Конференциясының ЕҢбектері

127

 

ҼОЖ 124.51: 026.4 

 

ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ ҚҦНДЫЛЫҚ БАҒДАРЛАРЫНЫҢ 

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ЖАҒДАЙЫ 

 

Нҧржанбаева Ж.О. 

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

В данной статье рассматривается особенности и состояние ценностных ориентаций молодежи 

Казахстана на современном этапе. 

 

Summary 

In given article is considered particularities and condition value orientation youth Kazakhstan on modern stage. 

 

Бҥгінгі  кҥн  тҽртібіне  елімізде жҥзеге  асырылып  отырған жаңарулардың   мазмҧнына   

сҽйкес  Қазақстанда  рухы  мықты,  ҽлемнің  озық технологияларын  жетік меңгерген,  ҧлттық 

қҧндылықтардан  нҽр алған   сананы  қалыптастыру  қажеттілігі шықты.  Демек, ҥнемі ҿзгеріп 

отырған  ҽлемге  жҽне  білім  саласындағы  жаңа  ҽлеуметтік  талаптарға  қарамастан    білім  беру 

жҥйесінің міндеті  сол  кҥйінде – толыққанды  жҽне  бҽсекеге қабілетті азаматты тҽрбиелеу білім 

берудің    рҿлін    экономикалық    пайда  табудың  тҧрғысынан  емес,    сонымен    бірге  –  қоғам 

алдындағы  жауапкершілігін  сезінетін  жҽне  еліне  жаны  ашитын    азаматтарды  қалыптастыру 

кҥйінде  қалып  отыр.  Яғни,  адам  ҿмірі  материалдық  жҽне  рухани  болып  екіге  бҿлінетіндіктен, 

рухани  ҿмір  қажеттілігін  ҿтеуде  адамзат  қоғамының  жоғары  қҧндылықтарына  ие  болуы  керек  

[1].    Қазіргі  Қазақстан  жастарының  қҧндылық      бағдары    мҽселесінің    жағдайы    мен  

тенденцияларының маңыздылығы  қазіргі қоғамда кҿкейкестілігімен  анықталады. 

Бҧл жағдай мҽдени  ҽмбебапталудағы   қазіргі  заман  адамының мҽдени универсимумын, 

басқа  да  мҽдени  ҽлемдерінің  ықпалын  сезінген  жалпыадамзаттық    мҽдени    қҧндылықтардың  

қалыптаса  бастауы  тенденциясынан    байқалады.  Тҽуелсіз    Қазақстанның    ҽлеуметтік-

экономикалық, саяси жҽне  мҽдени  дамуы  қоғамның  қҧндылықтық  бағдарлардың  жаңаруына 

ықпал етіп  қана қоймай, жаңалықтар мен рухани қҧндылықтарды ҧштастыра білетін жастарды 

тҽрбиелеуді талап етеді. Бҧл, ҿз кезегінде адам – қоғам ҥшін, қоршаған дҥниедегі обьектілердің 

ҽлеуметтік  ерекшеліктерін,    қоғамдық  ҿмір  мен  табиғаттағы  қҧбылыстардың  дҧрыс,  не  бҧрыс  

мҽнін тҥсінудің қандай маңызы барлығын, жалпыадамзаттық, жалпы ҽлемдік, адамилық, рухани 

жҽне  архетиптік  мазмҧндағы  қҧндылықтарды  меңгеруді  алға  тартады.  Қазақстан  

Республикасының    «Білім  туралы»    Заңында:  «Жастардың    бойында  жоғары    адамгершіліктік  

сапалардың:    ҧлттық    мақтаныш    сезімін,    патриотизм,    адамдарға      гумандық  кҿзқарас,    ҿз 

мҽдениеті мен ҿзге халықтардың мҽдениетіне қҧрметпен қарау, адамгершіліктік мінез-қҧлықты 

қалыптастыру»  міндеттері  айтылған [2]. Сондықтан,  қазіргі  таңда  кҽсіби біліктілікпен  қатар,  

жастардың  қҧндылық бағдары  ҿз кҽсібінде  жауапты  шешім  қабылдай  білуіне  ҽсер ететіндігін 

дҽлелдеп  отыр.  Тҧлғалық        мінез-қҧлқын    реттеуге,    ҿзін-ҿзі    адамгершіліктік      тҧрғыдан 

жетілдіруге, қоғамда ҿзін  кҿрсете алуына адамның  қҧндылық  бағдары  ерекше роль атқарады.      

Қҧндылық  ҧғымы      ерте  дҽуірдегі  ғҧламалардан  бастап  қазіргі  философия,  мҽдениеттану,  

психология,  педагогика,  ҽдебиет  жҽне  т.б.  ғылым  салаларындағы  кҿкейкесті  мҽселенің  бірі 

ретінде қарастырылды. 

Осыған    сҽйкес,    қазіргі      кезеңдегі    Қазақстан     жастарының   қҧндылық  бағдарларының 

жағдайы мен  тенденцияларын   мҽдениеттанулық  аспектіде   ғылыми - теориялық негізін,  оның  

ҽдіснамалық  жҥйесін,   қҧрылымы  мен мазмҧнын,  оны  іске асыру механизмдерін  бҥгінгі қоғам 

талаптарына  сҽйкестендіріп,  іздену  қажеттілігі  байқалады.    Философиялық,  мҽдениеттанулық 

ілімдерде  қҧндылық  ҧғымы  туралы    тарихи  дҽуірде  ҿзіндік  ғылыми  тҧжырымдар  жасалған. 

Қазақ  жерінде    қҧндылық  ҧғымын  Ҽл-Фарабидің,  Қ.А.Иассауидің,  Ж.Баласағҧнның  

еңбектерінде  терең  қарастырған.  Антикалық  дҽуірде  Сократ, Платон, Аристотель  қҧндылық  

ҧғымын адам,  білім  жҽне табиғатпен  байланыстыра   тҥсінік  берген.   Европалық  жаңа  заман  

дҽуірінде    И.Кант,    И.  Г.  Гердер,      Г.В.Гегель,    Ф.Ницще,    О.Шпенглер,    Н.Я.Данилевский,  

А.Швейцер    жҽне  т.б.  ғалымдар    этика,  қҧндылық,  қҧндылық    бағдар,  мҽдениет,    ҿркениет 

ҧғымдарына  терең  талдау  жасау  арқылы  қоғамның  дамуындағы  маңызды  фактор  сол  дҽуірдегі 

рухани  қҧндылықтар  деп  қарастырғанын    (философиялық  мазмҧндағы)    аңғаруға  болады. 

Қоғамның    рухани  қҧндылықтары    мен    оның  тҧлғаның  бойында  кҿрініс  табуын 

128

 

мҽдениеттанулық  тҧрғыда    Т.Элиот,    А.Тойнби,    К.Юнг,  Д.Белл,    И.Хейзинга    жҽне    т.б.   

ғалымдар      ҿз    шығармаларында    (адамилық  мазмҧнда)    қарастырған.        Шығыс  Ренессанс  

ҿкілдерінің тҽрбиелік философиясында,  атап  айтқанда  Ҽл-Фарабидің  адам ҿз тҥйсігі  арқылы  

ҧмтылатын  ҽрекеттері  керемет,  пҽк  болуы  керек, бҧл ҽрекеттер ерікті тҥрде жҽне еркін таңдау 

бойынша  жҥзеге  асқан  кезде  ғана  бақытқа  қол  жеткізетіні  туралы  пікірі,    Қ.А.Иассауидің, 

А.Иҥгінекидің,    Ж.Баласағҧнның,    М.Қашқаридің      еңбектеріндегі      адамгершіліктік  -  рухани 

мҽселелер    қоғамды    алға    тартатын,    дамытатын    кҥш  –  тҧлғаның    қҧндылық  бағдарының  

қалыптасуы    ретінде    қарастырғаны  (рухани  мазмҧнда)  мҽлім.  Қҧндылық    ҧлттық 

дҥниетаныммен  тамыры  бір  болу  керектігіне  терең    мҽн    берген      М.Мҿңкеҧлы,    Ш.Қанайҧлы  

жҽне Д.Бабатайҧлы  жырларындағы  жастардың қҧндылықтық бағдар мҽселесі  қазіргі  кезеңде  

де  кҿкейкестілігі  жойылмағандығын атап ҿтуге болады. Қазақ ағартушылары  Ы.Алтынсарин,   

А.Қҧнанбаев,  А.Байтҧрсынов,  М.Жҧмабаев,    Ш.Қҧдайбердіҧлы  жҽне  т.б.  еңбектеріндегі 

маңызды мҽселе білім,  мҽдениет жҽне қҧндылық қатар тҥсіндіріліп, адамды  ізгілендіру туралы  

ой-пікірлерінің  орын  алғандығы  белгілі.    Сонымен  қатар  келесі    ғалымдардың    еңбектерінде  

қҧндылықтың ҽлеуметтік жҽне мҽдени мҧралар ретіндегі  рҿлі туралы  В.С.Библер, Э.А.Баллер, 

Э.В.Ильенков,  қазіргі    таңдағы  білім    беру    жҥйесіндегі    қҧндылықтар    философиясы    М.С. 

Каган,  В.М.Межуев,  этикалық  қҧндылықтар  мен  тҧлғаның  руханилығы  мҽселесі  туралы  

А.Н.Максимов,  А.В.Разин,  М.И.Зуй,  С.Л,Франк,  П.Сорокин,  Н.А.Бердяев,    қҧндылықты 

педагогикалық  тҧрғыдан  С.С.Бубнова,    С.А.Ҧзақбаева,  Г.И.Қалиева,  А.А.Қалыбекова  

қарастырған.  Қҧндылық  жҽне    адамгершілік    мҽселелері  ежелгі    философтардың    ақыл  -  ойын  

билеп,  «Адамгершіліктің  алтын ережесі»  туралы алғаш рет «ҿзектік заман» деп аталатын б.з.д. 

І  мыңжылдық  ортасында  айтыла  бастаған.    Адамгершілік,  қҧндылық  қасиет  туралы 

«Махабхарата»,    қытайдың      адам  мен  рухтың  жолдары  ҽр  басқа  болғанымен  екі  дҥние  ҥнемі 

байланыста  болатындығымен  тҥсіндірулерінен    байқауымызға    болады.  Антикалық    ҽлем  

ойшылы  Сократ, адам  тек  ҿзінің «Меніне»,  ішкі жан дҥниесіне  ҥңілу  жолында ғана  жоғары  

сатыға    кҿтеріліп,    қҧндылықтарды,  оған    сҽйкес  ойлау    жҽне    ҽрекет  ету      жолдарын    дҧрыс 

таңдай алады деп тҥйіндесе,  Платон   адамның тағдыры, ҿмірінің мағынасы  жҽне  іс-ҽрекеттің 

бағыттылығы    адам    жанының    қай    бҿлігі    ҥстем    екендігіне    байланысты  белгіленеді    деп  

тҧжырым  жасаған. 

Адамдардың    кҿпшілігі    эмоциялар  мен  қҧштарлықтар  жетегінде  болады,  ҿз  мінез-

қҧлықтарында  шынайы    ҽділдік  пен  парасаттылық    емес,    ҿзімшіл    мотивтерді    басшылыққа  

алатындықтарына кҿңіл аударады.  Аристотель,  адамды  саналы  тҥрде  ҽрекет ететін, ҿмір сҥру 

салты мен  іс-ҽрекетін  дербес  таңдай білуге  қабілетті  жҽне  ондағы   маңызды нҽрсе  тҽрбие  

мен  оқытуға  ерекше  назар  аударған. Қҧндылықтар қҧрылымын, олардың типологиясын  жҽне 

жҥйелілігін  тҧлғаның қажеттілігі, мотивтері  мен ҧстанымдары негізінде қарастырған кеңестік  

дҽуірдегі  ғалымдар В.А.Ядов, С.Ф.Анисимов, А.Н.Леонтьев болды.   М.И.Зуй  қҧндылықтардың  

онтологиялық    статусын  қарастыра  келіп,  мҽдениет    ҽлемінің    негізін    қҧрайтын  негізгі  тҿрт 

қатынас  тҥрін    анықтайды:    обьект-обьектілік,  субьект-обьектілік,  субьект-субьектілік    жҽне 

обьект-субьектілік.  Осы  қатынастардың  негізінде  ғылым, ҿнер, мораль жҽне дінге  сҥйенеді.   

Адамның    санасы    екі    деңгейде    ҿмір    сҥреді  –  қарапайым  жҽне  теориялық.    Осы  қатынас 

типтеріне  сҽйкес  сана  обьект-обьектілік  қатынастарда  эмпирикалық  білім  негізінде  жатса, 

субьект-обьектілік – кҿркемдік – бейнелік  ҽлем негізінде, ал субьект-субьектілік – моральдық – 

адамгершілік негізінде жатыр [3]. 

Теориялық  деңгейдегі  санаға  ғылыми,  эстетикалық    жҽне  этикалық  білімдер  сҽйкес 

келеді  Философия  –  қатынастардың    барлық  типтерін  ғылым  мен  діннің  кҿмегі  арқылы 

синтездеп, теориялық тҧрғыдан ой елегінен ҿткізеді. Н.А.Бердяев «Философия  – бҧл  болмысты  

тану,  ал  болмыс  «тек  адам  арқылы  танылады  жҽне  оның      «мҽні  ашылады»,-  деп  атады. 

Философия  –  қатынастардың    барлық  типтерін  ғылым  мен  діннің  кҿмегі  арқылы  синтездеп, 

теориялық тҧрғыдан ой елегінен ҿткізеді. Ғылыми білімнің ҿмір сҥруінің  қҧндылығы мен мҽні 

адамның  ҽлемге  ҿндірістік    қатынас    орнатуына  кҿмектеседі.  Ғылымды    абсолюттендіру,  тіпті 

сциентизмге  жеткізу  адамның  ҿмір  сҥруіне  қауіп  тҿндіреді.    Н.А.Бердяев  жазғандай,    ғылым  

жҽне    ғылыми  алдын-ала  болжау    адамзатты    қамтамасыз  ете  отырып,  оған  кҥш-қуат  береді, 

бірақ оларды адамның  болмыстан жҽне болмыстың адамнан оқшаулануы деп атауға болады [4].  

Қазіргі  кезеңдегі  жастардың      рухани  қҧндылықтарының    орнын    материалдық      қҧндылықтар  

алмастыра    бастауын  байқауға    болады.  Кҿздеген    мақсатына    жету    ҥшін      жолындағы   

кедергілерді   қандай   жолмен болсын    жойып,     байлыққа      қол     жеткізуді      ойлайтын    ҧрпақ  

қатарының    кҿбеюі  қоғамды    алаңдатады    жҽне      оны  болдырмау    мен  алдын  алу  жолдарын  

129

 

қарастыруды    қажет  етеді.  Адамның    қоғамдық мҽдениет қҧндылықтарын  қабылдауы  адамның 

алдына    мақсат    қоюына,    сол  бағытта    іс-ҽрекетін    жҥзеге  асыруға,  ойлауына,    ҽдістер  

таңдауына  ықпал  етеді.  Қазіргі    ҿзгерістерге  толы  қоғамда  қҧндылықтар  жҥйесін қҧрып, бір  

қағидаға    қатып  қалу  дҧрыс  еместігін  ҿмірдің  ҿзі  дҽлелдеп  отырғаны  шындық.    Ҽсіресе,  бҧл 

жағдай  кеңестік    ҽкімшілдік-ҽміршілдік    жҥйедегі  трафареттік    қҧндылықтар    жҥйесінің  

қателігін  кҿрсетіп  бергеніне  куҽміз.  Қазіргі    ақпараттық    технологиялар    ғасырындағы 

жастардың  дҥниетанымдық  кҿзқарас  шеңберінің  кеңейе  тҥсуі   қҧндылықтар жҥйесін қайта 

қарау  қажеттілігін  кҥн  тҽртібіне  қойып  отыр.  Қҧндылықтардың  алмасуы,  ҧлттық 

қҧндылықтардың  басым  бҿлігінің  дағдарысқа    ҧшырауы        тҧлғаның    эмоционалдық    кҿңіл-

кҥйіне    тікелей    ҽсер  ететіндігін    кҿрсетіп    отыр.  Қҧндылықтарды  қайта  бағалау  ҿте  кҥрделі  

ҥдеріс,    кейбір    қҧндылықтардың  ҿмірлік    мҽні    бар,    мазмҧны    бай  болып  келеді  де  ҿміршең 

болады, ол тҧлғаның іс-ҽрекетін бағыттап, мақсат, мотивтерін анықтайды.  Ал, қҧндылықтардың 

бір бҿлігі заман ағымына ілесе алмай  ҿзінің ҿміршеңдігін тоқтатады. Қҧндылықтар  – қоғамдық  

сана  формаларының ішіндегі адам  іс-ҽрекетімен  тығыз  байланысты.  Қҧндылықтар  адамдар  

арасындағы,    тҧлға    мен    қоғам    арасындағы,    ҽлеуметтік    топтар  арасындағы  қатынастардың  

жемісі    болып    табылады.    Қҧндылықтар  туралы  ілім    -    зерттеулердің    ерекше    саласы,    ол 

тҽжірибелік  философия,    оның    мақсаты    –    біз    қалай    ҿмір  сҥруге  тиіспіз?  -    деген  сҧраққа 

жауап береді.  Олай болса,  қҧндылықтар мҽдениеттің ең басты негізі болып саналады, ол адам 

ҿмірінің ҿне бойына еніп, қҧндылықтар жҥйесін қҧрайды. 

 

Әдебиеттер 

1

 

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Егемен Қазақстан 11.06.2007. 

2

 

Назарбаев Н.Ҽ. Қазақстан жолы. Астана. 2007. 

3

 

Анисимов С.Ф. Духовные ценности: производство и потребление. М.:Мысль, 1988, -255с. 

4

 

Бердяев Н.А. О назначении человека. Опыт парадоксальной этики.- М.:Республика, 1998. -383 

 

 

ҼОЖ 159.92 

 

АТА-АНАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӚРСЕТУ 

 

Нҧрмҧхамбетова Т.Р., Рсмаханбетова Ш.Е. 

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкет, Қазақстан 

 

Резюме 

В статье проанализированы различные подходы к организации психологической помощи родителям 

и определению условий ее эффективности. 

 

Summary 

The  article  analyze  different  approach  organization  psychological  treatment  for  parents  and    is's 

effectuality determination factors. 

 

Республикамыз тҽуелсіздік алғанына 20 жыл толып, ҽр отбасына, ата-аналар мен балаларға 

психологиялық 

қызмет 

кҿрсетуге 

мҥмкіндік 

туды. 

Қазақстан 

Республикасының 

Конститутциясында  «балаларына  қамқорлық  жасау  жҽне  оларды  тҽрбиелеу  –  ата-ананың  табиғи 

қҧқығы  ҽрі  парызы»  деп,  отбасының  міндеті  нақты  кҿрсетілген.  Адам  дҥниеге  келген  кҥннен 

бастап  отбасы  ол  ҥшін  ең  жақын  ҽлеуметтік  орта  болып  табылады.  Осы  ортада  бала  адамдық 

қасиеттерді  меңгеріп,  оның  ҿмірлік  мақсаты,  қҧндылықтары,  ҿзіне,  ҿзге  адамдарға,  қоршаған 

ортаға деген кҿзқарастары қалыптасады. Ҽлеуметтік ортада адам ҿзін қалай ҧстау керектігі туралы 

алғашқы  мҽліметтер  отбасында  меңгеріледі  жҽне  онда  басқалармен  қарым-қатынас  жасау 

жолдарын меңгеріп, ҿзінің «кім» жҽне «қандай» екенін, басқалардың «кім» жҽне «қандай» екенін 

тҽжірбиеде сынап байқап кҿреді. Балалар отбасында ҽртҥрлі жағдайлардағы мінез-қҧлық кҿрсету 

стереотиптерін  меңгеріп,  қарым-қатынас  нормаларын,  мінез-қҧлқын  реттеудің  ҿлшемдерін 

қабылдайды.  Адамның  кісілік  қасиеттерінің  қалыптасуындағы  отбасының  ролі  ҿте  ҥлкен 

болғандықтан  бҧл  ҽлеуметтік  ортаның  ерекшеліктерін  зерттеуге  кҿптеген  ғалымдар  ҿз  ҥлесін 

қосқан.  Отбасы  психологиясын  зерттеушілер  А.А.Бодалев,  А.Г.Харчев,  А.Н.Антонов, 

З.И.Файнбург, Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың ҥгіт-насихаты, тҥсіндіруі, олардың 

ҥлгі-ҿнегесі,  ҥйдегі  ахуал  мен  отбасының  психологиялық  тынысы  арқылы  балалардың  жақсы 

130

 

ҽдеті,  жағымды  мінез-қҧлқы, жақсы-жаманды  бағалауы  қалыптасуымен  бірге  қандай  қылықтары 

ҥшін  сҿгіс  алып,  не  ҥшін  жазаланатынын,  ҽділдік  пен  адалдық  ҥғымдарын  меңгеретіндігі 

кҿрсетілген. 

Отбасындағы  тҽлім-тҽрбие  ерекшеліктері  мен  қазіргі  қазақ  балалардың  ҿзіндік 

бағалаулары,  ҿзіндік  психологиялық  ерекшеліктері  Қазақстандық  ғалымдар  Қ.Т.Ҽтемова, 

С.Б.Елубаева,  Т.К.Кҥнслҽмова,  Қ.А.Айдарбеков  т.б.  жҥргізген.  Олардың  зерттеулерінің 

нҽтижесінде  балалардағы  агрессиялық  мінез-қҧлықты  ҿзіндік  сана  сезімдерді  қҧрайтын  негізгі 

компоненттері  ҿзіндік  бағалау  жҽне  ҿзін  реттеу  мен  ҿзара  байланыста  қарастырған.  Т.К. 

Кҥнслҽмованың  зерттеу  жҧмысында  белгілі  ғалым  Э.Берннің  трансактілік  талдау  концепциясы 

арқылы  балалардағы  эго  кҥйлерді  белсендірудің  негізінде  олардың  агрессиялық  мінез-қҧлықын 

ҿзгертудің  психологиялық  ерекшеліктері  қарастырылады  [1].  Қ.А.Айдарбековтің  зерттеулері 

жеткіншек  жастағы  тҧлғалық  жекелік-вариациялық  даму  механизмдерін  анықтауға  бағытталған. 

Осы мақсатта жеткіншектің ҿмірлік ҽрекетін неғҧрлым байланыстырып отыратын жаңа тҧлғалық 

қҧрылымдардың 

психологиялық 

талдауы 

жҥргізілген. 

Қ.А.Айдарбековтің 

пікірінше 

жеткіншектерде  осы  тҧлғалық  жаңа  қҧрылымдардың  даму  жағдайлары  мен  механизмдерінің 

тиімді жолы отбасылық жҥйенің ҿз қызметін атқару ерекшеліктерін басқару, оларға  бағыт-бағдар 

беріп отыру болып табылады [2].  Отбасында бала тҽлім-тҽрбие алып ер жетеді, баланың барлық 

адами  қасиеттерінің  қалыптасуына  ықпал  етеді,  оны  қоғамдық  ҿмірге  жетелейді.  Отбасының 

тҽрбие институтты ретінде маңызы онда бала ҿз ҿмірінің ҿте маңызды бҿліктерін ҿткізеді жҽне де 

тҧлға  ретінде  қалыптасады.  А.И.Шужебеваның  айтуынша  осы  ҽсерінің  ҧзақтығы  жағынан  басқа 

тҽрбие  институттарына  қарағанда  ата-аналардың  ҽсері  ерекше  орын  алады  [3].  Отбасы 

ҽлеуметтенудің  алғашқы  сатысы.  Мҧнда  отбасы  мҥшелері  қоршаған  ҽлеуметтік  ортаға  тҽн 

пікірлерді,  кҿзқарастарды,  қҧндылықтарды  жҽне  мінез-қҧлық  ҥлгілерін  меңгере  бастайды. 

Дҽстҥрлі  отбасылар  сияқты  кеңейтілген  отбасылар  да  ҽлеуметтік  жҥйе  болып  табылады,  онда 

ҽрбір отбасы мҥшесі басқа мҥшелеріне тікелей жҽне жанама тҥрде ҽсерін тигізе алады. Ата-аналар 

отбасындағы  қарым-қатынасты  оның  барлық  мҥшелеріне  жағымды    тҥрде  ҧйымдастырып, 

отбасындағылардың  барлығы  бір-бірін  қолдаушы  кҥш  ретінде  қҧра  алатын  болса,  балалардың 

ҿсіп-ҿнуіне, психологиялық қаситеттерін ҥйлесімді дамытуға ыңғайлы жағдай орын алады. 

Отбасындағы  педагогикалық-психологиялық  жағдайға  ҽлеуметтік  ортаның  кҿптеген 

мҽселелері ҥлкен ҽсерін тигізеді. Халықтың ҽл ауқаты, мемлекеттегі экономикалық жағдай отбасы 

тҧрмысы  мен  тіршілігіне  ҥлкен  ҽсерін  тигізіп  отырған  кҥрделі  фактордың  бірі.  Отбасының 

материалдық жҽне  рухани  қажеттілігін  қамтамасыз  ету  ҥшін  қазіргі  аналардың  кҿпшілігі  жҧмыс 

жасайтыдығымен  байланысты  балаларды  бала-бақшалар  мен  отбасында  жалданған  тҽрбиешілер 

тҽрбиелейді. 

Сонымен  қатар  қазіргі  кезде  отбасы  проблемаларының  бірі  ретінде  ата-ана  мен  бала 

арасындағы  қатынаста  тҥсінбеушілік  жиі  орын  алып,  бір-бірін  тҥсінуге  ҧмтылу,  кемшіліктеріне 

кешіріммен қарау тҿмендеп, толық отбасының ҿзіндеде тҥсінбеушілік жағдайлар жиі орын алуда. 

Нҽтижесінде  балалар  арасында  ішімдікке,  есірткі  заттарын  пайдалануға  қҧмарлық,  дромомания 

т.б. мінез-қҧлық ауытқулары жиі кездесіп отыр. 

Осындай  отбасындағы  жағдайларды  зерттеушілердің  еңбектерін  талдау  нҽтижесінде 

балаларда  кездесетін  мінез-қҧлық  бҧзылуы  келесі  ҥш  себепке  байланысты  болуы  мҥмкін  екенін 

анықтадық. Біріншісі – отбасында ата-анасының ҥлгісінен меңгерген мінез-қҧлық стереотиптерін 

баланың  мектепішілік  қатынаста  қайталауы.  Оны  мектептегі  мҧғалімдер  де,  оқушылар  да  теріс 

бағалап, ал ата-анасы жағынан баланың осы негативтік қатынасты қолдау табуы. Екіншісі – бала 

ҿз темпераментінің ерекшеліктерін меңгере алмағанымен байланысты оның икемделуінің, мектеп 

тҽртібіне адаптациядан ҿтуінің тҿмен болып, мҧғалімдер жағынан жасалған барлық ескертулерге 

жауап  реакциясы  жоғары  болуы.  Отбасы  жағынан  баланың  ерекшеліктерін  икемдеуге  шаралар 

қолдану керектігін тҥсінбеушілік нҽтижесінде мектеп пен отбасы тҽрбиесі арасында қайшылықтар 

орын  алады.  Ҥшіншісі  –  баланы  мектепте  оқытуға  бағдарлама  бойынша  даярлаудың  қажеттілігі 

ата-анадан баланың даму ерекшеліктері туралы білімді талап ететіндігі. Мектепке даярлығы тҿмен 

балалардың дидактикалық адаптациядан ҿтуі қиын болып, дезадаптация кҿрініс береді. Тҿртіншісі 

-  баланың  оқу  мотивациясының  «табысты  болу»  бағытында  болмастан,  «сҽтсіздіктен  қашу» 

бағыты  басым  болуымен  байланысты  оның  ішкі,  жеке  тҧлғалық  мазасыздануының  жоғарылап 

кетуі  жҽне  барлық  уақытта  тҿмен  баға  алудан  қорқып  жҥруі.  Ҿйткені  тҿмен  баға  баланың 

отбасындағы жағдайын қолайсыз етуі мҥмкін. 

Ата–аналарға  психологиялық  қызмет  кҿрсету  барысында  отбасында  ыңғайсыз 

жағдайлардың орын алу себептерін кҿрсетіп, оның нҽтижесінде туындаған қайшылықтарды шешу 

131

 

жолдарын  кҿрсету  қажет.  Олардың  бала  тҽрбиесіне  оң-теріс  ҽсерлерін  зерттеген  А.Вардамен 

В.Столин жағдайды келесі сипаттармен кҿрсеткен [4]. 

1.

 

Жалғыз  басты  ата-аналарды  ата-ананың  балаға  қатынасын  «Симбиоз»  шкалаласы 

бойынша  жҥретін  қатынас  жоғары  кҿрсеткішке  ие  болатыны  анықтаған.  Мҧндай  ата-аналар 

барлық кҿңілдерін балаларына бҿледі жҽне оларға ҿз бетімен ешнҽрсе істеуге мҥмкіндік бермейді. 

Соның  нҽтижесінде  балалардыа  бағанушылық,  тҽуелділік,  ҿзін  кінҽлі  сезіну,  ҿзіне  жоғары  талап 

қою,  ҽлсіз,  арманшыл  болуы  секілді  тҧлғалық  ерекшеліктері  қалыптасады.  Бҧл  баладардың 

интеллектісі  жоғары  болғанымен  олардың  басым  кҿпшілігі  ынтасыз,  дербестігі  тҿмен  болып 

келеді. 

2.

 

Ҽлеуметтік  бейімделмеген  ата-аналарда  «Қабылдамау»,  «Баланың  сҽтсіздігіне 

қатынасы»  шкалалары  бойынша  кҿрсеткіштері  жоғары  болады.  Олар  балаларын  тҧлға  ретінде 

қабылдамайды,  басқа  балалардан  кем  санам,  барлық  мҥмкіндіктерін  тҿмен  бағалайды.  Олардың 

интеллекті  орташа болып, ҿз мҥмкіндіктерін бағалауы тҿмен болып қалыптасады. 

Мҧндай  жағдайда  ата-ана  ҿз  отбасысы  мҥшелерін,  туыстарын,  балаларымен  немерелерін 

онша  бағаламағанын,  ҿз  қажеттілігін  кҿрсетуге  тырысып,  олардың  істеріне  қол  сҧға  бергенінен 

отбасындағылар  оның  ҿзі  қажетті  жҽне  қызықты  адам  екені  туралы  ҧмытып  та  кеткінін  тҥсінуі 

керек.  Мҽдени  іс-шаралар  мен  ойын-сауықтар  бойынша  ҽріптес  ретінде  олар  кҿбіне  ҿздерін 

тҥсінбейтін, кішкентай болғандықтан ешнҽрсеге қызықпайтын адамдар ретінде бағаланып жҥрген 

клиенттің немерелері бола алады. Олар клиент ҥшін кеңес берушінің кҿмегінен басқа да рольде - 

ҿмір  туралы  жаңалық  білгісі  болып  келеді,  басқа  адамдарды  тҥсінуге  кҿмек  қажет  ететін 

адамдардың  рольінде  кҿріне  алады.  Клиенттің  отбасыда  бҧл  адамға  қатысы  бар,  бірақ  оның 

ҿмірінде ҿз рольін қажетті жҽне маңызды деп қабылдамайтын, не болмаса қандай да бір себептер 

бойынша  назар  аудармайтын,  бірақ  кҿмекті  қажет  ететін  адамдар  да  болуы  мҥмкін.  Бҧл  туралы 

ҽңгімелесу  барысында  ол  отбасындағы  қатынастар  жҥйесіндегі  ҿз  ҧстанымына  терең  ҥңілуіне 

кҿмектеседі. 

3.

 

Бай  жҽне  кедей  ата-аналардың  қарым-қатынасында  «Сибиоз»  шкаласының  кҿрсеткіші 

жоғары  болады,  балаларымен  қарым-қатынасын  ақшамен  реттейді.  Мҧндай  ата-аналардың 

балаларымен  қарым-қатынасы  нҽтижесінде  олар  барлық  ескертулерге  сезімтал,  ерекше 

эмоционалды болады. 

4. Ҿз ҿмірінде сҽтсіздікке жиі ҧшыраған ата-ана ҿзі қол жеткізе алмаған табыстарға баласы 

жетсе  екен  деген  тілегі  жҽне  баласы  да  сҽтсіздікке  ҧшырайды  ма,  оның  да  қолынан  келмейтін 

шығар  деген  қорқыныш  кең  тараған  проблема.  Ҽдетте  ата-аналардың  мҧндай  терең  кҥйзелістері 

баласымен қарым-қатынасын қиындатып жібереді. 

Қажетсіздігі мен жалғыздық сезімінен жапа шегушілер проблемасының кҿпшілігі қарым-

қатынас  жасау  қиыншылықтарымен  байланысты.  Олардың  да  достары,  жолдастары  болғанымен 

олармен ҿте сирек кездеседі, бос уақытты ҿткізудің жеке нҧсқасы қалыптаспаған болады. Осындай 

клиенттердің  ҿмірін  шын  мҽнінде  ҿзгерту  ҥшін,  психологтің  бҧл  ҿзгерістерді  мҧқият 

жоспарлауына,  таныстарының    қайсысына  жҽне  қалай  қарым-қатынас  жасайтынын,  қандай 

ҧсыныс керектігін, достарымен кездесу немесе қоңырау шалу шын мҽнінде қуаныш ҽкелуі мҥмкін 

екендігін,  бос  уақытты  ҿткізуге  кейбір  істерді  басшылыққа  алуға  болатынын  ойластыруға  тура 

келеді. 

Жалғыздық сезімге бҿленген адамға ҽңгімелесу кезінде оның сҿзін мҧқият тыңдау, кейбір 

ойларын мақҧлдап қолдау кҿрсету мен назар аударудың ҿзі оң ықпал ете бастайды. Оған ҿмірлік 

арманы  туралы  ойлануға  кҿмектесу,  ҿзін  белсенді  жҽне  қажетті  сезінудің  бастамасы  болады. 

Ҿкінішке орай, клиентте жеке идеялар аз немесе олар аморфты болатын кездері, ал туыстары мен 

достары  арасынан  ҽріптес  табу  қиынға  соғатын  жағдайлар  да  бар.  Сондықтан  психологтың 

жҥргізген  жҧмысы  жемісті  болу  ҥшін  кеңес  алушы  қашан,  қайда  жҽне  қалай  баруы,  немен 

айналысуы керектігі туралы идеяларын клиенттің мақсат-мҥддесін есепке ала отырып соларға сай 

ҧсына  білуі  керек.  Кеңес  берушінің  тҥрлі  клубтар,  бірлестіктер,  кештер  туралы  мҽліметтілігі 

толық болса ол талқылауға қажет материалдар ретінде кҿптеген ақпарат ҧсына алады. Бҧл жерде 

клиентке  ҧсынылған  нҧсқаның  қаншалықты  оның  жасына,  ҿмір  тҽжірибесіне,  қызығушылығына 

т.б.  жеке  ерекшеліктеріне  сҽйкес  келетіні  емес,  оны  жаңа  идеялар  іздеуге,  жаңа  достар  мен 

таныстар  табуға  мҽжбҥрлеу  маңызды.  Мҧндай  іздеу  мҥмкіндігін  сезінген  адам  енді  кеңес 

берушінің  кҿмегісіз  жеке  қалауы  бойынша  бірнҽрсе  табуға  тырысады.  Сонда  да  қарым-қатынас 

шеңберін қалай кеңейту, жаңа таныстықты қалай арттыруға болатыны жҿнінде арнайы талқылау 

жҥргізу ҿте пайдалы. 

132

 

5.  Ата-ананың  бала  алдындағы  кінҽсін  сезінуі.  Бҧл  кең  тараған  феномен.  Ата-

аналардың  кінҽні  сезінуі  баласының  кішкентай  кезіндегі  ҽрекеттерімен  жҽне  оның  басынан 

ҿткен  оқиғаларымен  байланысты  болғандықтан  бҧл  жағдайға  ҿмірбойы  бҿленіп  жҥру 

сыйымсыз  екенін  тҥсіндіру  қажет.  Осындай  жағжайда  кеңес  берудің  ҿте  қарапайым  жҽне 

тиімді  тҽсілі  –  клиенттің  осы  сезімнің  мҽнсіздігін  дҽлелдеп  беру.  Мҧны  тҥрлі  жолдармен 

жасауға  болады.  Мысалы,  клиентке  баяғы  заманда  ҿтіп  кеткен  кінҽні  жою  мақсатында 

жасайтын  ҽрекеттердің  мағынасыздығын  кҿрсету.  Ҿткен  оқиғаны  талдау  барысында  ата-

ананың ҿзінің баласы алдындағы кінасы жас кезіндегі отбасы жағдайына байланысты жҧмыс 

басты болып, оларды тҽрбиелеуге онша кҿңіл аудара алмағанын ақтау ҥшін қазіргі ҿміріне қол 

сҧғуы,  кҥнделікті  жҥріс-тҧрыстарын,  істегендерін  қадағалау  формасында  жҥруі  мҥмкін. 

Жастайынан  дербестікке  ҥйренген  баласы  осы  қамқорлықты  онша  тҥсіне  алмайды  да, 

нҽтижесінде  қарым-қатынасын  тҥзету  орнына  бҧл  кешігіп  кҿрініс  берген  гиперқамқорлық 

баламен  қарым-қатынасын  қиындатады.  Клиентпен  ҿткенді  ҽңгіме  ету  барысында  оның 

кҥйзелістері,  мазасыздануы  объектісі  болып  жҥрген  адамға  ата-ананың  қазіргі  ҽрекеттері 

оқиғадан шығудың бірден-бір жолы болмағанын кҿрсету де пайдалы. 

Мҧндай  ҿзін-ҿзі  кінҽлҽудің  мысалы  ретінде  жалғызбасты  анаға  ақша  керек  болып 

жҧмысқа  шығуға  тура  келгені,  сол  кезде  отбасында  кішкентай  қызына  қарайтын  ешкім 

болмағандықтан  оны  ҿте  ерте  балалар  бақшасына  берген  клиенттің  басынан  ҿткен  оқиғаны 

келтіреміз.  Бақшада  қызы  қҧлаған,  соның  ҽсерінен  қызы  баспа  ауруымен  ауырады, 

нҽтижесінде  оның  бір  қҧлағы  мҥлдем  естімей  қалады.  Бҧл  қыз  ҽлде  қашан  ер  жеткен,  ал 

клиент  ҽлі  кҥнге  дейін  сол  оқиға  ҥшін  ҿзін-ҿзі  кінҽлайды,  қызының  кҥйеуімен  тіл  табыса 

алмай  жҥргендігі  оның  қҧлағының  ауырлығымен  байланысты  деп  есептейді.  Сондықтан 

қамқоршылық  кҿрсеткісі  келген  ана  ерлі-зайыптылардың  ара  қатынасына  кҿңлі  толмастан, 

кҥйеу  баласынан  қызын  қорғау  ҥшін  кҿптеген  ҽрекеттер  жасайды.  Енесінің  сҿздерін  кҿтере 

алмаған  кҥйеу  бала  ҿзінің  ҽйеліне  зҽбірлік  кҿрсетеді.  Ата-ананың  бала  алдындағы  кінҽсіна 

кҥйзелісі  жоғарыда  айтылған  ҿзін  қажетсіз  сезіну  қорқынышымен  ҧштасып,  одан  ҽрі  ҥдеп 

кетеді.  Оның  ҥстіне,  кінҽлі  сезімнің  ҧшығуына  клиенттің  жеке  ҿмірінің  ҿз  талабына  сай 

келмегендігі, ерте жесір қалып, жалғыздық проблемаларының барлық қиын жағын кҿргендігі 

оданда кҥшейтіп, қазір қызы ҿмірінде болып жатқан нақты оқиғалармен байланыстырылады. 

Клиент зейнетақыға шыққаннан соң бос уақыты молайып, ол ҿз кінҽсін жою ҥшін қызына бар 

уақытын  бҿле  алатынына  ҥміттенеді,  бірақ  қызын  мҧндай  бастама  тек  қана  ашуландырып, 

ҥрейлендіреді. 

Отбасына психологиялық қызмет кҿрсету жҧмысы тиімді болу ҥшін осы аталған жҽне 

басқа да ҿмірде кездесетін ерекшеліктерді ескеру қажет. 

Отбасына  кеңес  беру  жҧмысының  мақсаты  –  қысқа  мерзім  ішінде  онда  орын  алған 

келіспеушулік  себебін  анықтап,  бір-бірімен  тіл  табысу  жолдарын  анықтау  болып  табылады. 

Сондықтан  беруші  кеңес  беру  барысында  оның  тиімділігін  қамтамасыз  ететін  шарттарды 

ескеру  қажет.  Отбасына  кеіес  беру  мҽселерін  жан-жақты  зерттегендердің  бірі  Р.В.  Овчарова 

ҧсынған отбасылық кеңес берудің тиімді болу шарттарына назар аудару керек [5]. 

Тиімді отбасылық кеңес беру шарттары. 

1.  Психолог  кеңес  алушымен  белгіленген  уақытта  кездесіп,  оның  проблемалары 

бойынша жҽне кеңес берудің жҥруі бойынша пікір алмасады. 

2.  Психолог  кеңес  алушының  қҧқығын  қҧрметтейді,  кҽсіби  қарым-қатынас  жасау 

шараларын  ҿзінің  шамасы  келетіндерімен  шектейді.  Психолог  клиенттің  ҿзінің  мҽселелері 

бойынша шешім қабылдауға қабілетті екеніне ҥлкен сенім білдіреді. 

3 Психолог кеңес алушыға ҥлкен сенім артатынын сҿзбен немесе басқа да бір ҽдіспен 

жеткізеді,  оны эмоционалды тҥрде қолдайды жҽне ҿзінің тілектестік сезімін білдіруі арқылы 

оған ҿзінің қиындықтарын айтқызады. 

4.  Психолог  кеңес  алушының  жағдайын  қызығушылықпен  тыңдап,  оның 

проблемаларын  объективті  анықтау  ҥшін  кеңес  алушының  «ізімен  жҥріп»,  терең  жҽне  жан-

жақты тҥсініп алады. 

5.  Психолог  клиент  алдында  тҧрған  проблемалар  туралы  қорытынды  мен  ҧсыныс 

беруге асықпайды, ол кеңес алушыға ыңғайлы жағдай туғызуға ғана асығады. 

6. Психолог клиенттің ҽр қадымына ырзашылығын білдіріп, оны ҿзімен бірге қосылып 

проблеманы шешу жолында қызмет жасауға шақырады. 

133

 

7.  Психолог  клиентке  барлық  мҽселені  жан-жақты  талдап,  оның  себептерін  толық 

тҥсінуге жҽне проблемаларды бірлесіп шешуге ҧмтылады. 

 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: