Б 83(5К) А44 Қьфықбай Аллаберген
Гоқі.ірауын болысының жетінші ауылында туган. Алдымен ауыл
жүктеу/скачать 10,95 Mb. Pdf көрінісі
|
Гоқі.ірауын болысының жетінші ауылында туган. Алдымен ауыл медрссесіиде экыа, ескіше хат таниды. Одан соң Омбы техникалық училищссін, кейіннсн Глшісг-Петсрбург орман техникалық институтының экономика факульгслін оітіреді. Әр жылдары Самара мен Омбы қалаларында земствоиыц агроиомы, журналист
оқыган, зердслі лгімат рсгінде туган халқының қамын ойлап, әлеуметтік-экоиом икал ы
;сагданын гүзсту мақсатымен қогамдық мәселелерге араласып, қазақ жсріндегі оарлык саяси оқигаларга озіндік белсенділікпен атсалысыгі отырды.
Ол өз
:цбек жолыи «Ресей. Біздің Отанымыздың толық географилық сигіапамасы» лен
аталагып коп томдық еңбсктің қазақ даласына арнап 1903 жылы жарықка ііыкқан ХҮІІІ томының авторларының бірі ретінде бастады. Оидз автор
: «Самодсржавие» жартылай жабайы халықтың мінез-қүлқын жүу.сартыгі, дәулет деңгейін көгеруді» озінің міндеті стіи отыр. Ол • •
іүруыиа ыцгайлылық>> жасау үшін мүмкін болганның бәрін істейді, ең бастысы, хуллі цивилизаторлық ісін жүзеге асыру нәтижесінде самодержавис «астықгы ірзаидатын, көшпенділердің өмір сүруін қамтамасыз ететін болады» [731, - ден, эі хплқының болашагына деген көзқарасын білдірді. Бүдан соң қазақ жеріне қоныс аударушыларды әкелу мақса гымен жср-су /клгдайын зергтеген әйгілі Щербина эскпедициясының қүрамьшда жүмыс ісгсді. Сөйтіп, 1905 жылдың қарсаңында Ә. Бөкейханов Ресейдіц либсралдық- 'ісмократшшық интелегенциясының топтарының козқарасын бөліскеи * *
• •
Орыс-жапон согысы, ондагы орыс армиясының жеңілісі, ел ишндсп .‘рсуілдсрдің шерулер мен митингілерге үласуы түрлі астыртын саяси латпиялардың окілдерін бей-жай қалдыра алган жоқ. Осы кезден басгаи Әлихан [-оаиханонтыц да үзақ жылдарга, омірінің соңыиа деиін созылі ан қогам мси :а>:сат сахнасындагы күрес жолы басталды. 1905 жылдың соңында Ресейде елдердің біржуазиялық жолмен дамуыи #
конституциялық - демократиялық партияныц сьеи эткізілгендігі тарихта мәлім жай. Осы съездің қарсаңында жоис одан к с і і і і і
81
копетитуциялық демократиялық партиясьшың Қазақ филиалыи күруіа орскс і о-ггі. Бірақ ол эрекет іске аспай қалды. 1906 жылы Омбыдагы кадетгер партиясыиың саяси пауқаиыпа белсейс ісг/гысқан Ә. Боксйханов ел мен олкепің дамуы жоиіндегі өзіиіа пікіріи қуапай этырып,
жергілікті отарлау әкімшілігіне қатты шүйлігеді. Соиыц салдарыпаіі алгаш рет тұтқыиға алынады. Ә. Бөкейхановтың қамалуы енді оны еңбекші жүрт топтарыиа да кец гапымал еггі. Қазақ халқының эр түрлі бөліктерінің белсенді гүрде қолдауы нэтижесінде ол І~М[емлекеттік Думаға депутат болып саиланады. Ллайда, жүмысын шыпдап
жолға қойып үлгерместен Дума пагшаның указымен 1906 жылп»і 8 іпілдеде 'пірқагылады. Осыған орай кадет, трудовик, меиьшевик пен эсср асі іутатгардьш бір бөлігі Выборгке жиналып, мэжіліс өткізеді. Оидп, олар арндй<>і маппфестсрінде қалың бүқараны пассивті қарсылық көрсетуге (салыісшрды і өлемеу,
армияға рекруттар бермеу, патша заемдарын мойындамау) шақырып, огап Э. Бөкейхаиов та қол қойып, сол үшін екінші рег тұгқьшдалады. Бірінші орыс революциясы жеңілген соң Ә. Бөкейханов сенімсіз адам рстіиде полиция нұсқауына сэйкес, біриеше жыл Д он жер бапкісіиіц статисі рсггіиде жұмыс істеп, Самарада тұруға
мэжбүр болды. Оның публицистикадык қы
п
Я.
туралы
үлкен мақала ж ш п берген болатын. Ол мақала 1907 жылы «Семсй географиялык қоі^амыныц запискалары» шыгармаларында жарық көреді. Ал 1911-1914 жылдары
ол «Жаңа энциклопедиялық создік» баспагерлері Ф. А. Брокгауз бен И. Д. Эфрон шаруаларына белсеие қатысады. 1913 жылдың көктемінде А. Байтүрсынов пен М. Дулатоитыа колдауымен қазақ интеллигенциясы жалпы үлттық бағыгтағы «Қазақ» газстіи иіыгаруды қолға алды. Ал, Ә. Бөкейханов болса осы газетке «Қыр баласы» жэпс оаска да лақап аттармен түрлі проблемаларға арналған ондаган мақалалар жариялады. Бүл жөнінде кейінірек толық айтылады. Щ Бірішні дүниежүзілік соғыс басталған соң оның солшыл буржуазиялык көзқарастары едәуір өзгереді. Бүл жылдары Ә. Бөкейханов пен оиы жакгаушылар самодержаіше жағында болды. Сопдықган 1916 жылдың күзіпде ол кадетгер бшісп іүріан Бүіалресейлік земство одағымен Батыс майданга — майдан сгаикасы жаііындағы «Одақ» бұратана бөлімінің меңгерушісі қызметіне жіберіледі де ақгіан Зур/ісуазиялық-демөкратиялық ревөліоциясын Минскіде қарсы алады. Ақпан революциясынан кейін бірден Қазақстанның барлық облыстары мсн уезд орталықтарына Ә. Бокейханов пен буржуазиялық-либсралдык ісозгалыстың бірқатар көрнекті окілдері қол қойған жеделхатгар жөнел гіледі. Онда «құрылтай жиналысына дайындық, демөкратиялық республика қуру, «Жср, мал шаруашылығымен жэне егіишілікпен табыс тауып жүргеидсріе Зсрілсін» үрандарымен Уақытша үкімеггі қолдау үшін шұгыл үйымд&су хсрсктігі соз болды. Щ 1917 жылдың сэуірінде ол Уақытша үкіметтің Түркістап комитетіпіц кү])амыиа епгізілді, сосын Торғай облыстық комиссары болып бекітілді. 82 Осыгам косымиіа мамыр айында халық бостандығы (кадеттер) ііартиясының VI:! съсзі оны копшілік дауыспеи Орталық Комитеттің қурамына сайлаган. 1917 жылдың жазында елде азаттық қозғалысы өрлсу алады да Э. Іэокейханов осы жағдайда өзінің күш-қуатын қазақ ұлттық~буржуазиялык ісмократнялық партиясын қалыгітастыруга арнайды. Сойтіп, дүииеге «Ллаш» ларіиясы (тобы) келеді. Ал, Әлихан Бөкейханов болса осы алаш партиясыиыц 4 <өссм і болды. Сондықтан да о і і ы ң қогамдық қызметі дегенде өмірінің осы :се:'сціне тереңірек үңіліп, толыгырақ ашып жазганымыз жөн болады деп гэішимыз. Патіпа мемлекеті 1905 жылгы бірінші орыс революциясынап ксііін льрлық елдерге деген отарлау саясатын бұрьшгыдан да өршіте түскеиі белгілі. Огаіі пагша әкімшілігінің Орта Азия халықтарын, қазақтарды да Думаның ісіне лриіастырмаи : «ьүлар әлі мемлекет ісіне араласуга жегілмеген» деп кемсітуі дәлсл. Бірақ осыларга қарамастап патша заманында да отарлау саясатыиа қарсы аіыгьш, елі, жері, халқы үшін шыбыіі жанын шүберекке түйіп қызмет етксн лчг.маттар болган. Мэселен, А. Байтұрсынов ұйқыдагы халықты тезірек ояту ушіп «Маса» болып ызыңдады. М. Дулатов «Оян, қазақ!» дсп атой салдм. С. Торайгыров «Қараңгы қазақ көгіне өрмелеп шыгып күн бөлуга» тырысгы. Ал «Қазак» газеіі бөлса орыс шенеуніктерінің бақылауында болып, аргык ийткан создері үшін жазаланып огырды. Осындай аласапыран заманда Ә. Ьокейханов туган жерінен қугындалып, полиция бақылауында жүрді. 1917-1919 жылдар Қазақстан үшін оңай кезең болган жоқ. Азамат согмсы ак жерінде де белең алды. Осындай ел басына қиыи-қьістау заман орнаган :сезле
кейбір халықгар автономия жариялап, Башқүрт, Түркісгаи ■лнтономиялары қүрылды. Осыган байланысты қазақтар да аіпономия қүру
максатымен 1917
жылдың желтоқсан айында Орынбор қаласында съсзд лакырады. Оган 300-ге жуық адам қатысып, мынадай мәселелерді талқылапты: I) Сібір, Түркістан автономиясы һәм юговосточный союз; 2) қазақ-қыргыз лпономиясы; 3)
милиция; 4)
ұлт кеңесі; 5)
оқу мәселелсі; 6) үлт
қазынасы; 7)
Муфтилік мәселесі; 8)
народный суд; 9)
аульное управление); 10) азық-түлік. Осыпың ішінде автономия женіндегі мәселеге назар аударсақ опда былай дслінгеп : «Октябрь айында уақытша хүкумәттің түскенін, Русия мемлскетінде халыққа сенімді һәм беделді хүкумәттің жоқтыгын, халық арасы бүзылыи, пыміақтасып ксгкенін, бассыздық күшейіп, бүкіл мсмлскст бүлікшілікке ушырап, күннен-күнге қыргыз-қазақтың басына да келуі ықтимал скеиіи ойлап, Зүісіл қыргыз-қазақты билейтін хүкумәт керектігін ескеріп, съезд : 1) Бөкей
елі, Орал, Торгай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Фергаии, Сачарканд облыстарындагы һәм Әмудария бөліміндегі қазақ усздері
Каспий облысындагы, Алтай губерниясындагы іргелес бөлысгардың жсрі біріңгаіі, іргелі
халмқ — қыргыз, қаны, тұрмысы, тілі бір бөлгандықтаи, өз алдына үмптық-жерлі автөномия құрылсын; 2) қазақ-қырғыз автономиясы «Алаш» [74| дсн аталсын; 3) алаш автономиясыпың жері, түгі, суы, астыидагы кепі, Алаш мүлкі бөлсын; 4) алаіи аптономиясыиың низамын Бүкіл руснялык учрсдительное собрание бекітеді; 5)
ұсақ ұлттардың құқықтары теңісрілсді, 83 ганына қарай мәхкэмэларда орын алады, оларға ұлттық мәдеии аіпономия оеріледі; 6) алаш облыстарыи қазіргі бүліншіліктеи қорғау мақсатымен уақьггша үлт кеңесі қүрылып, оның аты «Алашорда» [75] болсыи. Алаіп ордасының ағзасы 25 адам болып, 10 орын қазақ-қырғыз арасыидагы баска хальисгарға қалдырылады. Алаш ордасының уақытша түратын жері Ссмсй саласы; 7) Алаш ордасы милиция қүруға ижтиһатгіеп кірісуге міндетіі; В) Алашорда гез уақытта Алаш автоиомиясының учредительное собрапие - қүрылтай мэжілісін шақырсын; 9) Съезд Алашордаға тапсырады : а) Үлі 'саіынасыпа қарыз ақша алуға; б) озге автономиялы корші халықтармеп одақтасу жайын сөйлесуге, бірақ оның шар^гтарын қүрылтай бекітеді; 10) Үлт лүрылтайына Алашорда автономия низамының жобасын даярлап кірі ізеді». Сойтіп, автономия екі бауырлас халықтан қүрылатын болгандықгаи, «Алашорда» аталган корінеді. Ал, алаш созі аріъі ата-бабаларымыздаи келе жагкаи коне соз екендігі белгілі. Бірақ, автономия жариялауды, екіпші жагы - чіилиция крдрып, Түркістанды қосып алғаннан кейін жариялауды қолдайды. Ь_ү.ч іуралы «Алаш бірлігі» деген мақалада : «5-13 желтоқсанда съезге жиналгандар «аьтономия» іуралы жүз толғанып, жүректер дірілдеп, буындары қалтырап, бір яйдаи кейін автономия жариялауға эрең қаулы қылды... Бас-басьша би болгаи, харындасТан басқа қасы жоқ болып, қайғысы қара басыиан аспай калып алгап, ғаскер десе қатын-баласын тастай қашатын қараңғы халық олдс қайтеді дсп голганды, ақыры сан қайғыны салыстырып келгенде, Алаш үлыиың басы лүралмай, торгайдай тозып, эркімнің кошіне тіркеліп кеткеннен зор қайп,і Золмас, Алашқа қаны бірге Алаш үлынан артық жанашыр бауыр табылмае. Алаштан үран салып, Алаштың туыи тіксек, сүйегінде шақпақтың қуындай жігер, намысы бар Алаштың үлының шыққан шыгын, тартқан бейнетке еті ауырмас деп аллаға тэуекел қылды», - деп жазды. Бүның үсгіне, жыгылғанга жүдырық дегеидей «Алашордапыц» бүкіл ^азакстаидық халық кеңесінің төрағасын сайлау мэселесі д е шиелсністі күшсйіп жіберді. Торагалыққа дауысқа іүскен үш адамның бірі Әлихан Бокейханон 58 дауыстьщ 40-ыиа ие болды. Ал, қалған екеуі Бақыткерей Қүлманои - 1(>, Айдархан Түрлыбаев - 20 дауыспен қанағаттанады. Әйтсе де, «Алаш» аіггономиясын жариялау жөніндегі кикілжің бір жылга жетпес 1918 жылдыц қырісүйек айында Жымпиты қаласыида «Ойыл уэлаятының» жеке боліиіи ілыгуына себеп болды. Бүл — Батыс Алашорда деи аталды. Басшылары Жаішіа мсн Халел Досмұхамедовтер болды. ш Я Я І Алаиюрда үкіметі осылай ырың-жырың болып жатқаида Бүкілрессилік уақытша үкімет (Директория) 1918 жылдың қыркүйек айының 22-жүлдызында :< Щ раізительство Алаша - Алаш-Орду считать прекрагившим спсе существование», - деп жариялады. Тіпті, Сібірдің уақытша үкіметі де Длашорданы танып, мойындамады. Шындыгыиа келсек «Алашорда» іс жүзіндс, бас-аяғы бір жарым жылдай ғана, 1918 жылдың ортасынан 1919 жылдың желтоқсанына дейін ©мір сүрді. Алашордада жогарыда айтқаиымыздай Рессйдеи бөлініп шығу жайында сөз болған жоқ, олар бар болганы Рессй демократшшық федеративті республика болсын деп, оздері тсрригориялык автономияиы мақсат түтты. 84 Лзамат согысы және шетел интервенциясы жылдары «Алпін» партиясы уіиіи түрлі шытырман оқигага толы қиын-қыстау кезең болын сапалады. 1920 жьшьі Қызыл Армия жаппай шабуылга шыгып, Есіл мен Ертіс жағасьшп жетсді. Міпс, осы уақьпта бұл партия толық күйреп, оның басшылары паісгы бір шеші м
зр{.сыида калып озінің «айыбын» жуу болатын. Коптеген алашорда басшылары, эіЬзің
ішінде Ә.Бөкейханов та соңгы жолды, өзін халық қолына бсріп, олардың ілдындагы өзінің «кінәсін жууга» тырысу жолын таңцап алды. Сойгіп, олар кецес окіметінен кешірім сүраганмен соцгы жақсылыққа апарып соқпаганы белгілі. Мәселен, қазақ большевиктсріпіц бірқатар усьшыстары бойынша, Ә. Бөкейханов 1922 жоне 1926 жылдары қатарынаи сісі # г түтқыпдалган. Одан соң Мәскеуге кетіп, «Шьіғыс» баспасыпда жүмыс сг-::і, орыс классиктерінің шыгармаларын қазақ тілінде аударумеи айналысгы. Ал, А. Байтүрсынов болса қазақ тілі заңдарглн терең зерттеп, окулықга|), гы.іыми еңбектер жазды, жогары оқу орындарыпда сабақ берді. М. Дуламоп оаснада, газеттерде қызмет істеді, студенттерге дәріс оқыды. X. Досмүхамстон жаратылыстану жайында кітаптар, оқулықтар жазды. Ташкснт, Алматы уіш
перситеттерінде профессор бола жүріп, халық ақындарыныц ел аузьшда
жинап бүл қьимегген бас тартқан жоқ. Соңгы демдеріне дейін халқы үшін ецбск стін, солардыц керегіне жарауға тьфысты. Ә. Бөкейханов баспасөз жүмысьгаа жиырма жасынан бастап ші>шдап араласа Зас гаган. 1893 жылдан Омбыда «Степной листою> деген атнен шыгыі г іүрган Я ц і 895 жылдан «Степной крайга» айналады. Бүл басылым, әсірссе 1895-1897 кылдары қүрамы саяси жер ауып келгендермен толыққан соц ерскше козіхз 'іүсёді. Ос:>г кезде газеіте 11 Ф. Якубович, В. Д. Соколов, А. А. Беляков, Н. II. Флеровскжі, '). 11. Бокейханов, В. И. Фигнер және тагы да басқа белсспді авгорлар қызмст лі арады. Бүл газет туралы «История Сибири» кітабынаи мыиадай маглүмаі іаіггық : «Как иередовое для своего времени издание, газета «Степиой край» просуществовала недолго. Против нее со злобой и ненавистыо ополчились местпые газегои реакции» Ә. Бөкейхановіъің тәжірибелі публицист болып қалыгггасуына із қалдырып, з&ер еткеи ецбектерінің бірі қазақ халқының тарихы меи мэдеиистіие арналган •<Исгорические судьбы Киргизского края и культурш>іе его успехи» жәнс <Распределение населения Киргизского края по территории, его этнографический культура» Бүл мақалалардың жазылу себебі мынада : XIX гасырдыц соцы мен XX гасырдыц басында Петербургте белгілі галым П. П. Семенов-Тян-Шапский мсп жадемик Ламанскийдің басқаруымен «Россия. Полиое гсографическое эппсание кашего Отечества» кітабыньщ 18-томы қазақ тарихьша аріп&іып 1903 жг>.;:ы «Кирпізский край» дегси атпен басылып шыққан. Кігагіты жазуіа Ә. Нөкейхановпен қатар А. Н. Седельников, Л. П. Осипова, С. Д. Чадои, 85 Н. А. Бородин, Т. Т. Белоногов, В. П. Семенов, П. Н. Столпянскнйлср катысқан А_п
Олихан Бөкейханов болса, осы бөлімнің 4-5 тарауларын жазғап, Ш I Төртінші тараудың тақырыбы ілгеріде айтқанымыздай «Исторнчсские • у ц і б ы Киргизского края и культурные его успехи» дсп аталады. Лвгор бүл
іа р а у д а мынадай м әсел ел ер ді: қазақ өлкесін ертеде мекендеген тагар, башқұрт, - халмақ, жоңғар, қазақ халықтарының өмір талайы, өлкені жаулап алу жзнс оны отьрлауды ң е з еркімен, мемлекеттік деп аталатын екі түрі іуралы, олкедеп оқу- агарту ісінің дамуы, кітап және баспа ісі туралы жайларды зергтегі, жазды.^ Кітаптың «Распределение населения Киргизского края по терриюрий, ею )і і юграфический состав, быт и культура» деп аталатын бесінші тарауында : кБ.үл халық саны бойынша да, орналасқан территориясының кеңднп жагынап да азамат материгіндегі барлық түркі халықгарыньщ арасында бірішиі орынды иемденеді» деп қазақ халқының елі, жері, тарихынан мәлімет бсрсе, олардыи ақіля, ой-санасы, мәдениеті туралы былай дейді : «Қазақтың ақылы жайында айтканда, олардың өздерін қоршаған ортаны (табиғат, адам, оқига) естс сақтау қабілетін бірінші орынға қоямыз : бұл түргыдан алғанда қазақтар шаруалардаи элдсқайд! биік і^рған... Оқу (әсіресе математика) оңайга түседі, «окушылардыц лрг.сыпда қабілеттері баршылық». Немесе, «Азиядагы көшпелі түріктсрдіц жүктеу/скачать 10,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|