Конференциясының ЕҢбектері
жүктеу/скачать 5,18 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Упражнения, рекомендуемые выполнять при разминке
- СОЛНЦЕ, ВОЗДУХ И ВОДА – НАШИ МИЛЫЕ ДРУЗЬЯ! Садибеков Д.Б.
- НӘЗІР ТӚРЕҚҦЛОВ-ҦЛТТЫҚ БАСПАСӚЗДІ ҦЙЫМДАСТЫРУШЫ
Литература 1.
2.
Н.А.Назарбаев. «Казахстан-2030». Послание Президента народу Казахстана.Алматы. 2008. 3.
Н.А.Назарбаев. «Казахстан-2030». Послание Президента народу Казахстана.Алматы. 2007 г. 4.
Мешечко Е.Н. Основы экологии: Учеб. пособие под ред. Е.Н. Мешечко. – Мн.: «Экоперспектива», 2002.-376 С 5.
Панин М.С. Казахстанское образование: взгляд, педагога, руководителя/ Под ред. Е.Б. Сыдыкова. – Алматы: Раритет, 2009, - 616 с. 6.
7.
Закон Республики Казахстан « Об охране окружающей среды» от 15.07.97 ( ст. 73, ст. 74) 8.
Образование и наука. Энциклопедический словарь/Гл. редактор Ж.К. Туймебаев; редкол.: А.Е Абылкасымова, И.Б. Бекбоев, М.В. Рыжаков, Н.Б.Калабаев, С.Ж. Пралиев, Г.М. Мутанов, Г.М. Кусаинов. Алматы: 2008.-448 с. 9.
10.
Майер Ф. Воспитание – сверхзадача: Обращение к глобальному форуму по защите окружающей среды и развитию. Москва, 1990 г.
УДК 796.03 ЛЕГКОАТЛЕТИЧЕСКИЙ БЕГ
№28 школа, Шымкент, Казахстан
Мақалада мектеп оқушылары ушін дене шынықтыру пәнінен жугурудің мәселері жарықталған Summary Thi article reveal about sprint of physikal cult in school
Известно, что одним из видов физического воспитания в школе являются уроки физкультуры. Здесь формируются основы физической подготовки, которая продолжается также вне школы. Знания и навыки, полученные на уроках физического воспитания, формируют жизненно важные качества – ловкость, силу, быстроту, выносливость, помогают развитию физических данных. Наукой доказано, что объем двигательной активности учащихся влияет на их здоровье и успеваемость, но все, как говориться в меру и со знанием. Дети с самого раннего возраста находятся в постоянном движении. Поступив в школу, их движения не прекращаются, мало того, приобретают все больший и непрерывный размах. Это, конечно связано с особенностями возраста, с непрерывностью роста. При проведении занятий по физической культуре, очень важно учитывать возрастные особенности каждого ребенка. Показатели мускулатуры детей растут постоянно и равномерно, соответственно возрасту, однако, сила различных групп мышц из года в год не бывает равномерной. Бег - жизненно важное движение учащегося. На сегодняшний день является основопологающей его физического состояния. Бег - один из самых доступных и широко распространенных видов тренировочных упражнений. Как спортивный вид появился еще в Древней Греции, где состязания проводились каждые 4 года, начиная с 776 г. до н.э. Состязания назывались Олимпийскими играми. В самом начале зарождения Олимпийских игр соревнования проводились только по бегу. Позже, в
205 программу этих игр были дополнительно включены: прыжки в длину, метание диска и копья. Затем было включено множество других разнообразных физических упражнений. В итоге сложился комплекс видов олимпийского соревнования, состоящий из пяти основных упражнений. Этот комплекс назывался пентатлон, или, как сейчас говорят, пятиборье. В состав пентатлона входили:бег на один стадий (192м 27см), прыжок в длину с разбега, метание диска на дальность, метание копья в цель и борьба. Но все равно бег всегда соял и стоит на первом месте. По мере обновления материальной и духовной культуры человечества такие упражнения, как бег, прыжки и метания постепенно обрели более высокое назначение. Они стали использоваться в качестве упражнений для повышенияя физической тренированности человека в главное – для укрепления здоровья и гармоничного развития молодого поколения. Бег – это развитие выносливости с помощью укрепления и развития мышц. Основу легкоатлетического комплекса физических упражнений по-прежнему составляют те же, уже указанные естественные и жизненно важные движения человека: ходьба, бег, прыжки, метания. И, по прежнему, эти упражнения, объединенные под общим названием «легкая атлетика», относятся к важнейшим видам современных Олимпийских игр. Во время бега во всей системе организма, особенно в органах дыхания и кровобращения, происходят важные функциональные и структурные изменения. Совершенствуются и развиваются двигательные способности. Помимо этого, развивается общая и скоростная выносливость. При беге во много раз возрастает нагрузка на сердечно-сосудистую систему, мышцы и суставы. Поэтому необходимо подготовить организм к предстоящим нагрузкам путем разминки. Для этого предлагается комплекс упражнений, которые равномерно «пробуждают» мыщцы, суставы и сердечно-сосудистую систему. Поэтому на уроках физической культуры в школах, в которых предусматривается изучение техники бега, необходимо выполнять целенаправленные упражнения. Упражнения, рекомендуемые выполнять при разминке: каждое упражнение выполняется по 5-6 раз: 1. Руки на поясе, ноги на ширине плеч, вращательное упражнение на шею 4 раза влево, 4 раза вправо. 2. Руки на плечи, ноги на ширине плеч, вращательные упражнение на плечи, 4 раза вперед, 4 раза назад. 3. Правую руку вверх, левую вниз, ноги на ширине плечи, раздвижные упражнение рук назад. На 1-2 раздвигаем назад, на счет 3-4 поменяв положение рук, выполняем упражнение. 4. Руки перед собой в согнутом виде делаем раздвижные упражнения назад с поворотом на счет раз, два разведение рук назад на счет три, четыре раздвижение рук с поворотом влево или вправо. 5. Руки на поясе, ноги на ширине плеч, вращательное упражнение поясничной области, влево и вправо по четыре раза. 6. Руки в стороны по боком, ноги на ширине плеч, наклонившись вперед, выполняем упражнение «Мельница». Достаем левой рукой носок правой ноги, правой рукой носок левой ноги. Колени не сгибать. 7. Руки на плечи, ноги на ширине плеч, выполняем упражнение наклоны вперед. На счет 1 двумя руками достаем правую ногу, на счет 2 двумя руками на середину, на счет 3 достаем двумя руками левую ногу, на счет 4 в исходное положение. 8. Руки на поясе, ноги чуть шири плеч на счет раз садимся на левую ногу, на счет два - поворачиваем туловище налево. Правую ногу не сгибаем держим прямо. На счет три поворачиваем на право. Достаем левой рукой правый носок правой ноги. На счет четыре в исходное положение. Возвращаемся в исходное положение, счет пять садимся на правую ногу. На счет шесть поворачиваем туловища на право. На счет семь поворачиваем туловища налево. Достаем правой рукой носок левой ноги, на счет восемь возвращаемся в исходное положение. 9. Исходное положение: ноги на ширине плеч, руки по швам. На счет раз поднимает руки на верх, на счет два делаем наклон вперед, достаем кончиками пальцев рук до пола. На счет три садимся на корточки, на счет четыре возвращаемся в исходное положение. 10. Руки на поясе, ноги вместе, выполнять упражнение прыжки на месте. 5 раз на левой ноге, 5 раз на правой ноге, 10 раз двумя ногами. 11. Восстонавливаем дыхание: вдох и выдох.
206 Теперь, после выполнения этих упражнений, учащийся может приступить к бегу даже на большие расстояния. Научиться быстрому бегу, можно теоретическим путем тоже. Путем анализа, например. Для этого можно привести пример из жизни. Допустим, если продемонстрироватьть запись или увидеть прямую транляцию чемпионата по бегу,то, наверное, многие заметили как натренированные, имеющие всевозможные награды, спортсмены преодолевают длинное расстояние соотетственно своим усилиям. Не смотря на многодневную тренировку одни спортсмены в начале бегут впереди, при достижении финиша, эти же спортсмены оказыватся позади. А совсем другие спортсмены, которые отставали и были позади, вдруг у них появляется «второе дыхание» без труда оказываются впереди. Как это можно объяснить? Тут нужно отметить, что техника бега на большие дистанции отличается от бега на малые расстояния. В беге на малые расстояния усилия прилагаются и с момента старта идет концентрация сил и энергии, которая хватает до конца небольшого расстояния. Иначе обстоят дела в беге на большие расстояния. Если применять тот же метод, то на половине пути можно выдохнуться и не дойти до финиша. Если же с самого начала старта двигаться медленно, соразмерно, вырабатывая четкий ритм, то при преодолении определенного участка дистанции, спортсмен может уже учащать ритм движения. Скорость, при этом, естественно будет увеличиваться само собой. Для учащихся школ ставить задачу быстрого преодоления заданного расстояния ставить нужно. Но важнее, когда ученик больше обратит внимание на выработку техники бега и выйдет с урока физической культуры самодостаточным, уверенным и гармоничным. А если у него при этом появятся успехи, то он сам захочет прийти к большому спорту. Кроме того вырабатывается более научный подход и вырабатываются определенные навыки в этом плане.
1.
К.Адамбеков Формирование основ физической культуры учащейся молодежи Алм., 2004 2.
Петровский А.В Возрастная и педагогическая психология М., 1979 3.
Гамезо М.В. Возрастная и педагогическая психология М., 1983 4.
Ж.Б.Коянбаев Педагогика Алм., 2004 5.
К.Жумаев Психология Аст., 2010 6.
Веденов А.В. Оқушыны еркін тҽрбиелеу Алм., 1966 7.
А.А.Оразбекова Отбасы психологиясы Алм., 1997 8.
Ю.Г.Тлеугалиев Физическая культура 7 Алм., 2003
УДК 796.05
Садибеков Д.Б. №28 школа, Шымкент, Казахстан
Туризм в школе – это дополнительное занятие, расчитанное на дальнейшее физическое развитие школьников, в котором целью является применение определенно выработанных навыков ловкости, силы, ума в исключительных условиях, например, на природе, высоко в горах. Ежеквартальные вылазки на природу (в горы) в конце четверти, на каникулах дают огромную разрядку как для учителя, так и для учащихся. Это сближает, вырабатывает стимул для дальнейшей работы над своим организмом, на практике достигается все, что было сказано или выработано на спортивной площадке. Кроме того вырабатывается чувство коллективизма. Цели и задачи, в свою очередь определяют пути психологической совместимости, если таковые проблемы имеются. 207 Во время прохождения туризма горах, часто рганизовываются походы на преодоление различных расстояний, различных высот. Воздух и вода высоко в горах совершенно иные, нежели в городе. Увидев водопад, бежишь к нему, купаешься, забыв, что идет дождь. Это кажется безумием, но это так! И, никто не болеет, приезжают оттуда, полные сил, энергии, здоровья и радости. Это происходит и потому, что в местах, где имеется большое скопление воды в воздухе имеются отрицательные ионы, которые очень необходимы нашему организму и которые насыщают наш организм. Поэтому в таких местах забываешь о еде и о прочих правилах поведения, становишься необычным, другим, то есть становишься ближе к природе! Раз имеются отрицательные ионы, то само собой возникает вопрос: есть ли положительные ионы? И как они воздействуют на организм? Конечно, есть, и, скопление их очень плохо воздействует на наш организм. Если в организме дисбаланс положительных и отрицательных ионов, то это обязательно сказывается на здоровье. Учащийся, тот же человек, без модернизации не может просуществовать и дня, так как преимущества большие и удобно. Но долгое нахождение возле телевизора, компьютера слушание музыки по магнитофону, сотовые телефоны, постоянное нахождение в помещении, где имеется большое количество подобной техники, очень плохо воздействует на организм. Почему? Потому что любая техника это есть магнит, который съедает отрицательные ионы, вызывая этим скопление положительных ионов. Известно, что большое скопление положительных ионов влечет за собой болезни нервной, сердечной системы, болезни суставов и другие. Недаром люди во всем мире мечтают о пушествиях и мечтают попасть на Ниагарский водопад! Почему? Потому что получают, съездив туда, огромный запас отрицательных ионов. Влюбленные, съездив на свадебное путешествие, приезжают оттуда вдвойне счастливыми. Проявления радости и счастья наблюдается и тогда, когда идет дождь. Отсюда любовь или нелюбовь к переменам погоды. Кроме того, на туризме устраиваются различные соревнования на проявление скорости, ловкости, смекалки. Одним из таких видов соревнования является быстрая сборка и разборка палатки несколькими учащимися (5-6 человек). А древние казахи занимались сборкой и разборкой таких необычных конструкций, как юрта, которая заменяла им дом. Естественно среди них были и ловкачи, которые в считанные минуты могли разобрать кострукцию и вмиг ее собрать в другом месте. Древние казахи приспосабливались к условиям природы, понимали ее. Но это уже другой вопрос в воспитании в физической культуре этнонавыков.
1.
2.
Петровский А.В Возрастная и педагогическая психология М., 1979 3.
Гамезо М.В. Возрастная и педагогическая психология М., 1983 4.
Ж.Б.Коянбаев Педагогика Алм., 2004 5.
К.Жумаев Психология Аст., 2010 6.
Веденов А.В. Оқушыны еркін тҽрбиелеу Алм., 1966 7.
А.А.Оразбекова Отбасы психологиясы Алм., 1997 8.
Ю.Г.Тлеугалиев Физическая культура 7 Алм., 2003 9.
С.Тайжанов А.Кульназаров Физическая культура 6 Алм., 2002
ҼОЖ: 070.4:808.1 НӘЗІР ТӚРЕҚҦЛОВ-ҦЛТТЫҚ БАСПАСӚЗДІ ҦЙЫМДАСТЫРУШЫ
М. Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан
В статье рассматривается организация издательского дело Н. Торекулова в Туркестане Summary Organization of N. Turekuiov’s pudlishing in Tukestan is considered in This paper
Кеңестік билік орныққан соң 1918 жылдың 23 наурыз - 3 сҽуір кҥндерінде Орынбор қаласында Торғай облыстық кеңестерінің бірінші съезі ҿткені белгілі. Осы съезде Алашорда ҥкіметінің органы болған, қазақ ҧлттық демократиялық баспасҿзінің қарлығашы бҧрынғы «Қазақ» газетін жабылып, оның орнына 16 сҽуірде «Қазақ мҧңы» газеті шығарыла бастады. Ол ресми тҥрде
208 «Торғай облыстық кеңесінің қара шаруа, қазақ жҽне жҧмыскер депутаттары тобының газеті» деп аталды. Оның редакторлығына жас, іскер Нҽзір Тҿреқҧлов тағайындалды. «Қазақ мҧңының» ҿз заманында ҿзге басылымдарға қарағанда ҿресі биік газет болғанын кҿреміз. Тҿреқҧлов газеттің тҿңірегіне бірқатар шығармашыл, іскер тҧлғаларды топтай білген. Бҧл оның баспасҿз саласындағы алғашқы қадамы болатын. Ҿткен ғасырдың 20-жылдары Нҽзір Тҿреқҧловтың саяси жҽне шығармашылық қажыр- қайратымен Тҥркістан ҿлкесінде ҧлттық баспасҿздің дамуында серпінді жҧмыстар жасалғандығын атап ҿтуге болады. Оның саяси элитаға тҽн байыпты кҿзқарасы мен терең білімдарлығы жҽне ҧйымдастырушылық қабілеті осы кезде жарқырай кҿрінді. Сҿзіміздің дҽлелі ретінде 1919 ж. қазан айында РК(б)П Тҥркістан Ҿлкелік комитеті жанындағы Мҧсылман бюросы аударма мен оны редакциялау сапасын бақылайтын редакциялық алқа қҧрып, оның тҿрағалығына Н. Тҿреқҧловты тағайындады. Бҧл лауазым оның саяси қызметінің ҿлкелік деңгейде танылуының алғашқы баспалдағы болды. Одан кейінгі кезеңде КСРО халықтарының жазуын латын ҽліпбиіне кҿшіру жҿніндегі Орталық комиссияның мҥшесі, Шығыс халықтары Орталық баспасының басшысы ретінде де Н. Тҿреқҧлов ҧлттық баспа ісі мен баспасҿзді ҧйымдастыруда қыруар шаруа атқарды. Н. Тҿреқҧловтың 20-жылдардығы ҧлттық баспасҿзіндегі журналистік жҽне публицистік қызметі кҥні бҥгінге дейін кең кҿлемде зерттеліп, ҿз бағасын алған жоқ. Оның Тҥркістандағы «Иштирокиюн» (1918-1920), «Қизил бойрақ» (1921-1920), «Туркистон» (1923-1924) сынды ҿзбек газеттері мен «Шарқ» (1919), «Инқилоб» (1922-1924) сияқты журналдарда жарық кҿрген ҿзекті саяси мақалалары, ҽңгімелері, ҽлем ҽдебиетінің ҥлгілерінен жасалған аудармалары болашақ зерттеушілерден айрықша назар аударуды қажет етеді. Сондай-ақ осынау іскерлік ҽрекеттер ҧйымдастырушылық тҧрғыда жергілікті тілдердегі газет-журналдарды жаппай шығаруға ықпалы да дербес желі етіп тҥбегейлі зерттеуге сҧранып тҧрғандай. 1919 ж. кҥзінде Нҽзір Тҿреқҧлов Ташкентте ҿлкелік комитет жанындағы мҧсылман бюросы аударма мен оны редакциялау сапасын бақылайтын редакциялық алқаның тҿрағасы болғанда белгілі ҿзбек ақыны Шолпан оның орынбасары еді. Сол жылдары Ташкентте «Шарқ» журналы, Алматыда «Ҧшқын» газеті, Ашхабадта ҿзбек жҽне тҥркімен тілдерінде «Садои Фуқаро» газеті, Самарқандта ҿзбек тілінде «Таяқ» (1919) сатиралық журналы шығып тҧрды. Оның ҥстіне ол 1922 ж. бастап Ташкентте ресми биліктің органы «Инқилоб» журналын шығаруды ҧйымдастырды. Бҧл дерек талымал кҿсемсҿзшінің ҧлттық баспасҿзді ҧйымдастырудағы сан-салалы қызметінің бір қырын ғана танытады. Н. Тҿреқҧлов «Инқилоб» журналына Тҥркістан ҿлкесіне танымал болған Садриддин Айни, Абдулла Қадри, Шолпан секілді ақын-жазушыларды тартты. Сол жылдары оның тікелей ықпалымен «Инкилоб» журналында С. Айнидің «Бҧқара жендеттері» повесі мен Абдулла Кадиридің «Ҿткен кҥндер» романы, Шолпанның «Кишан» жырлар топтамасы жҽне тағы да басқа авторлардың шығармалары жарық кҿріп жатты. Осы жылдары Нҽзір Тҿреқҧловтың шығармашылық тҧлғасы қалыптасып, жаңа арнаға бағытталады. Тҥркістанда туып-ҿсіп, Ресейдің орталығында білім алған Нҽзір Тҿреқҧлов Тҥркістандағы Кеңес ҿкіметінің алғашқы жылдарында саяси қайраткерлігінің арқасында билеуші топтың назарына ілігіп, ҧлт кадры ретінде биліктің ең биік шыңына кҿтерілді. 1918 ж. кҿктемінде Қоқан қалалық совдепінің, кейіннен ревкомының хатшысы болған ол небҽрі ҥш жылдан кейін ҿлкедегі партиялық жҽне мемлекеттік билік иерархиясының ең биік сатысына кҿтерілді. 1921 ж. мамырындағы Кеңестердің кезекті съезінде ТҥрОАК тҿрағасы болып сайланады, РКП (б) ОК Тҥркістандағы эмиссарлық органы Орта Азиялық бюросының мҥшесі, Тҥркістан майданы революциялық ҽскери кеңесінің мҥшесі болды. Бҧл лауазымдар осы кезге дейін жергілікті ҧлт ҿкілдерінің арасынан шыққан қайраткерлерге бҧйыра бермегендігін ескерсек, Н. Тҿреқҧловтың қандайлықты билік сҥзгісінен ҿткендігін кҿреміз. Тҥркістандағы Н. Тҿреқҧловтың жоғары мемлекеттік жҽне партиялық қызметтердегі жҧмысы сан қырлы болып, тҥрлі қызмет салаларын қамтиды. Ол қызмет бабында Тҥркістандағы мҽдени қҧрылыс, білім беру мен ағарту мҽселелеріне ерекше мҽн берді, осы салалардағы қордаланған тҥйінді мҽселелерді жаңа жағдайға сай қалыптастыруда нағыз реформатор болды. Оның қоғамды жаңарту жҧмыстарына қатысты идеялары мен ой-арманы тікелей ҿзі ҧйымдастырған немесе басшылық жасаған басылымдарда жарияланған мақалаларында кҿрініс тауып жатты. Сол 20-жылдары Тҥркістан компартиясы ҧлттық ауытқушылық жҽне ҧлыдержавалық шовинизммен табанды кҥресті ҿзінің саяси практикасында басты бағыт етіп алған болатын. Осы «реакциялық кҿріністер» деп бағаланған қҧбылыстарға қарсы кҥрестің алғы шебінде Нҽзір Тҿреқҧлов сияқты ҧлт зиялылары жҥрді. «Тҥркістан Автономиялық Республикасы» деген 209 очеркінде Нҽзір жергілікті интеллигенцияның ҿзін патриот санайтын, бірақ шовинистік пиғылдағы бір бҿлігін ҿздерінің саяси кеудемсоқ мақсаты ҥшін басқалар қолымен елдің экономикасын мҥлдем тҧралатқысы келеді деп айыптайды. Сондай-ақ ол мҧсылман дінбасыларының реакциялық рҿлін, олардың «тҥземдік қоғамның прогресшіл бҿлігіне» қарсы ҿз кҥресінде бір жағынан, ҿзінің миссионерлері арқылы (мҽселен Ташкентте Остроумов) елді орыстандыру саясатын жҥргізген патшаның «культртегерлік» ҥкіметін қолдап, екінші жағынан, мешеу феодалдық-патриархалдық қатынастың негізінде кең жайылған схоластика мен діни фанатизмді тықпалағанын атап кҿрсетеді. Тҥркістанда билік лауазымдарында қызмет жасаған публицист, ағартушы Н. Тҿреқҧловты жергілікті ҧлт тілдерінің тағдыры қатты толғандырған. Жергілікті ҧлттардың тілдеріне мемлекеттік мҽртебе берілуіне, іс-қағаздарының жергілікті тілге кҿшірілгеніне, ҧлт мектептері мен осы тілдерде кітап ҿнімдерінің, бҧқаралық ақпарат қҧралдары қатарының ҿсуіне ҧлтжанды қайраткер ретінде белсене араласты. Ҽсіресе, оның Жаңа тҥркі ҽліпбиі жҿніндегі комиссияның тҿрағасы ретінде араб жазуынан латын ҽліпбиіне кҿшудің қажеттігін негіздеудегі қайраткерлік қызметі ерекше. Бҧл мҽселе бойынша ҿз кҿзқарасын дҽлелдеп Чобанзаде, Агамали-оглы секілді тҥркітанушылармен қызу айтысты. Ол жаңа ҽліпбиге кҿшудің барлық тҥркі этностарына тиімді екендігін айта отырып, олардың ҧлттық сезіміне, жазба мҽдениетіне қатыстылығын анық біліп, дайындық кезеңінің басты міндеті бір жағынан ҥгіт-насихатқа мейілінше ден қою, латынға кҿшуге кҿмектесетін жергілікті ҧйымдарды нығайту, екінші жағынан жаңа тҥркі ҽліпбиіне кҿшуді ғылыми негіздеуді қамтамасыз ету деп санады. Нҽзір Тҿреқҧлов 1926 ж. наурызында Бакуде ҿткен І Бҥкілодақтық тҥркітанушылар съезінде мҽселенің аса маңыздылығын былай деп атап кҿрсетті: «...Ең алдымен тҥркітанушылар съезінің бҥкіл тҥркі дҥниесі ҥшін ерекше прогресті революциялық факт болғанын қадай айтқым келеді, мҧны мына мағнада тҥсіну керек: бҧл съезде ескі араб жазуын қолдайтын бір ҥн шықпады, демек бҧл мҽселе жҿнінде барлық ешендер мен баяндамашылардың жақ ашпағанын ескі араб жазуының, ескі араб сауатының кҥні ҿткені, арамыздан біржолата кеткені деп тҥсіну керек. ...Енді бҧл мҽселенің қазіргі ахуалына ойысқым келеді. Бҽске тҥскені тек екі ҽлпби, бҧлар – реформаланған жаңа араб ҽліпбиі жҽне латын ҽліпбиі... Барлық осынау тҥркі республикалары мен олыстарында шынын айтқанда жазудың бір графикасы, бір ҽліпбиі, бір жҥйесі жоқ. Татар республикасында ҽліпбидің яки графиканың бір жҥйесін, Қазақ республикасында екінші, Тҥркімен республикасында ҥшінші жҥйесін негізуге ҧмтылыс бар. Кеңестік Шығыс халықтарының жазуын жаңарту мҽселелерімен айналысқан Н. Тҿреқҧлов 1928 ж. қаңтарындағы «Жаңа міндеттер» деген мақаласында былай: «... Мҧнымен қатар Кеңестік Шығыстың қалың бҧқарасы мен алдыңғы қатарлы жҧртшылығының жаңа тҥркі ҽліпбиін енгізу ісіне кҿзқарасы секілді маңызды мҽселені де аттап кетуге болмайды. КСРО тҥркі-татарлары арасындағы шаруашылық жҽне мҽдени байланыстар (ҽңгіме территориясы шектес, базары ортақ болғандықтан бір-бірімен байланысты халықтар туралы болып отыр; мысалы, татарлар мен башқҧрттар, ҿзбектер, қазақтар жҽне қырғыздар, т.б.) бізден ҿте икемді, олардың ҿз диалекті (тілі) негізінде қала отырып, «біртҧтас тҥркі тілінің» кҿмегінсіз-ақ бір-бірімен араласа алатын жазу жҥйесін жасауды талап етіп отыр»], деп мҽселеге кең ауқымда мҽн береді. Нҽзір Тҿреқҧлов бірқатар мақалаларында, мысалы, «Идорадан» (Басқармадан – Р.Л.) («Инқилоб» -1922. - № 3), «Жасорат» (Ҿжет) («Қизил байрақ» – 1922. – 24 шілде) атты шығармаларында кез-келген ҧлттық ҽдебиет пен мҽдениеттің ҿз дамуында ҽлемнің ҿзге ҽдебиеттерінің идеялық-кҿркем тҽжірибесімен байи тҥсуі қажеттігі жҿнінде ҿзекті мҽселе кҿтереді. Ол ҽлем ҽдебиетінің озық ҥлгілерінің аудармасын насихаттау мен жариялауды жергілікті баспасҿздің аса маңызды міндеттерінің бірі деп есептеді. Нҽзір Тҿреқҧловтың бай мҧрасы оның ҿткен ғасырдың 20-жылдары тек ҿзінің ҧлттық ҽдебиеті мен мҽдениетін тиянақты оқумен жҽне терең білумен шектеліп қалмағанын айқын дҽлелдейді, ол сондай-ақ ҽлемнің ҿзге халықтарының да озық ҽдебиеті мен мҽдениетінен терең сусындаған. Бҧған оның «Жасорат» («Ҿжет») мақаласы нақты дҽлел бола алады, мҧнда автор революцияға дейінгі Тҥркістанда кең тараған «Таржумон», «Қуат», «Онг», «Шуро» сияқты тҥркі тіліндеріндегі ілгерішіл газет-журналдардың жҽне олардың Аяз Исхак, Фатих Амирхан, Ғалымжан Ибрагимов секілді озық ойлы жазушылары мен сыншыларының ағартушылық рҿлі жҿнінде зор қҧрмет сезімімен еске алады . Нҽзір Тҿреқҧлов ҿзі қалыптасу кезеңінің бастауында болған Тҥркістан баспасҿзі мен ҽдебиеті қайраткерлерімен байланысын ешқашан да ҥзген жоқ. Ол Мҽскеуде КСРО Орталық Атқару Комитетінің жанындағы Орталық баспа басқармасының тҿрағасы бола жҥріп ҿзбектің 210 белгілі ғалымы ҽрі драматургі Фитраттың «Қиямат» («Қиямет». – М., 1923) атты сатиралық ҽңгімесін жариялайды, оның алғысҿзін ҿзі жазады, тҽжік-ҿзбектің классик жазушысы Садриддин Айнидің «Материалы к истории Бухарской революции» (М., 1926) атты тарихи шығармасын жарыққа шығарады. Сондай-ақ оның тікелей бастамасымен ҽрі нақты қолдауымен Чолпан Елена Зартаның «Девона», «Кухи Малак», «Мироб» деген ҽңгімелерін, А. Мордвинконың «Крестьянин- большевик» атты ҽңгімесін орыс тілінен ҿзбек тіліне аударып бастырады. Осы еңбектерге ол мҥмкіндігінше қолдау кҿрсетіп, оқырманға жол табуына ықпал жасап отырады. Айталық, Мҽскеуде 1923 ж. ҿзбек тілінде жарық кҿрген Фитраттың «Қиямат» атты ҽңгімесіне жазған алғысҿзінде автор шығармасының идеялық-тҽрбиелік маңызына ерекше тоқталып, бҧл ҽңгімені Даньте Алигьеридің «Қҧдіретті комедиясымен» салыстырады. Бҧл дерек Нҽзірдің Европаның озық ҽдебиет ҥлгілерімен таныс болғанынан хабар береді. «Осы бағытта, - деп жазады Нҽзір Тҿреқҧлов, - Фитраттың «Қияматы» ҿзбек ҽдебиетінде ерекше орын алады. Бҧл шығарма, қайта ҿрлеу дҽуірінің кҿптеген шығармалары сияқты діни фанатизм мен тасқараңғылыққа қарсы кҥрес ашады» ] деген тҧжырым оның ҽдеби дайындығының жоғары екендігін танытады. Сол сияқты С. Айнидің кітабына жазған алғысҿзінде кітаптың маңызы оқырмандарды Бҧқараның соңғы ҽміршісі Ҽмір Ҽлімханның ҿмірімен, сондай-ақ Бҧқарадағы жадид қозғалысының тарихымен хабардар етуде жатыр деген байлам жасайды. «Біз осы кітапты оқып шыққан ҽрбір жас адам, ҽрбір революционер ҿлкенің таяуда ҿткен кҥндерімен таныс болады, содан ҿздерінің тиісті қорытындыларын шығарады» - деп жазады ол Ол КСРО Орталық Атқару Комитетінің жанындағы Орталық баспа басқармасының тҿрағасы қызметінде жаңа кеңестік қоғамда ҧлттық мҽдениеттерді дамытудың маңызын жете тҥсінген. Орталық баспаның 5 жылдығына арналып 1928 ж. маусымда ҿткен мерекелік мҽжілісте оның басшысы ризашылықпен былай дейді: «... Орталық баспа ҽртҥрлі ҧлттардың сан миллиондаған бҧқарасының кеңес мҽдениетінен сусындауына жҥйелі жол салып берді, ҿзі қҧрылған қысқа мерзімде бірде бір елде болып кҿрмеген кітап ҿнімдері базасын жасай алады. Бес жылда ол оқулық, ғылыми-бҧқаралық, қоғамдық-саяси, кҿркем, ауылшаруашылық жҽне басқа ҽдебиеттің 59959713 данасын 50-ден астам ҧлт тілдерінде шығарады. Кітап ҿндірісін жасау, нығайту жҽне дамыту ісімен қатар Орталық баспа ҧлттық мерзімді басылымдар жасап, оларды жақсарту жҽне тарату мҽселелеріне байыпты кҿңіл бҿліп келеді. Қазіргі кезде ол 12 тілде 21 мерзімді басылым шығарып отырғанын айтсақ та жеткілікті. Оның Одақ халықтары ҥшін айырықша кҿмекші оқулық базасын жасау – ҧлт тілдерінде орасан зор кҿлемде кҿрнекі қҧралдар, яғни артта қалған бҧқараны мҽдениетке тартудың неғҧрлым жанды да тҿте жолы ретінде маңызы орасан бҥкіл материалды жасау ісіндегі рҿлінің де маңызы одан кем емес. Орталық баспаның барлық кітап ҿнімдерінде оқулықтардың ҥлесі бҽрінен мол, жҽне бҧл салада да оның Одақтың ҽртҥрлі халықтары ҥшін арнайы ҽдебиет шығаруда жаңа жол салуына тура келді, ҿйткені патшалық замандағы оқулықтар ҧлттар ҥшін мҥлдем жарамсыз болатын. Орталық баспа қалың бҧқара арасына жаңа тҥркі ҽліпбиін (латыншаланған) ендіруде де зор рҿл атқарды. Ол латын негізінде тҥркі-татар тілдерінде ҽліппелер, оқулықтар жҽне басқа да ҽдебиет шығару жҿнінде, сондай-ақ Орталық баспа шығаратын татар газет-журналдарын латыншаға кҿшіруде кҿп жҧмыс жҥргізді» Тҥркістандағы басқару эшелонындағы ҧлттық элитаның жекелеген ҿкілдеріне саяси мінездеме беріліп отырған. РК(б)П ОК Тҥркбюросы Нҽзір Тҿреқҧловқа «Ерекше қабілетті адам... Маркстік тҧрғыда жақсы жетілген. Ҽдебиетші. Кеңес жҽне партия жҧмысын жақсы береді. Тҥркістанның барлық ерекшеліктерімен ҿте жақсы таныс. Хатшы ретінде ҿте мықты, бірақ ҿз орнында емес. Мемлекеттік қызметпен ҽуестенеді, нҽтижесінде барлық партия жҧмысы ақсайды...» деген мінездеме береді. Саяси- партиялық сипатына қарамастан бҧл мінездеме Н. Тҿреқҧловтың қайраткерлік тҧлғасына барынша ҽділ берілген баға деп береміз. Оның Тҥркістандағы ҧлттық баспасҿздің дамуына жасаған ықпал-ҽсері, соңында қалдырған азды-кҿпті шығармашылық мҧрасы осы сҿзімізге дҽлел болады. жүктеу/скачать 5,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|