мүмкін. 

Əр  түрлі  жастағы  адамдардағы  энергетикалық  жүйенің  əлеуеті  жəне  оны  тестілеу 

əдістері 

Бұл  бөлім  энергетикалық  жүйелердің  маркерлерінің  тіркелген  шамалары  олардың 

шынайы  шамасына  ғана  емес,    тестілеу  əдісіне  де  тəуелді  болатындықтан  2-бөліктен 

тұрады. 

Əлеуетті  энергетикалық  мүмкіндіктер  көптеген  факторларға  байланысты.  Олардың 

кейбіреуі  есепке  алуға  жəне  бақылауға  оңайлықпен  көнбейді  (мысалы,    гигиеналық  өмір 

186 

 

сүру режимін ұстап тұру). Бірақ жеңіл ескерілетін де факторлар бар; олардың қатарына ең 

алдымен жасы жатады.  

Жас  ұлғайған  сайын  дене  композициясы  да  жəне,    атап  айтқанда,    бұлшық  ет 

массасының  көлемі,    қан  айналымы  жəне  сыртқы  демалу  жүйесінің  өнімділігі    өзгереді. 

Барлық бұл өзгерістер жиынтығында тотығу энергетикалық жүйесі қуатының жас серпінін 

айқындайды (ОБТ). 

Əдебиеттегі  бар  мəліметтер  негізінен  оттегіні  ең  көп  тұтынуға  қатысты.  Көптеген 

авторлар  ОБТ  шамасы  адамның  жасы  ұлғайған  сайын  ұлғайып  отыратындығын,    18-20 

жаста  тұрақталатындығын,    бірнеше  жыл  ең  жоғары  деңгейде  сақталатындығын  жəне 

кейіннен  біртіндеп  əрбір  он  жыл  сайын  орта  есеппен  3,  5  мл/мин.  Кг  азаятындығын 

белгіледі.  

Басқа деректер бойынша 70 жасқа қарай ОБТ 20 жастағы ОБТ шамасының шамамен 

50  %-ын  құрайтын  деңгейге  жетеді.  Əр  түрлі  авторлар  алған  ОБТ  шамасының  біркелкі 

болмауынан  көрініс  тапқан  талқыланып  отырған    көрсеткіштің  едəуір  жеке  адам  аралық 

вариативтілік жастан басқа факторлардың əсерімен түсіндіріледі.  

Атап  айтқанда,    жаттығатын  спортшыларда  аэробты  мүмкіндіктер  басқа  адамдарға 

қарағанда  жоғары  екендігі  белгілі.  Сондай-ақ  орта  жəне  егде  жастағы  адамдардың,    егер 

жеткілікті  түрде  жоғары  дене  шынықтыру  белсенділік  деңгейін  ұстап  тұрса,    тотығу 

жүйесінің жоғары қуатын ұзағырақ сақтайтындығы байқалды. 

Келтірілген  деректер  анаэробты  жолмен  АТФ  ресинтезін  қамтамасыз  ететін 

физиологиялық  жүйелердің  мүмкіндіктерінің    пісіп-жетілу,    тұрақтану  жəне  кейіннен 

төмендеу тетіктері туралы қазіргі бар ұғымдарға сəйкес келеді.  

Егер  тотығу  жүйесінің  қуатына  жүздеген  жарияланымдар  арналған  болса,    онда 

энергетикалық  жүйелердің  басқа  маркерлерінің  шамасын  едəуір  сирек  өлшеді.  Бұл,  

біріншіден,    лактацидті  жүйенің  сыйымдылығын  дəл  бағалау  үшін  қанның  сынамасын 

алуға  байланысты  күрделі  өлшеу  əдістемесімен,    ал  екінші  жағынан  спортпен 

шұғылданбайтын  егде  адамдар  үшін  аэробты  энергиямен  қамтамасыз  етудің 

(анаэробтымен салыстырғанда) үлкен маңыздылығымен түсіндіріледі.  

Əр  түрлі  зерттеушілер  тіркеген  энергетикалық  жүйелер  маркерлерінің  шамасы 

арасындағы жоғарыда келтірілген жеке адам аралық айрымашылықтар ішінара бірдей емес 

əдістемелер  қолданылуымен  түсіндіріледі.  Əрі  осы  əдістемелердің  кейбіреуі  жоғары 

дəлдікке үміттендейді де,  себебі халықты жаппай зерттеуге жəне сол бір адамдарды үнемі 

бақылауға  арналған.  Мұндай  əдістемелердің  елеулі  артықшылығы  –  пайдаланудағы 

қарапайымдылық.  Мысалы,    ОБТ  жанама  айқындау  əдістері.  Fick  теңдеуіне  сəйкес 

дəлдеймін    бойынша  оттегіні  тұтыну  бұлшық  ет  жиырылуы  жиілігінің  систологиялық 

шығарындыға  жəне  оттегі  бойынша  артериовенозды  айырмаға  туындымен  айқындалады. 

Мұндай  əдістемелерге  тиіспей-ақ,    метрологиялық  əдептілік  талаптарына  сəйкес  келетін 

дəлдікті  қамтамасыз  ететін  адамның  шекті  энергетикалық  мүмкіндіктерін  тестілеудің 

əдістеріне  тоқталамыз.  11,    12-кестелерде  осы  əдістермен  алынған  деректер  келтірілген. 

Тотығу жүйесінің қуатын айқындау үшін 2 тест сенімге ие деп саналады: сатылы сынама 

(«Balke тесті») жəне қосалқы ең жоғары салыстырмалы қуаттың шекті (шаршағанға дейін) 

жүктемесі (əдетте,  ұзақтығы 5 мин). Аталған тесттердің бірін ОБТ-мен қатар аэробты жəне 

анаэробты  шек  деңгейін,    сондай-ақ  оңтайлы  (неғұрлым  үнемді)  қуаттың  немесе 

жылдамдықтың  шамасын  бағалауға  мүмкіндік  береді.  Олардың  ішіндегі  екіншісі  бұл 

қосымша ақпаратты бермейді,  алайда,  едəуір аз уақыыт алады. Осы тесттердің қайсысы 

ОБТ  шамасын  дəлірек  айқындауға  мүмкіндік  беретіндігі  туралы  бірыңғай  пікір  жоқ. 

Осындай  жағдайда  олардың  арасындағы  айырмашылық  статистикалық  тұрғыдан  елеусіз 

екендігі шындыққа жақын.[5]  

Тесттің  екі  нұсқасында  да  ОБТ  өлшеудің  нəтижесіне  жұмыс  істейтін  бұлшық  еттің 

топографиясы елеулі əсер етеді,  ол,  өз кезегінде,  жүктеме қою тəсіліне тəуелді. Көрінетін 

аэробты  қуат  жоғары  жəне  ОБТ-ның  шынайы  шамасына  жақын  болған  сайын  дененің 

бұлшық ет массасының көп бөлігі жаттығуға араласатындығы байқалды. 

Жақын  уақытқа  дейін  анаэробты  жүйелердің  сыйымдылығы  қалпына  келтіру 

процесінде  оттегіні  тұтынуды  өлшеу  нəтижелерімен  айқындалуы  мүмкін.  Бірақ  жаңа 

экспериментальды  деректердің  жинақталу  шамасына  қарай  «оттегі  борышы» 

187 

 

тұжырымдамасы  əділ  жəне  неғұрлым  көбірек  табанды  сынға  ұшырады.  Алайда  қазіргі 

күннің  өзінде  фосфагенді  энергетикалық  жүйенің  сыйымдылығы  көрсетілген  тəсілмен 

бағалануы  мүмкін  деп қабылданған. Бұл  үшін  оттегіні  нетто-тұтынудың  қалпына  келудің 

алғашқы 2 минутындағы жиынтық шамасын өлшейді. Бұл əдіс жеткілікті түрде шындыққа 

сай  келетін  ұйғарымға  негізделгендігі  сондай,    фосфагенді  жүйе  энергетикалық  əлеуетті 

жұмсау  кезінде  де,    сол  сияқты  жұмсалған  энергетикалық  əлеуетті  толтыру  кезінде  де 

лактацидтінің алдында басымдылыққа ие. 

Оттегі  борышының  «баяу  фракциясы»  шамасы  бойынша  лактацидтік  жүйенің 

сыйымдылығын  бағалауға  келетін  болсақ,    онда  оның  жеткіліксіз  метрологиялық 

сыпайылығы  дəлелденген  деп  санауға  болады.  Сондықтан  сыпайы  деректерді  алу  үшін 

қандағы лактаттың ең көп шоғырлануын өлшейді,  ол бірнеше факторлардан,  оның ішінде 

бұлшық  еттегі  гликоген  қорына,    қанның  буферлік  қасиетіне  жəне,    жалпы  алғанда,  

ағзаның  ішкі  ортаның  pH  төмендеуіне  төзімділігіне  тəуелді.  Мұның  барлығы  бəрін 

қосқанда,  лактацидті энергетикалық жүйе сыйымдылығының шамасына негізделеді. 

Лактацидтік жүйенің сыйымдылығын анықтау үшін сатылы-өсетін қуат тесті жиірек 

пайдаланылады.  Бұл  жағдайда  жүктеменің  ең  жоғары  сатысынан  кейін  қалпына  келудің  

біріншіден жетінші  минутына  дейін алынған қан сынамасы  талданады.  Бірақ капиллярлы 

қандағы  лактаттың  шоғырлануының  ең  көп шамасын  шиеленіскен аралық  жұмыс кезінде 

жəне  ең  жоғары  қарқындылыққа  жақындайтын    тұрақты  қуатты  жүктеме  кезінде  тіркеу 

мүмкін болады. Мұндай тестілеу кезінде шынайы түрде ұзақтығы 1, 5 – 2, 0 минут шекті 

жұмыс  орныдалады.  Лактацидті  энергетикалық  жүйе  сыйымдылығын  айқындаудың  бұл 

тəсілін,    шамасы,    ең  үздік  деп  санауға  болады,    себебі  ол  жоғары  дəлдік  пен  зерттеу 

қарапайымдылығын үйлестіреді.  

Климатқа  бейімделу  қабілеті  əр  адамда  əр  түрлі.  Жұмыс  істеу  қабілеті  ыстық 

жағдайда  оттегіні  тұтынудың  абсолютті  шамасымен  емес  жəне  оның  дене  массасына 

қатынасымен  емес  (немесе  салыстырмалы  ОБТ),    ал  ОБТ  шамасының  дененің  үстіңгі 

қабатына  қатынасымен  айқындалатындығы  белгіленді.    Температуралық  жайлылық 

жағдайында мұндай тəуелділік байқалған жоқ. Осы зерттеуде,  егер ылғалды ыстық ортада 

бейімделудің  лимиттелетін  факторы  дене  мөлшері  (жылу  бөлу  тетігі  бойынша)  болып 

табылатындығы  айрықша  басым  болатын  болса,    құрғақ  ыстық  жағдайында  жетекші  рөл 

тер бөлінудің тиімділігіне ауысады.  

Əдебиеттер 

 

1

 

Кураев  Г.А.,    Бабенко  В.В.Бинокулярная  экспозиционная  острота  зрения  как 

показатель  раннего  развития  зрительного  утомления  при  работе  с  компьютером. 

Валеология,  1999,  № 1 

2

 

Апанасенко  Г.Л.,    Попова  Л.А.  Медицинская  валеология.  Ростов  на  Дону. 

Феникс. Киев,  2000. –С. 37-39 

3

 

Бальсевич  В.К.,    Запорожанов  В.А.  Физическая  активность  человека.  Киев,  

Здоровье,  1987. -224 с. 

4

 

Матвеев  Л.П.  Теория  и  методика  физической  культуры.  –  М.:  ФиС,    1991.  –  С. 

170. 

5

 

Бабанский  Ю.К.  Избранные  педагогические  труды.  –  М.:  Педагогика,    1989.  – 

560 с. 

6

 

Кузьмина 

Н.В. 

Профессионализм 

личности 

преподавателя 

и 

мастера 

производственного обучения. М.: Высшая школа,  1990. – С. 74-76. 

 

 

 

 

 

 

 

 

188 

 

ƏОЖ

 796.5 

 

ЦИКЛДІ ҚОЗҒАЛЫСТАҒЫ МАШЫҚТАНУДЫҢ ТЫНЫШТЫҚ КҮЙДЕГІ 

ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ 

 

Алшынбаев К.И., Садыкова Д.Б., Желеубаева Б.С. 

 

Аймақтық əлеуметтік инновациялық университеті,  

 

Резюме

 

В данной научной статье описывается стандартная нагрузка и физиологическое описание в 

цикловых движениях при тренировке 

 

Summary 

In this scientific article describes the physiological characteristic of sports in the cyclic motion 

 

Организмнің  кейбір  жүйелерінің  тыныштық  күйдегі  құрылымдық  жəне 

қызметтік  көрсеткіштері  бойынша  спортшының  машықтану  деңгейін  анықтауға 

болады.  Орталық  жүйке  жүйесі  жүргізілген  тəжірибелер  бойынша  машықтанған 

жануардың  миының  салмағы  жоғары  болады  жəне  биохимиялық  өзгерістермен 

ерекшеленеді.  Машықтанған  үлкен  жануарда  үлкен  ми  сыңарының  жүйке 

клеткасындағы  дендриттердің  тармақталу  саны  көп  болады.  Жүйелі  бұлшық  ет 

қызметі  жүйке  ұлпасының  қасиетін  жəне  тотығу  белсенділігін  жоғарылатады. 

Электроэнцефалограммада  альфа  ырғағы  жиілейді,  жүйке  клеткасының  қозуы  мен 

нəзіктігі жоғарылайды. Жылдам жұмыс жасайтын спортшыларда жүйке процесінің 

жылжымалылығы  жоғарылайды.  Яғни  қимыл  реакциясының  жасырын  кезеңі 

қысқарады  жəне  анализаторлардан  түскен  ақпараттарды  өңдеу  жылдамдығы  мен 

жіктеу дəлдігі жоғарылайды [3]. 

 Қимыл    аппараты:  Қимыл  аппаратының  барлық  бөліктері  (бұлшық  ет, 

сүйек,  сіңір,  буын,  байлам,  шандыр)  құрылымдық  жəне  қызметтік  өзгерістері 

жаттығу  кезінде  айқын  білінеді.  Бұлшық  ет  қызметінің  қаңқаның  дамуына  əсер 

ететін  орыс  ғалымы  П.Ф.  Лесгафт  зерттеді.  Ол  қаңқа  бұлшық  еттерінің  дамуы 

сүйектің  жуандауына  жəне  берік  болуына  əсер  ететін  анықтады.  Машықтанған 

адамдарда  сүйектің  көлденең  ені  жəне  қыртысты  қабаты  қалықтайды.  Сүйектің 

бетінде  кедір-бұдыр  төмпектер  пайда  болады.  Жаттығу  кезінде  қаңқа  бұлшық 

еттерінің салмағы мен көлемі жоғарылайды. əсіресе күштік жəне статикалық кернеу 

жұмысын  орындайтын  беттер  жуандайды.  Бұлшық  еттерінің  жуандауы  оның 

бұлшық  ет  талшықтарының  өсуімен  байланысты.  Бұлшық  еттің  жуандауы  оның 

қанмен  қамтамасыз  етуінің  жақсаруымен  байланысты,  бұлшық  еттердің  өсуі  дене 

салмағының  өсуіне  əсер  етеді.  Машықтанған  бұлшық  еттерде  многлобин  мөлшері 

жоғарылайды  жəне  ол  бұлшық  еттердің  оттегі  сыйымдылығының  жоғарылауына 

жəне тотығу процестерінің жедел жүруіне əсер етеді. Жылдам жұмыс орындайтын 

спортшыларда бұлшық еттің қозуы мен нəзіктігі жоғары болады.  

Зат алмасу жəне энергия: Машықтанған организмде көмір су қоры өседі. Ол 

жұмыс қаблетінің жоғары болуына əсер етеді. Май қоры салыстырмалы түрде аздау 

борлады.  Негізгі  зат  алмасу  стандартты  жүктемелер  орындау  кезінде  жəне  жарыс 

кезінде жоғары болады. Ал  демалу кезінде төмендейді. 

Тыныс  алу:  жүйесі:  жаттығу  процесі  кезінде  тыныс  алу  жүйесінде 

құрылымдық  жəне  қызметтік  өзгерістер  байқалады.  Тыныс  алу  бұлшық  еттерінің 

өсуіне  байланысты  өкпенің  тіршілік  сыйымдылығы  жəне  өкпенің  желдетілуі 

жоғарылайды. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы циклді жаттығумен айналысатын ер 

спортшыларда  5000-7000  мл,  əйелдерде  3500-5000мл.  жоғары  деңгейі  жүзуші 

189 

 

спортшыларда  байқалады.  өкпенің  тіршілік  сыйымдылығы  дене  салмағына 

байланысты.  Сондықтан  тыныс  алу  қызметінің  бағалау  үшін  тіршілік  көрсеткіші 

деп  аталатын  көрсеткіш  қолданылады.  ТК  =  ӨТС.мл  /салмақ  кг.  Ол  ұзақ 

қашықтыққа  жүгіретін  спортшыларда  жоғары  болады.  Өкпенің  тіршілік 

сыйымдылығы  тыныс  алу  жүйесінің  дамуын  көрсететін  көрсеткіш.  Өкпенің 

барынша  жоғары  желдетілу  деңгейі  жарыс  кезеңінде  жоғары  болады,  өтпелі 

кезеңде төмендейді. Ер спортшыларда өкпенің барынша желдетілуі минутына 100-

150  лит.  Əйелдерде  біршама  төмен  болады.  Тыныс  алу  жиілігі  машықтанған 

спортшыларда тыныштық күйде мин. 10-14 рет, яғни тыныс алу жиілігі тыныс алу 

тереңдігін жоғарылатады (700-800 мл.). Тыныс алудың минут көлемі өзгермейді. (5-

8 л). 

 

Жүрек  қан  тамырлар  жүйесі:  Жүйелі  жаттығу  кезінде  жүрек  көлемінің 

өсетіндігі  ХІХ  ғасырда  белгілі  болған.  Жүйелі  бұлшық  ет  қызметі  жүрек 

қуыстарының  кеңеюіне  жəне  бұлшық  еттерінің  жуандауына  əсер  етеді.  Жүрек 

көлемі  дене  салмағы  мен  бой  ұзындығына  байланысты  өседі.  Машықтанған  ер 

адамдарда  1  кг  салмаққа  10-18,5  см  куб,  əйелдерде  7-14,5  см  куб  сəйкес  келеді. 

Жүрек  көлемі  жыл  сайынғы  машықтану  кезеңдерінде  өзгеріп  отырады.  Мысалы: 

жоғары  маманды  велосипедші  спортшыларда  жүрек  көлемі  жарыс  кезеңінде  1100 

см кубқа жетеді. Өтпелі кезеңде 1000 см куб төмендейді. Дайындық кезеңінде 1150 

см  куб  құрайды.  Жүрек  соғу  жиілігі  машықтанған  ер  адамдарда  минутына  55  рет, 

əйелдерде  минутына  59  рет,  яғни  брадикардия  (жүректің  баяу  соғуы)  байқалады. 

Артериялық қан қысымы спортшыларда жоғары болады. Қан қысымының жоғарғы 

бөлігі 140 мм с.б. жетеді.  

Қан жүйесі: Машықтану кезінде қанның жалпы мөлшері жоғарылайды. Оның 

ішінде  эритроциттер  мен  гемоглобин  мөлшері  жоғарылайды.  Бұл  қанның  тыныс 

алу  қызметін  жəне  оттегі  сыйымдылығын  жоғарылатады.  Циклды  жаттығулар 

кезінде 1 мм куб қанда эритроциттер саны 4,7 миллионға жетеді. Ал таулы жердегі 

жаттығу  кезінде  6  миллионға  жетеді.  Жаттығу  кезінде  қанның    лейкоциттік 

формуласы  да  өзгереді.  Оның  ішінде  линфоциттер  саны  өседі.  Қанның  сілтілі 

қышқылды ортасы (РН) қышқыл жағына өзгереді. 

Машықтану  дəрежесін  бағалау  үшін  əртүрлі  стандарты  жүктемелер 

қолданылады.  Бұл  жүктемелердің  белгілі  бір  ұзақтығы  жəне  қуаттылығы  болу 

керек.  Машықтанған  адамдарда  жүктемелерге  жауап  беру  келесі  ерекшеліктермен 

сипатталады:  1)  жұмыс  басында  барлық  қызметтер  тез  жоғарылайды.  2)  жұмыс 

кезінде  физиологиялық  процестердің  деңгейі  онша  жоғары  болмайды.  3)  қалпына 

келу тез аяқталады.  

Машықтану дəрежесін бағалау үшін əртүрлі стандартты 

жүктемелер 

Машықтанған адамдарда 

жүктемелерге жауап беру 

ерекшеліктері  

1) 

жұмыс 

басында 

барлық 

қызметтер 

тез 

жоғарылайды. 

2)  жұмыс  кезінде  физиологиялық  процестердің 

деңгейі онша жоғары болмайды. 

3) қалпына келу тез аяқталады. 

 

жүктеу/скачать 8,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: