Елім дсп еціреген ср (Собит Доіксіггасв)

Ксңсс  үкіметі  түомнда  да  үлтшылдықтың  исі  мүңкіп  түргаи  еңбекгердіи 

қатарына >ісагқызылуы заңды болатын.

Рас,  меиің қазақ деген атам ба,

Не болмаса бұл адасқан  қатам  ба?

Тугандығым анық болса сол жұрттаи,

Мүнша лагып айдалага қашам ба?

Қайырылсам  қызмет қылып халқыма,

Соныменен зор кінәга батам ба?

Ондық өнер,  онер жинар күш болса,

Қүр тілменен жоқгы -  барды  шатам ба?

Өнер жоқ дсп,  қуат жоқ деп тапапсыз,

Сары уайым саламын да жатам ба?

О жагым  - жар, бү жагым -ор ,  алдым -  тау,

Қүр денімді соямын ба, асам ба?

Неткен  нәзік жаратылган адаммын,

Аягымды мертігемін басам да.

Күресінде көкке шыққан қияқтыц,

Мойным созып, басын шолып жатам да.

Көрінгенге көзім сүзіп қараймын,

Жан кормейді, жүрттың бәрі  қатаң ба?

Деймін — дагы өзімі өзім айтамын  :

Сірә, азықсыз шыгу қате сапарга.

С. 

Донентаевтың  «Дал  болу»  деген  бұл  өлеңінің  мән-мазмүиы  осыдаи  90 

жыл  бүрын  жазылса  да,  күні  бүгінге  дейін  ескірмегеи  дер  едік.  Шмгаргпвда 

зтарлау  саясагының  зардаптарынан  гылым,  білімнен 

артга  кальш,  тугаи 

халкына  қшмет  қылуга  жарамаган  бос  денесін  қайда  жіберсрін  білмсй  дал 

Золган  адамның  шарасыздыгы  сурепследі.  Біздіңше  бүл  еңбектіц  бүгінгі  таці а 

тон  скінші  жагы  да  бар.  Ол  оқып,  тоқуга,  жогары  білім  алуга  мүмкіндігі  бола 

гүрыгі,  онер,  білімге  ұмтылмайтындар  және  жаңа  өмірге  сай  жогары  білімдері 

Золса да,  хапқыиа қызмет еткісі  келмейтіндер,  ягни  өздерінің  жекс  бастарының 

қамдарын  күйттейтіндер.  Ақынның осының барлыгын да алдып-ала сезіп,  біліп, 

хоціл  күйін  ақ  қагаздың бетіне бар жан-тәнімен беріле түсіргендігі  сезіледі.

Жаңа жыл құгты болсын,  алашым,

Мал мен басың өссін-өнсін тарасыи.

Жаңа талап, жаңа дәулет, жаңа бақ,

Беріп жұрттың толықтырсын  шарасын.

Тоқшылықгіен, тұнықтықпен, саулықпен,

Шаттандырсын үлкен, бала-шагасын.

Өрттен, жұтган аман сақтап  шаруасын,

Төрт түлікпен бақырлатсын даласын.

Жанын, малын аямайтын ұлты үшін,

Етіп берсін  мұпдатуган баласын.

47

Ақ көңілдік,ақ бейілдік нәсіп қып,

Жұрттың жойсын  жүректегі  қарасып.

Тілек те бір,  ниет те бір,  іс те бір,

Тістейтіндер жаңа жылдың қалашыи.

Біреу  аяқ,  біреу  ауыз, біреу қол,

Болып  әркім  қызметіне тарасын.

Ұлтжаиды  ақынның  «Жаңа  жыл  құтты  болсын!»  дейгін  бул  олсціисп  оз 

чалкының  болашагына  деген  ыстық  ықылас,  сезімін,  балалык  махаббагып, 

жаі-іашырлық  көңіл  ниетін  байкаймыз.  Ол  тек  жаңа  жылдық  тілск,  қүттықтау

дитып  қама  қоимаи,  елдш  бас  көтерер  азаматтарының  ауызбірліктсріпіц 

:ак’іалуып,  халық  үшін,  оның  болашагы  үшін  қызмет  істеу  кімге  болсын  үлкен

абырой  екендігін  көрсеткен.

Ел биледім неше жыл, 

Бергеніңе  мың шүкір, 

Қылдым тәубе — ай,  сұбықан! 

«Жемқор болыс,  жалмауыз!» 

Деген сөзді бір ауыз 

Естігем  жоқ халықгаи. 

Басқа бәле тілден гой, 

Оны  халық білген  гой.

исы  оір 

«Ьскі  болыстың  тәубесі»  дейгұгын  шагын  өлеііде  дс  коп  маіъша 

оар. 

Бұрынгы  ел  билеушілердің  қалай  болғанда  да  халықпон  санасып 

эіыргандығын,  ең алдымен  солардың қамын ойлағандықтарыа  корсете отырып, 

кснінгілердіц де солардай болуы керектігін меңзейді.

С.  Дөнешаевтың  бұлардан  да  басқа  ел  бірлігі,  өткеиге  қангып  ора.іу, 

чаман, 

қогам, 

ұлт 

тағдырына 

арналған 

«Заман 

кімдікі?», 

«Бірлііс>>, 

«Жүмыскердің  өкініші»,  «Талап»,  «Жүрекке»,  «М еніц  жайым»,  «Сыр», 

«Ұлтшылга», 

«Қазақгарға  қарап»,  «Сағыну», 

«Адаспаспыз»,  «Сарыарка 

ліамызга»  сияқты  шығармалары  бар.  Егер  осылардың  барлыіы  біз  кеңсс 

кегеңіндегідей,  бүгінгі  таңда  да  тек  бір-ақ  ұлттың,  япіи  қазақіардың  қамыи

оижш  жа;іылған  едбектер  болғандықтан,  оның  авторы  да  үлтшыл  болған  дсуге 

сшбір негіз жоқ.

Бұл  жерде  кезінде С.  Дөнентаевқа «кертартпа ақын»  деп  қатты  шүйліккен 

академик  жазушы  С.Мұқановтың да  1932  жылы  шыққан  «X X   ғасырдағы  қазак 

эдсбиеті»  кітабында  оның  шығармашылыгына  23  бет  арнап,  алі-ашкы  райынан 

здіітып  қана  қоймай,  С.  Дөнентаенты  халықтың  қамын  ойлайгын  ұлгжанды 

і қ ы и

  р е т іы д е  

мойындаганын да аііта кеткеніміз орынды  болар.

Ақынның  алгашқы  өлеңдсрі  «Уақ-түйек»  деген  агпен  екі  кітап  болып 

I 

ж ш ,ы  Уфа  қаласында  жарық  керген.  Мұны  айтып  отырған  ссбебіміз 

оұрынгы  және  кейінгі  зертгеушілер  д е  С.  Донентаев  ірі  шыгармалар  жазбаг.ш,

оиың  өлеңдершің  көпшілігі  уақ-түйек  тақырыптардан  тұрады  деп  жаңылысып 

хслді.  Шын  мәиіңде  олаи  емес  елі. 

С ! а б и т   я т т г я і п к т . і  

к*і’ » г о < л г ¥ і - » г » » у  

______

48

:<отанмен.  кезіиде ел, жер, ұлт, тіл,  қоғам, саясат, білім,  ғылым, 

өиер,  моденист 

; і і м і : ; і ъ і  

мәдгі 

олмес ірі-ірі тақырыптарга бара білгеи.

Біз келдік биік таудың панасына,

Жиһанның сыймай сақфа даласына.

Құйып 

мен жел, дауылдан аман-есен,

Биік тау, бізді сақтап қаласың ба?

Келген тау панасына оны қылса,

От болыгі есіл жүрек жанасың да!

«Биік тау»  деп  аталатын  осы  бір  -   екі  шумақ  өлең  жолдарьшда 

қаіішама 

Ьилософиялық ой,  сол  кездегі  шыңғьфған  шындық,  бодандьпсган 

туңіліп  обдсм 

титыктаған халықтың болашаққа деген сенім-нанымы жатыр.

Осы жер жұмырі қадай дөңгеленген,

Ең 

алғаш 

мүның 

өзін 

тортке бөлген.

Сол төрттің үшеуі - су, бірі - ақ қүрғақ,

Бекер деп айтпас мұны қағаз көрген.

Екінш і: ол қүрылықты беске болген,

Айырып әрбіріне есім берген.

Бәрінде бсс қүрғақтың адам болып,

Еждиһат стіп кәсіп күнін корген.

Суларда кеме мініп сайран етіп,

Жоқ емес, тағы да адам дәурен сүрген.

Бір жарым миллиардтан кебірек жан,

Шамасы мыңнан аса тіл сейленгеи.

Жалғыз-ақ біздің қазақ қарап өлген.

«Жср» 

дегсн  бүл  өлеңнің  мазмүнымен  таныс  әрбір  адам  ақышіьш 

оілімдарлығымен,  ойлылығыиа  тәнті  болып  қана  қоймай  оз  халқьшьш 

оаскалардан  оқу,  білім,  ғыдым  жағынан  артта  қалғаныиа  иамыстаиыи, 

намыстарын  қайрауга үмтылғаиын байқайды.

Тіл- 

коңілдің тілмоші,

Көңілдің жоқ сырласы,

Тілмәшіңді оң жүмсап,

1 еріскс, көңілім, бүрмашы,

Айтқанын кыл қожаңның,

Тілім, қарап түрмашы!

Аңғырттаиып бет алды,

Масқара мсні қылмашы!

Тым 

қүтыртпай 

тыл 

ұста,

Тілмәшіңді, мырзасы.

49

«Көңіл  мен тіл»  -  әрбір  жаиның бет бейнесі,  сонымен  қатар  ақыл,  ойыпаи 

хабар  беретіи  салмақ  таразысы  да.  Бұл  жерде  ақын  қазіргідей  оз  тіліп  білмсм 

маеқара 

болгаидар туралы  емес,  өз тілін дұрыс  пайдалаиа  ішмай,  жұрт алдьшда 

мүдіріп,  көпшілік талқысына түскендер  жайлы толғанады.

Әуелі етіп бірлік басыңды  қос,

Сонан соң әр мұраттан  қалмассың бос.

Жеке дақ үнің шықпас,  ісің бітпес,

Жан  қорқып, жалғыз қурай  корініп  қос.

Деген бар бүрыннаи-ақ «көп қорқытар»...

Болады түрсаң түтас дүшпан да дос.

Алтауың ала болып түрған күнде,

Асыңның аузыңдағы кетуін тос.

Таласты алалықпен тастамасаң,

Бір  күні туган  жерге айтарсыц «қош».

Бірлікпен илеу  салған  қүмырсқа да,

Қазағым,  ісің оңбас бірікисй бос.

«Бірлік»  туралы  бүдан  артық  не  айтуға  болады.  Бүл  тақырыпты  мэцгілік

-\чес  дегі  кім  айта  алады?  Р\-руға,  жүз-жүзге  боліиіп,  иаргия  қүруга  бсйім 

іүратыи  қандастарына  осы  мэселені  қатты  ескертігі,  ег^ер  ішауыздыкты 

қоіімасаҢ/Чар,  ел,  жерден айырьшасыңдар деп  налиды.

Қазақ біздің түпке жеткен  надандық,

Надандыктың шеңгеліне қамалдық.

Сол  еркенің арқасында болып түр,

Болса бізде не секілді жамандық.

Сайлау дегеи бір жақсы ырыс табылып.

Бірлік деген бәлекеттен тазардық.

¥йы м  болып  шын үмтылсақ ғылымга,

Не орын  бар қазақ бүйтіп азарлық?

Лажын тап  надандықтан бсзудің.

Бәрекелді, әие сонда адамдық.

Надандыққа су беретін бүлақтар -  

Жалқаулық пен кәдігүнгі  сараңдық.

Көзі бітіп бүлақтардың осындай,

Бізден күні  болар ма екен  қаларлық.

Кежірленбей,  іс  қылайық аңгарып,

Пайда бермес тартыншақтық,  алаңдық,

Аз,  жаман деп үрсып жүрме, замандас,

Барым  осы  қолдан келген  шамамдық.

Ақырыңда жатсақ, тұрсақ тілек сол,

Казақтыққа берсін Алла амандық.

50

Лқып  «Соңғы  сезінде»  надандықтың шеңгеліне қамалған туі ан 

халқыиың 

оолашагына  алаңдап,  одан  құтылудың  жолын  карастырады.  Жалқаулық  пеп 

сараңдық,  алауыздық,  білім,  ғылымнан  артта  қалушылық,  осының  бэрі 

| р  

надаидықгың қайнар  көзі.  Егер осындай  7жаман  қасиеггсрдеп 

қүтылсақ,  опда 

азып, 

тозудаи  қүтылып, рухани байлыққа қол жеткізер едік деп 

армаидайды.

Тақырып  тереңдігі,  қоғамның  жақсы  және  жаман  жақтарын  айырып 

;<о])сете  білу,  жеке  адамның  басына  қатысты  қүндылықтарды  саралау,  заман

лгымына  қатысты  мәселелерді  дер  кезінде  көтеру  - 

С.  Доненгаевтың  кеңес 

дэуіріндегі  шығармашылыгына  да  тән  қасиет.  Оның  «Атьпіғандарга»,  «Кім  не 

ойлайды», 

«Қазақ  тіліне»,  «Әйелдер  мейрамына»,  «Дэуітбек»,  «Қүсайыииыц 

армаиы»,  «Қазақстанның  алты  жылдығына»,  «Ерікті  Айша»,  «Оп  жылдыц 

жемісі», 

«Жаңа  ауыл  болайық,  жаңаруға  қарауыл  болайық»,  «Қазақ 

тілі», 

:<Жаңа  ауыл»,  «Біздің  колхоз  бойге  алады»  сияқты  бірталай  олеңдері  бүгінгі

Гсііща да озінің мән -  мазмүнын жоймаған шығармалар деп білеміз.

Жогарыда  біздер  кезінде  С.  Дөнентаевтың  шығармашылыгын  зерттеуші 

сыпшылар  оиы  үлтшыл  ақын  деумен  ғана  шектелмей,  «Жолбике»  әрі  «шаруа 

дкьшы»  деп  те  айыптаған  болатын  дегенбіз.  Енді  осы  мәселе  төңірегіиде  біраз 

ой  қозгап  көрелік.  Сәбит  өлең  жазуды  8-9  жасынан  басгагаи, 

сомдықтаи  да 

луылдастарының  арасында  жастыгына  қарамастан  өте  сыйлы  Оолгаи. 

Бу.ган 

[<,.  Ақижановтың  «Есімдегілер»  атты  естелігіндегі  «Сәбең  жас 

күиіпеп,  тіпті 

/ка^осмірш 

шағында 

елдіц 

үлкендерінің, 

азаматтарыпыц, 

озіиіц 

ммаидастарының  қадірлісі  болган  екен.  Сол  кездің  біриеше  адамдарының 

лузьіиан  естігендерім  осыны  анықтайды.  Мен  өзім  11-12  жасымиан 

Сэбең 

агайдың  созін  қүмарлана  тыңдап,  ол  кісінің  болган  жеріне  жиі  баратыи 

едім» 

дегеи 

созі  дәлел.  Оның  үстіне  небәрі  21-ақ  жасында  алғашқы  екі  олсң 

кітабын 

лыгарып, 

«Айқап», 

«Қазақ», 

«Уақыт», 

«Шора» 

басылымдарыил^а 

лыгармаларын  жариялатып,  М.  Горький,  Д.  Бедиый,  В. 

Маяковскиііді

гүіімүсқадан  оқып,  Пушкин,  Лермонтов,  Гоголь,  Белинскийлерді  казақ  тіліие 

дудирумсн  қатар,  «Сарыарқа»,  «Қазақ  тілі»,  «Жаңа  ауыл»  газеттерінде  де 

қьимет  істеп,  тәжірибе  жинақтап,  өзінен  кейінгі  жасггарға  қамқоршы  бола 

оілген,  эдебиетке  деген  дайындықпен,  озіндік  жолмен  келген  шым  мэпіндеп 

талантты  ақынды  қалай  ғана  «Жолбике»,  «шаруа  ақыны»  дсуге  аузымыз 

барады.  Мүның  барлығын  да  кезінде  «қызыл  империя»  жүргізген  біржақты 

:одақай са>ссатгың салқыны деп  қана қабылдауымыз  керек.

Екіишіден,  ауылдан  шығыгі  шаруа -тақырыбына  өлең  арнамагаи  ақыпды 

5ү.*)ыи  да,  қазір  де  табу  өте  қиынга  түсері  ақиқат.  Опың  үсгіне  Қазап 

гоңкерісінс  дсйін,  одан  кейін  де  1930  жылдарға  дейін  Қазақстаида  дамыгаи 

оидіріс, 

оркендеген 

өнеркәсіи 

болмагандығы 

да 

белгілі. 

Соидықтап 

С. 

Допеігпіев  тек  қана  шаруа  ақыны  болды  деу  эбестік.  Ал  егср  олай  болса 

дідлпиың 

«Жүмыскердің 

өкініші», 

«Екібаста», 

«Қазақстаниың 

алгы 

/Кылдығыиа», 

«Капиталшының 

сорыиа 

жасаймыз», 

«1 Іролегарка г 

жыршыларыиа»  және  т.б.  шыгармаларын  кімдерге  арналгап  дом  түсіпуіміз

ксрск.

Ақыпның  күні  бүгінге дейін  еленбей,  тіпті  назардан  тыс  қалыи  келе  жаі каи 

тзгы  да  бір  ерекшелігі,  оның  сатирасы  дер  едік.  Абайдан,  Сүіпшімахмүггли  соң

51

ісазақ  әдебкетінде  сатира  жанрын  орнықтырып,  іргетасының  бекуінс  айтаржгқгай 

үлсс қосқапдардың бірі де, бірегейі де - осы С. Дөнентаев.

С.  Донентаевтың  1917  жылғы  Қазан  тоңкерісіне  дейіпгі  жазған  сатирасы 

кобіііесе  мысал  түрінде  болып  келеді.  Себебі,  ол  кездегі  бай,  мамаітгы,  иатша

шепеуніктсршің  қарапайым  халыққа  көрсетіп  отырған  зорлық-зомбылыктарыи

гура  көрсегіп,  әжуалауға  болмайтын.  Сондықтан,  ақын  олардың  адамгершЬіік 

лецбсріно  сыя  бермейтін  кері  қасиеттерін  жан-жануар  бейнесіне  салып 

келекелеуден чура жолын тапқан. 

1

Егер  сіздер  сықақшының  «Ауырған  арыстан»,  «Екі  тске»,  «Көзі 

гоіімайгын  ит»,  «Көк  төбетке»,  «Бит  пен  бүрге»,  «Бір  көлдегі  үш  балық», 

«Сүңқар  мен  қарғалар»,  «Бозторғай»,  «У  жеген  қасқырға»,  «Тотыға»  дегеп 

□іыіармаларымен  таныс  болсацыз,  онда  жоғарыда  айтылған  пікірлермсп 

келісерсіз деп білеміз.

«Ауырган  арыстанда»  сырқаттанған  аң  патшасының  коиіліп  сүрауга 

гүлкіден  басқасыньщ  бәрі  келеді.  Осы  жерде  түлкіні  мүқатпақ  болғаи  қасқыр 

эиың  келмей  қалғанын  жеткізеді.  Ал  қу  түлкі  болса  ертеңінде  Арыстаига 

келмей  қалған  себебін  айтып,  сырқатынан  қасқырдың  артқы  аяіъпі  сіңірін  жеп 

айыққаиын  хабарлайды.  Мүнаи  соң  аң  патшасы  қасқырдың сіңірін  қаиыи  судай 

агъпып  суырып  алғанын,  ал  түлкі  болса  қасқырды  әжуа  қылыи,  барша  жүртка 

күлкіеткенін  автор  :

Қазақта қасқыр да көп, түлкі де когі,

Алайда жіп  тақпаймыз ешкімге дөп.

Сөз жүгіртіп,  шағыстырған қасекеңдер,

Түлкіге  қалып жатыр күлкі де боп

- дсп  корытыидылайды. Сатирик жазушының «Көк төбетке» дейтіп өлеці  :

Көк төбет,  неге мүнша арсылдайсың,

Қабудан басқа шаншып тартынбайсың.

Үйір боп,  күнде көріп жүрсең-дағы,

Өшігіп,  өршеленіп, барқылдайсың,

-  деп  басталады  да,  көк  т ө б е п ің   зияны  жоқ  адамдарды  егер  озінс  ештсце 

бермесе  талап  тастаудан  да  тартынбайтынын  нақты  мысалдар  аркылы

жеікізеді.  Әрине,  бүл  жерде  көк  төбеттің  ит  емес,  адам  екенін  опыц  іс- 

әрскетінеи әркім-ақ түсінеді.

«Сүңқар  мен  қарғалар»  өлеңіиде  де  коп  қарғаның  арлсына  түскеи 

і әкаппар сүңқардың қалай  қайғылы  күйге душар болғаңдығы  :

Қарғаның түсіпті әбден жүрісіне,

Кім білсін ип>шы сол  ма,  күн үшін  бе?

Болыпты  іс  пеи түсі айыргысыз,

Ісімен онда жүрттың жүмысы  не?

52

- дси жырланады.

Ақынның  қалың  жүртқа  кеңінен  тарап,  лайықты  багасын  алгаи  түщымды 

еңбсктерінің бірі — «Бозторгай»туындысы.

Бозторғай зорлық көріп түрымтайдан,

Таяныш таба алмапты қырдан, ойдан.

Болыпты мүцын шақпай, зарын айтпақ,

Қырғиды жолықтырып көрсе қайдан,

.  деп  басталатын  жыр  жоддары  бишара  торғайдың  шыңдықтың  түбінс  жегсм 

лсн  талай  зорлық-зомбылықтың  куәсі  болғандығын  баяндайды.  Ақыры  о.п 

хыршдан да,  қаршығадан да, лашыннан да қолдау таппай  кұс  патшасы  буркітке

иіагымданбақшы болады.  Оны автор  :

Тапқанын бүркітті  іздеп, таппағаныи,

Шаққанын  ішкі  мүңын,  шақпағаныи.

Білмейміи, әлі  күнге естігем  жоқ,

Жатқанын жаны тыныш, жатпаганын,

-  дсп  скіүшты  күмәнмен  аяқтайды.  Ссбебі,  патша  үкіметі  түсында  қарапайым 

ддһмга  әділдіктің  түбіне  жету  мүмкін  емес  еді.  Авгор  осыны 

бозторғаіідыи 

обргзм аркылы жеріне жеткізе аиіы мысқылмен көрсете білген.

Түстің бе мүндай күйге,  кокжал арлан,

Жолдасқа қалай екен мынау жалған?

Кешеғі дер күніңде бүйгемін деп,

Жоқ едің түсте көріп, ойға да алған,

жүктеу/скачать 10,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: