Б 83(5К) А44 Қьфықбай Аллаберген

Сопы  не  үміт  үзбестікке,  не  онысы  болмаса  мүлысы  бар  гой  дсгі  коңілі е 

.<уат  кылуга  жаратсам  керек  еді,  ондайым  жоқ»  деп  ез  психологиясынан  да 

хабіір  береді.  «Сыртым  сау  болса  да  ішім  өліп  қалыпты.  Ашулансам,  ызаяаиа 

алмаймыыі  Күлсем,  қуана  алмаймын,  сөйлегенім  өз  сөзім  емес,  күлгепім  өз

I  

Л

 

^  

_________ ?  _   _  

*  

# 

•  

•  

Ш

Бұл

дүниесі

Абай  Құнанбаев  публицистикасының  ерекшеліктері  дсгенде  мына 

жайларға көціл бөлмесе болмайды  :

1) Абай -  ойшьш, философ,  психолог, педагог, сурегкер, ғалым.  Ііүл жаганаи 

оның  Шоқіш,  ЬІбыраймен  іуысатьшы  сөзсіз.  Әйтсе  де  олардан  әзгсіиелігі,  Лбай 

публицистикасында психологиялық, аналитикалық талдау басым;

2)  Абайдың  қара  сөздерінің  әрқайсысы  кішігірім  ғылыми  еңбеккс 

үқсайды. Олардан сыншылдық, зерттеушілік ерекшелік терең  ганылады;

3) Абай сөйлемдері қысқа,  гүсінікті;

4)  Шоқан,  ЬІбырай  тэрізді  Абай  да  қазақ  қоғамына  сын  козбсн  қарады. 

-ірақ  олар  байқамаган,  назар  аудармаған  кемшіліктерді  тсрец  танып, 

ошксреледі.  Ьұл  әсіресе,  «қалауын  тапса  қар  жанар»,  «сұрауып  гаиса  адам 

оаласының  бермейтіні  жоқ»,  «атың  шықпаса  жер  өрте»,  «жүз  күн  аіан 

оолғанша,  бір  күп  бура  бол»,  «алтын  көрсе  періште  жолдан  ш ы іадл»,  «ата- 

ліадан  мал  тәтті,  алтынды  үйден  жан  тәтті»  (29-шы  сөз)  деген  секілді 

макалдарды  сынаған  және  қазақ  халқы  мінезінен  жақсы  қасиет  таба  алмай

қиналган сэттерінен байқалады;

5) Абай  араб  сөзін жиі, кейде орыс сөзін де пайдаланды.  Мысалы,  «біреуі 

орысша 

подвижной 

элемент 

деп 

аталады», 

«біреуін 

орысша 

сила

приіягагельная  однородного»,  үшіишісі,  орысша  «впечатлигелыюсть  ссрдца»

дсид.  «43-ші  сөзінде».  Бүдан  ұлы  ақынның  араб,  орыс  одебиетіпен  ғаиа  емес

ь Ы1ь|мымен де терең таныс болғанын байқаймыз.

Қорыта  айтқгшда  орыстьщ,  басқа  да  халықгардың  революцияшьш  -  

дсмократияшыл  публицистикаларынап  үлгі  алган  Шоқан,  Ыбырай 

Абай

ПаТрИарХаЛДЬіК 9

|   қалушылыққа,  оның  кедергі  кесапаг-кеселше,

-  і(>екіш бүқараны қанаушыларға жәие ксрітартпа ағымга қарсы күресгі.

өитш>. когамдық  ғылыми  ой-пікірдің,  халқі,імыздыц  жазба  эдебиеті  мсн

оаснГсвзГШ'Ң 

^

 

демокРатиялыҚ'ағартушылық 

публицистикамыздыц, 

оаспасөзіміздщ непзін салды. 

'

МІ?ҺИШІЧ ?  аҒаРҒ ШЫ’ аҚЫН’ "Ублицист (М эш һүр Ж үсіп  Коиесн)

Мәшһүр  Жүсіп  Көпеев  1858  жылдың  қысында  қазіргі  Ж.Аймауытов 

лп.шдағы  үжымшардың  Айыртас деген  табиғаты  эсем  жерінде дүиисге  кслгои

д с ^ Г Г :  ■

^

В

Н

В

 В

 ЖҮсіп  балгандықиш   Мэшһүр

взі  кезінде:

бұл

Жасымда койылған ат -  Адам-Жүсіп, 

Жүрт кеткеи сүйгснінен Мэшһүр десіп. 

Қолыма кағаз-қалам алған  шақта

12

Кетемін қара сезге желдей есіп,

-  дсп жазған [8].

Мұны  айтып  отырған  себебіміз  ертеректе  жариялаган  ксйбір  зерітсу 

ецбектерде  М.  Ж.  Көпеев  1857  жылы  іуған  деп  жазылған  [9].  Бірақ,  Мәніһүрдіц 

гүі аи жылы — 1858 жыл. Олай деу себебіміз ақын өз өлеіщеріиде бұіші байлаііысты :

ш

Жылым- қой, тауық жылы мен  үш жаста,

Ғаріитілік бүл жалған біздің баста.

Немесе,

Жылым- қой, жасым биыл жетпіс үште,

Өң түгіл маған жалған жоқ қой түстс,

- дсгі жазган ғой [10].

Екіншіден,  Мәшһүр  Жүсіптің 

әлеуметгік  шыгу  тегі  де  зерттеушілер

гарапынан дүрыс керсетілмеген. Мәселен, Б. Кенжебаев «М. Ж. Копеев ауқаггы 

семьяда  дүниеге  келген»,-  деп  жазса  осы  ойды  М.Ғабдуллин  де  «Қазан 

гөцкерісі  кезінде  Мэшһүрдің  бейтарап  багыт  ұстау  себебі  опыц  дәулсіті

;емьядан  іныкқандығынан болды»,- деп әрі жалғастырды.

Алайда,  ксзінде  Мәшһүр  Жүсіптің  байлықпен  аты  шықпаганға  үқсайды.

Бұп!И о и ы ц :

Өмір бойы ұшырмай бізге молдық,

Табысымыз көп болса ат пен тондық.

Әкемді өлтірген жаудай болды,

Кедсйлік,  кемтаршылдық, қысқа қолдық,

-  дсген сөзі куә [11].

Оньщ  үстіне  бүл  жөнінде  әдебиетші,  зерітеуші  ғалым  С.  Доуітов  :

«М.  Копеевгің  әкесі  Көпжасар.  Бір  әке бір  шешеден  төрт  агайынды.  Көпжасар

-  ссмьядағы  балалардың  кенжесі.  Ертеден  бері  еліміздің  салтында  кеиже  гуғаи 

:<улынды,  қозыны  көпей  деп  айтатындықтан,үй  ішіндегі  балаиың  да  кішісіи 

«Көпеш», - «Көией» деп еркелетстіп болған.  Міне, осы себепті дс Колжасар аты 

жайына 

қ і і л ы п

, 

Көпей  атанып  кеткен.  Ал,  Копейдің  әкесі  Иісрмұхамсдтіц

і үрмысы  і'апшы, дәулеті кемдеу екен.

Осы  құріъір  тапшылыюъің  кесірінен  Көпей  үй  ішіндсгі  әр  түрлі 

«сыбагадан»  қагыла  беріпті.  Әрі  намысты,  әрі  қайратты  жас  жігіт  мүндай 

хорлыққа  шыдай  алмай,  Қызылжар  қаласына  18  жасында  оқу  іздеп  кетіпті.

Дмал  қанша  молданың  алдыиан  иебэрі  4-5  ай  ғана  сабақ  алгаи  соц,  қатгы 

сырқаттанып 

қалады. 

Енді 

оқуын 

әрі 

қарай 

жалгастыруіи 

қаражаг 

оолмагандыктан, Ахмет деген ногайға жұмыскер болып тұрды. Жіі ср, күші  мол 

жігітті  қожасы  қолынан  шыгармай  Бұхар  Ташкент,  'Гүркістап  қалаларыиа 

хірсші  етіп  жиырма екі жыл жалдапты», -  деп жазган  [12].

13

Ллайда, бұл  алып  келген  мал-мүлік  1816  жылы болгаи  «тауықтьщ»  жұшнаи 

хырылып  калады.  Бұл  орайда  М.Бөжеев  :  «Елге  қаитып  келген  Көнжасар  3  жыл 

өтпей  ку  гаяқ  болып  жүдеп  қапгандықтан  Баянауыл  маңмңдагы  жаіакг«ірга 

косылады.  Ол  кезде  5  жасқа толган  Жүсіпті  медрессге  орналасгырады»,  -деген  ой 

лйгады  [13].  Сөйтіп,  қанша  жыл  бейнетгеніп,  адал  еңбекпен  танқап  малынып

лсүітан  қырылуы  Мэшһүрдің  әкесін  қатты  күйіндіреді.  Ендігі  мал-мүлікгіц  орнып 

тоі/гыратын қазына тек гана гылым,  білім боларын түсінеді. Соидықган сл-жұргып 

іастап,  Қызьиггаудан  Баянауылга баласын  оқыту үшін  қоныс  аударады.  Мэніһүр  5 

жасіан  15  жасқа  дейін  Баянауыл  маңындагы  медреседе  білім  атганын  олеи 

жолдарына былай деп қосқан :

Медреседе Баянауып  қаласында, 

Амалсыз атаң айтса қаласың да. 

Ойлайсың кім болды деп бізден гаріп, 

Жиылгап  көп шэкірттің арасында?!

Шар кітагі  алты жаста ұстағаным,

Сол күнде өлең жаттап  қостағаным. 

Екі жыл Баян, бір жыл Қызылтауда, 

Үш жылдай түнеп түзге қыстаганым  [14]

Мәшһүр Ж үсіппң 

алғашқы ұстаздары Халфе Ш өкеұлы Дүржанбай,  молда 

Нэжмеддии  қазірет  болган.  Ал,  1865-1872  жылдар  аралыгында  ол  Хамартдип

чааіреггеіі дәріс алган. 

|  

ШШ  | | 1  ' ‘ 

І І Я В В -  ' "Мн

Хамаратдин  хазірет  медресесі  -   Мәшһүрге  п.тлымиың  ісеп  саласыи 

уйрсткеи.  ІСейіннен  Шығыс дастандары  сюжетіне  кұрылган  «Гүлтаг-Ш еризат» 

оиякгы  қнссапың  дүниеге  келуіне  себепші  болгаи.  Әрі  осы  жылдары  «Қозы- 

ЬСөргіеш-Баян  Сұлу»,  «Тарғын  батыр»,  «Терт  жігіттің  елеңі»  т.б  жыр.чарды 

жміқа  біліп,  жұрт  алдында  айтқан  зерек  баланың  енерін  қадір  түтыи,  халык

«Мошһүр»  есімін  берген.  Ал,  оған  Мәшһүр  есімін  тікелей  қойгаи  адам  сол 

хездегі Баянауыл дуанының аға сұлтаны- Мұса Шорманов болған.

Мәшһүр  ЖүсІп  Кепеев  1872-1875  жылдар  аралығында  Кокллпни 

мсдресссінде  оқыған.  Мұны  айтып  отырған  себебіміз-  кейбір  зсрггеушілердіц 

ецбсктерінде  ақын  емірінің  осы  бір  тұсы  жаңсақ  корсетілген.  Д.Әбілсв  :  «1872 

жылы  Мошһур  Жүсіп  Бұқарага  барып,  «Кокілташ»  медресесіис  оқуга  түсіи, 

лог<іры дэрежелі  білім  алады да, еліне  1875  жылы оралып,  бала оқытады» - деп

•каіган  [15].  Сәбит  Мұқановтың  «Халық  мұрасы»  еңбегінде  дс  Кепеевгіц 

ііұкарада  «Кокялташ»  медресесінде  оқығаны  жазылған.  Бірақ,  оида  оқьиаи 

жылдары  көрсетілмеген.  Сондай-ақ,  «Ақын-жазушылар»  деген  жннақта  да  ;

1870  жылдары  Хамерегдин  қазіретте,  кейін  Бұқараның  медрссесіидс  оқиды»,  -  

дсн  жазыліан  [16].  Ал,  Қазақстанның «Энциклопедиясында» болса «1870 жььчы 

Хамсретдин  қазіреттің  медресесінде,  одан  кейін  Бұқар  діни  жогары  оку 

орнында оқиды»,- деп анықтама беоілген  Г171.

4

Бірақ,  өкінішке  орай,  басқа эдебиеттерде,  Мэшһүр  Жүсігггіц  өмірбаяидык 

дсрсктерінде  бүл  мәлімет  жоқ.  Тіпті,  бертінде  1990  жылы  тұңгыш  рет  жарык

:<о])ген таңдамалы шыгармаларында да бүл жайт үмыт қалдырылгап.

Мәшһүр  Жүсіптің  ойшыл,  қайраткер  ретіндегі  қалыптасуының  алғашқы 

гссзсці  халық  ауыз  әдебиеті  үлгілерін  жинап,  бастыруымен  тү.стас  келсді. 

Еұқара,  Ташкент  қалаларына  сапар  кезінде  қазақ  тарихымен  танысып,  ел 

лузыпдагы  шешендік  сөздерді  жинаган.  Ауылдагы  ұстаздық  жұмыс,  ұлтгыи 

чсүріп өткен тарихын зерттеу оны тагы бір сагыга көтереді.

Біздің  бүл  ойымызды  «Акын  -жыраулар»  деген  жинақтан  алынган  мыпа 

Зір  сойлем  :  «1887-1890» жылдары Орта Азияның Самарқанд, Ташкепт,  Бұқара, 

Гүркістаи  т.б  қалаларын  аралап,  халықтың  рухани  мұрасымен,  түрмыс- 

гіршілігімен танысады.  Осы жылдары белгілі оринталист-галым, академик В.  В. 

Радлоппеи  танысып,  қазақтың  ауыз  әдебиеті  мұраларын  жинап,  жүйелеп

бастыру ісімен  шұгылданады»  [18], -  нақтылай түсетін сияқты.

М.  Ж.  Көпеевтің  қайраткер  ретіндегі  қалыптасу  кезеңінде  «Дала  уалаяты 

гззстінің»  алатын  орны  срекше.  Бұл  газеттің  бетіндс  оның  опнан  асгам 

яроСлсмалық 

мақалалары, 

өлеңдерімен 

қатар 

қазақтың 

билері 

мсн 

лешсндерінің создері жарияланган. Бұл туралы сөз алда бөлмақ.

Ал, казір Мэшһүр Жүсіптің ойшыл, ақын, агартушы рстіндегі  қалыитасуы 

хсзсціиің  скіпші  сатысына  (1907-1912  жылдар)  тоқталар  болсақ,  онда  1907 

лсь.лы  Қазан  қаласындагы  Хұсайыновіар  баспасынан  «Хал-  ахуал»,  «Тірлікте 

х о і і

 

жасапіндықтан  корген  бір  гамашамыз»,  «Сарыарқаның  кімдікі  ексндігі»

хі-гаптары жарык көрді.

Алгашқы «Хал-ахуал»  кітабы төрт бөлімнеи тұрады  :  1.  «Хал-ахуал»  (208

/ісол),  2.  «Баяннама» (248  жол),  3.  «ГІатша хақында» (144  жол), 4.  «Ғибратнама»

(4 болімпен тұрады).

Екінші  бір  «Тірлікте  көп  жасагандықтан  корген  бір  тамшамыз»  кітабы

'ляты  олеңиен  іұрады.  Бұд  өлеңдер  «Қыраи  құс  көңіл  ашар»,  «Қара  өлсц», 

«Қззақтың  қылып  жүрген  жұмысы»,  «3»  рет  сөз»,  «Жалганда  таппай  бір», 

«Сэлем  хаг!»  деп  аталады.  Жогарыда  аталган  екі  еңбекге  қазақтардыц  сол 

ксздегі  гүрмыс-тіршілігі,  іс-әрекет,  психологиясы  суреітеледі.  Бір  созбап  айгар 

Зо.ісақ,  бұлар  патшалы  РесеГідің  отарлау  саясатына  қарсы  багытталып

жазылгап  шыгармалар.

Үшінші,  «Сарыарқаның  кімдікі  екендігі»  кезінде  бүкіл  қазақ  хшіқыьа

і з п ы м і і л  

болган  еңбек.  Бұл  екі  бөлімнен  тұрады.  Алгашқы  бөлімі  қара  сөзбен

/юмылган.  Онда  Сарыарқаның  кімдікі  екендігі  соз  болады.  Ал,  қара  олецмеп

/казьілган

.  екінші  бөлімнің  тақырыбы  :  «Қазақ  жұртының  осы  күигі  оңгімесі

гуралы».  Бұп  еңбектерде  негізінен  хальщқа  теңдік  беру,  бүқараның  сауагыи  ашу,

ссгі

 

бостандыгы, 

жер 

мәселесі 

сияқты 

көптеген 

кокейкесіі 

мэселслср

карастырылады.

Бүл  іуралы  Ә.  Қоңыратбасв  :  «Мәшһүр  Жүсіптің  жогары  үш  кітабыиыи 

іацга  ілігіи  таратылмауы,  оны  шыгарган  Хұсайыновтарга  12  мың  сом  ауыр 

„шьш 

салынуы  ақынның  қамалушылар тізіміне  ұшырап,  ел  ішіидс  бұгып  жүруі

осыдан», - деп жазган [19].

15

әдебиеттерде  Көпеевпң  осы  үш  кітабі 

іп  жүр.  Мәселен,  «Ақын-жазушылар»

гаптары

иіыкгы  деп  көрсетілген.  Бұл-өрескел  қате.  Себебі,  М.  Ж.  Көпеевгіц  аты  аталіаи

хітаптарын  қадаіалап  оқығанда суреттелетін  қоғамдық-саяси  өмір  1917  жыл  емес,

1905-1906  жылдарға  сәйкес  келеді.  Мысалы.  І-Мемлекеттік  Думаіа  дснутагпір

сзилау, ші>іғармаларда сөз болатыи жаңа партиялардың қүрылуы, одаи ксйіигі қазак

чш кынын  қоғамдьж-саяси  омірі.  Міне,  мүның  барлығы  откен  гасыр  басындаг ы

эіксіі

  аласапыран  оқиғаларды  бсйнелейді.  Басты  дәлел  бүпнгі  таіща  Орталык

Үяггық кі гопхананың сирек кездесетін кітаптар қорында М.Ж.Көисеіпің жошрьиіа

ійіылған  үш еңбегі  де  сақгаулы  іұр.  Ал,  осы  кігаптардың сыртқы  мүқабаларында

оасылым шыққаи жері «Қазан,  1907 жыл» деп анық корсетілген.

Мәшһүр  Жүсіптің  творчествосы  озі  омірден  кеткен  соң  1950  жылдардаи

Застап  қудалана  бастады.  Оған  тағылған  басты  кінә  «Революцияны  макчнмады, 

огыі 

қарсы 

шықгы» 

дсп  айыптаушылық  негізінен 

алганда  ақыпныц 

піорчествосьш  білмегендіктен,  түсінбегендіктен  туган  жалған  айыптаулар  еді. 

Соиың  бірі  М.Ғабдуллин  болатын.  Ол  М.  Ж.  Көпеевті  :  «Залымдар  козімізді 

ілар  ойып,  мүшелер  терімізді  малша  сойып»,  —  деп  совет  кызмсткерлері

жайында пікір таратты деп  айыптады [20].

Ал,  шын  мәнінде  бүл  жолдар  кеңес  қызмегкерлеріне  емсс,  патша  окіметі

гүсындапл  ауылнай,  болыстарга  арналған  еді.  Елді,  әз  үлтын  сүліктей  сорі аи

дадан  сл  билеушілерді,  арсыз  арамтамақтарды  сынагаи  еді.  Бірақ,  жогарыда

кслтіргендей,  жаңсақ пікірлер оның творчествосын  зергеушілер үінін  де,  қалын

оқырмаидарга да кеселін тигізді.

Мэіпһүрдің  творчествосының  үшінші  кезеңі  аз  зертгелгеи  дедік. 

Облыстьіқ  басылымдардан  бастап,  зертгеушілер  еңбектерін  қосқанда  Мәшһүр 

Жүсіп  творчесгвосына  қатысгы  моліметтер  кептен  саналады.  Олардыи 

оарлығының басын қосып, бір жүйеге  келтіру болашақтыц ісі.

Кеңес  окіметі  жылдарында  Мәиіһүрді  тек  бірыңгай  ақындық  жүмыспен 

шүгылдаиды  деп  айта  алмаймыз.  1919  жылы  Ташкент  қаласыныц  «Қазақстам» 

оаспасында  Көпсев  жазган  ертегі  кітап  «Балалар  кітабьо>  деген  агпен  басылыи 

шықчъі.  Зертгеуші  Төкен  Әбдірахмановтың  дерсгі  бойынша,  ол  отс  сонді 

•со]жемделген,  жақсы  қагазга  басылғаи.  Бұл  ертегінің  баспа  бетін  коргеи  екі 

гарпантм  бар.  Оның  біріншісі  -  1937  жылы  «Қазақ  ергегіліері»  деген  атнен, 

екініиісі дәл сол атпен  1957 жылы басылган.

Мәиіһүр  Жүсіп  қогамдық  омірге  белсене  араласа  алмады  дегеиге  кслсек, 

эл  жаца  өмірдің  қалай  құрылгандығына  сенімсіздігінен  еді.  Оныц  үстіие  1921 

/кьлы  Гашкент  қаласында  сабақ  беріп  жүрген  Әмен  деген  үлыиыц  қайгылы 

кагеага  үшырауы  да  қатты  соққы  болып  тиген.  Солай  бола  түра  Мэшһүр  Жүсіп 

өз  замаиының  атақгы  адамдарымен  жақсы  араласқаи.  Бүл  іуралы  Ә.Тәжібаев  : 

хТай  кезіиде  атган  озған,  бала  кезінде  атадаи  озган  балдырған  Жүсін 

каршадайынан  талай  дуалы  ауыздардың  батасын  алыпгы.  Ол  Ақан  сері  мсн

Абайга  да  сәлемін  қабылдачъіп  үлгерген.  Атақты  Богеибайдыц  немересі 

Сақісүлақ  шешенмен,  белгілі  Майрамен  дастарқаидас  болған,  дацқгы  иалуап 

Қажиімұқанмен, бұлбұл  әнші  Майралардың сырлас-мұңдасы  екен.  Ол  Жүсіпбск

16

лен  Мүқтарга  аға  саналса,  Ахмет,  Шәкәрім,  Міржақыптарга  дос-жаран 

гаішлғаіь  Осы  аталған  қазақ жүлдыздары  туралы  да  ойларын  айтып  кетіпті»,  -

дсн жазған [21]. 

1 

'у

 

9

Сол  кезевдегі  М.  Ж.  Көпеевтің  жай-күйі,  мәселен  Ж.Аймауытовпсн 

жазысқан  хаітарынан  еркін  аңғарылады.  Солардың  бірі  мынау  :  «Адамдардың 

\:иы  ерте  суалмаса  керек,  ақылгой,  таланты  ерте  тарылмаса  керек.  Егделенгеп 

;зйыи  миы  шьшыға берсе  керек.  Соған  қарағанда,  сіздің де  қаламиан  қаларлык 

/ақытыңыз  бола  қойған  жоқ  па  деп  шамалайын.  Олай  болса,  қалган  омірде

;ырласып откен дұрыс.

Сіз  қазақтаң  заманында  дүниеге  келіп  қалған  гауһарсыз.  Сіздіи

ісулашыңыз  үзын,  қиялыңыз  терең,  арманыңыз  алыста  өткен  омірде.  Жаиа 

иманнын  бүйынтақ  созі,  жыбырлақ  мінезі  Сізді  жарытпайды,  тосаңсытады, 

хүні  өткен  жат  адам  қылады.  Жаңа  заман  айта  берсіи! 

Сіз  онда 

жал! ыздығыңызды, жапандығыңызды, сән-салтанатты ескі  күндеріңізді  жырлаи 

зііиіз».  Міне,  Мәшһүр  Жүсіпке  осындай  тілек  білдірген  Жүсіибектің  жүрск 

жарды  сөзінен  артық  бағаның  қажеті  шамалы  —  ау,  өзі!  Ол  1931  жылы  73

жасында қайтыс болды.

Енді,  опың  соңына  қалдырғаи  мол  рухани  мүраларына  тсреңірек  үңілср

болсақ,  онда  М.Ж.Көпеевтің  әсіресе  публицистикалық  шығармалары  элі  де 

Золса  толык  зерттеле  қойған  жоқ  деп  айтуымызға  әбдеи  болады.  Жогарыда 

лйтканымыздай,  оның  публицистикасын  екі  салаға  бөліп  қарастырамыз. 

Біріпшісі  -  өлең  түрінде  жазылған  публицистикалық  шыгармалары.  Өлец 

гүріпдегі  публицистикалық  дүниелеріне  1907  жылы  Қазан  қаласында  жарық 

хорген 

«Тірлікті 

көп 

жасагандықтан 

көрген 

бір 

тамашамыз» 

жоие, 

хСарыарканың  кімдікі  екендігі»  кітаптарын  жатқызамыз.  Әуеліі  сөз  осы 

еңбсктері жайлы болмақ.

Бүл  екі  кітаптагы  өлеіщердің  мазмұиы  үқсас.  Екеуінде де  XX  гасырдың бас 

хсзіпдсгі  казақ халқының  қөғамдық-саяси,  шаруашьшық өмірі  жазылган.  « Гірлікті 

;сөп  жасагандықган  көрген  бір  тамашамыз»  кітабының,  «Сарыарқаиың  кімдікі 

окспдігі»  кітабыиан  өзгешелігі  -   мүндагы  бір  бөлім  қара  сөзбси  жазылгаи. 

Өлепдсрінің  иегізгі  түйіні  -   патша  империясының  отаршылдық  езг ісінен  қүгылу. 

Мулда  Рессйдегі  саяси-шаруашьшық өзгерістердің қазақ өміріпе әсері  баяндалады. 

Ғасыр  басындағы  Қазақстанның  саяси  өмірі  мен  әкімшілік-басқару  күрылымы,

үлтгық психологиясы жан-жакгы ашып корсетілген.

Мысалы,  «Тірлікте  көп  жасағандыкган  көрген  бір  тамашымыз»  кітабы  6 

элоң  топтамасынан  түрады.  Бірінші  олең  9  бөлімиен  қүрылган.  Екішпі  өлең

гақырыбы  «Қара  өлең»,  «Қазаюъщ  қылып  жүргеи  жұмысы»,  «3  рст  сөз»  (13 

Золімнсн қүралған), «Сәлем хат», «Жалғанда таппай бір»,..

Қазақ  өқыгандары  үшін  сол  кездің  басты  мэселесі  -   отаршылдықты  жою 

еді. Сол  жолда күрескеидерді Мэшһүр Жүсіп былай деп жырлайды  :

Бар цудай 

ждідық танинды атыр,

БолаІЬ ек, аф Э Д детьф іоіе де бЬтыр.

Қазайқа 

Йоднгап ерлер,

Тұтірйад^ШвсСз* б е ^ е д ш г жатыр. 

у 

атындағы  ғылыми

Д КІТАГР&НАГЬ

Бұл  жсрде  Мәшһүр  Жүсіптің  айтып  отырған  ерлері  кімдер  еді?  Патіла

СіушІЛфІІІб  қарсы  үн  көтерген  адамдар  казақтың  ақсүйектері  арасыпда  да  аз 

Зо;імаған.  Укімст  саясатьша  карсы  шмгЫП,  ұлт  мүддебііг  коадегепдерді  гтапиа 

4

и;ювпиктсрі  қызметтен  аластатып,  қуғынға  түсірген.  СондаЙ  куіъш  көріен 

ііаматгар  қазак  жерінде  де  болған.  Сталиндік 

репрессня,  кейіигі  тоқырау 

жылдары  тұсында  ақсүйек  әулеттерінен  шыққандар  қугын  көріп,  баспасоз 

бстінеи  орыи  ала  алмады.  Сөйтіп,  олардың  есімдері  архивтерде  шаң  басып 

жатып  қалды.  Соидай  басты  тұлгалардың  бірі-  Поштаеіггар  әулетінен  шыққаи 

л-зомат.  Мәшһүр ол туралы «Сәлем хат»  өлеңінде былай деп жазады  :

Қарадан хан боп өткең бабаң Поштай,

Қолына жүрт билігін туған ұстай.

Халқына бақташы боп болган қорған,

Ш арықтап агып түскен қыран құстай.

Поштаймен қатар шыгып Шоң мсн Шорман, 

Сонда бір түзу заман болып  гұрған.

Наурызбай, Кенссары толқынында, 

Поштай еді  коп жұртқа болғаи қорған.

Сойтіп,  Мәшһүр  Жүсіп  қазақ  қоғамының  жан  айқайын  түсіне  білді.  Оны 

лшына  жырлады.  Қазақтар  босқа даурығысып,  құр  мансагіқа таласып  жүргеидс, 

ел  мен  жерді  орыстар  басып  алып,  қоныстанып  жатқандығыи  айтгы.  Ол 

қазақтың ага қонысының қолдан кете бастағанына күйінеді. Жұрттың күйзелгси 

камын ұлт ыитымағы арқылы түзетуге болады деп ұғынады.

Мәшһүр  Жүсіп  Көпеевтің  публицистикасы  екі  жанрда  коріиді  дедік.

Соның 

ішінде  бір  тобы  -   қара 

сөзбен  жазылған 

публицистикалык

шыгармалары.  «Сарыарқаның кімдікі екендігі»  кітабының алгашкы тарауы қара 

-өз үлгісімен жазылған.

Бұл тарауды  С.Дәуітов  еңбектің  кіріспе  бөліміне  жатқызган.  Бірақ,  біздіи 

пікірімізше, бұл  кіріспе бөлім емес,  жеке бір тарау себебі, бұл тарауда ауқымды 

мосслелер  котеріліп,  өзіндік  ой-  тұжырымдар  қорытындылағаи.  'Гақырып  аяс ,і 

да «Қазак жұртының осы күнгі әңгімесі» деп аталуы да кіріспеден озгсше.

Осы  бөлімде  тарихтан,  этнографиядан  көп  мәлімет  берілсді.  Мақала 

публицисгикалық  сарынмен,  оның  үстіне  тарихи  еңбек  түрінде  жазылган.  Бұл 

екі  сала  бір-бірін  толықтырып,  суреттелетін  құбылыстар  мен  оқигалар 

магыналық  тұрғыдан  үндесіп,  тарихи-публицистикалық  очерк  түрінде  келгеи. 

Бүл  гіублицистикада  сол  күннің  басты  назар  аударып  отырган  қоі-амдық-саяси 

моселелері  көтерілген.  Соған  әлсуметтік 'гұрғыдан талдау жасалган.

Мәшһүр  Жүсіптің  оқиғаны  баяндау  желісі  өзгеше.  Жай  ғаиа  хабарлай

гШіМай,  эрбір  мэселені  философиялық  оймен,  тарихи  деректер  тұргысыиап 

Заяпдайды.  Шыгарма  шешендік  тілмен  жазылгандықтан,  оқырман  түсінігіпс 

жең.л.  Ецбек  «Күн  батысы  -  Сырдария,  күн  шығысы  -  ұзыи  аққаи  Врііс, 

оңтүстігі-  Жетісу  (Семереченск  өзені),  солтүстігі  -  Еділ,  Жайық.  Сол  төрт 

судың арасы замаи  қадымда Дешті  Қыпшақ атанған қыпшақ жұртының қонысы

18

*ді.  Сол  Қілшпақтан тоқсан  екі  ру  ел  тарайды.  «Қытай  коп  ие,  қьшшақ  коп  пс»

дсі сп м&қаяа болгаи себебі сол»..., деп басталады.

Осы  создсрді  түсіну  барысында  эр  адамның  көз  алдына  қазак  сліиіц

жаграфиялық  картасы  елестейді.  Кітапта Сарыарқаның келбеп — дала табигагы 

;уреттелген.  Төрт  өзенді  жазгандагы  айтпақ  ойы-  қазақ  даласыпың  оңіүстік- 

голгүстік,  батыс  -  шыгыс  шекараларының  мызгымай,  ата-бабалардан  ауысып, 

.'жслдсн 

келс 

жатқандыгы. 

Далапы 

иеленбек 

болган 

шст 

ж.ү_ртгык 

5аскыншыларга  қарсылыгын  тарихи  фактілермен  дәлелдеп,  этнография  мен 

іонснимикалық  деректерді  өз  орнында  қолдануы  арқіллы  білдіреді.  Жалпы 

ліеклра  мәсслесі,  туындай  қалган  жагдайда 

Мәшһүр  сияқгы  шежірсші  -  

философтардың  еңбегіне  сүйенген  жөн.  Себебі,  олардың  шыгармаларыиа  бізгс 

Зсймэлім  жср-  су  атгары  молынан  ү.шырасады.  Әрі,  тың  деректср  тарихи

фактілермеи дэлелденген.

Ец  көне  жырлардың  бірі  -  лиро-эпостық  «Қозы  Көрпеш-Баян  С.үлу»

/кырындагы 

кейіпкерлердің 

тұрмыс-тіршілігін 

Мэшһүр 

Жүсііі 

қазак 

здобиетінде  тарихи  түргыдан  түңгыш  зерттеген  деп 

айтуымызга  болады. 

Лвгордың әзі  бүган  :  «өлеңнің аягында «Қара оба», «Сары оба» дсгси екі тобе -  

Қарабай, 

Сарыбай  деген  екі  байдың  қоныс  қылган  мекені  сксн.  Бұл  сксуі 

де

^азақ байлары.

Сол  Сарыбайдыц  жалгыз  қызы  Баяисұлудыц туган жері -  Баянауыл тауы. 

Ь\үл  тауділң  атының  Баянауыл  қойылган  себебі  «Баянауылы»  атаиып 

,<е'іксіідікетеп.  Сол  қыздың  қарқарасы  жогалып,  түсіп  қалган  жері  «Қарқаралы- 

Қаіылық»  аталган. 

Домбырасы  мен  бет-моишагы 

гүсіп 

қалган  жері 

лТоқырауын-  Жэмшім»  атанган.  Сандыгы  түсіп  қалган  жер  «Ллтын  сандық- 

Ақшатау»  атангаи.  Атгарының  шідері  түсіп  қалган  жер  «Жауырбогы»  атангаи. 

ҚаЗмр,  бүл  сагіар  қазагы  жер  аты -  бәрі қазақтың ата-бабасының атгары»,  - деп

ліықтама берген [22].

Шыгарма  баяндау  тэсілімси  жазылган.  Сөз  болатын  обьеісгі  —  Сарыарқа

даласы,  казақ  халқы.  Әңгіме  Дсшті  қыпшақ  жерін  суретгеудсн  бастаіі,  қазақ 

халқынын  жоңгарлармен, 

қалмақтармен  болган 

шайқастарды 

баяндаумсп 

ка:ігаса;ц»і.  Одан  эрі  нақты  оқигаларга  байланысты  қазақ  даласыпда  сақталып 

«здһган  есксрткішгермен  жер-су  аітарының  піыгу  тегі  түсіиікті  тілмсн  жазылагаи. 

Вү.{)ьшгы заманда болгаи оқигаларга Мәшһүр Жүсіп ©зінше топшылау жасапш.  Б.үл 

пьп<ірмада  эрбір  жер-су  аттарына  байланысты  фактілер  жииальш,  аңыз-эңгіме 

іүріиде  бершшн.  Оқигалардыц  тізбегі  баяндау  түрінде  берілсе  дс,  шыгарма 

\іазмүиы  бүзылмай,  ой  шашырамай,  оқырман  'гез  қабьшдайділ.  Қай  оқиганы 

5а>імдаса  да  Мәшһүрдің  айтпақ  болган  негізгі  идеясы  -  қазақ  халқыпыц 

жсл 

'ісү.ілтық басқьшшыларга деген азаггық күресі, халық патриотизмі.

Қай  ііублицистикалық мақаласын  алсақта осы  идея алдымыздан  ілыгады. 

[\а імақтармеи,  ногайлармен,  Бүқара,  Хиуа  хандықтарына  қарсы  азапты,  үзак 

жьілга  созылган  үрыстарда  да  қазақтың  үлт  ретінде  сақталып  қалуы-  ага-баба 

жеэін  жау  қолында  қалдырмау  үраиы.  Бүл  үранмен  талай  батглрлар  жау

золыңда мерт болган.

«Ата-бабамыз  қалмақтан  пе  үшін  қырылды?  Кейінгі  үрім-бүтагыма  жср- 

•;у  алып беремін деп  қырылды.  Жалғыз  меиіц ата-бабам  смес, жер-суга таласып

19

;<өи  қазақ  қырғын  тапты.  Сол  себепті  бұл  Сарыарқа  біздің  қазаққа  атасының 

қулы  болып,  олжа  болып  еді.  Біреу-біреуге  соңынан  қалмаса  «атацнын  құны 

бар  ма  еді»  деііді  ғой.  Сондай  -   ақ,  атаның  құны  болганы  үиіін  жер-судаи

айырылып,  қацгып,  қоныссыз  жүргеніме  ішім  күйіп  өлсем  дс  ойымнан  ксгср 

омсс.  Баянауыл  тауын  қалмақтан  еріксіз  алған  Жасыбай  мен  Олжабай  елі. 

Касыбай  елді  де,  Олжабай  қалды.  Жасыбай  асуыцың  алдында  Жалацтос  дсісм

Аяз

і

<тың

  түлпар 

мұжықтың

•  

9

0;і>і:абай  каласы  атанған  қала,  Ереймен  тауы-Олжабайдың  өлген  жері.  Содаіі

оір  сөз.  Ага-бабасының  қаны  қоидыц  қанындаи  ағып,  алып  бергеп  жсріпен 

үрім-бүгақ бабалары көзінің жасын төге-төге қаңғып  кете берді».

Бүдаи  кейінгі  сөз  болар  оқиға-  XIX  ғасырдыц  орта  кезіпдсгі  қазак 

гэ)слсіздігі  үшін  күрескен  Наурызбай,  Кенесарының  орыс  басқышиаларымсм 

:оп,ісы.  Әр  кезеңнің  батырлары  өз  халқьш  аман  сақтау  үшіп  жан  аясгіас 

урыстарга  бара  білген.  Шығарманың  композициялық  қүрылымының  бүііидіп 

-ониіалық,  әрбір  сөйлемнің  ара-жігі  ажыратылмайды,  барлыгы  гүйінге  ксліп 

тіреледі. Оны бір төмепдегі мысалдан айқын аңғаргуымызға болады  :

«Біздің  Сарыарқадагы  қазаққа  :  «қазақ  бізгс  бағын,  бізге  кара»,-  деп  ак 

паішадан  жарлық  алып  шықтым  деп  Иван  Семенович  дегсн  келді.  Қазяк  саіан 

\арманды,  маган  қарайды  деп  од  екеуіне  басқа  қазақгың  оз  ішінсн  Кенесары,

Ь!аурызбай дегеи шықты. Олар  :

Багынба қазақ орысқа,

Бағыисаң қазақ орыеқа.

Осы бастан амандас,

Сарыарқа деген қонысқа,

- д с п  үрапдады.

Осы  замандағы  қазақ  жақсылары  кеңесті  де  Кенесары,  Наурызбаіідыи

-•озш  қостамады  жэне  қытай  елшісімен  сөйлеспеді.  Жерімізге  тимесец,  солдгл

ллмасац, саган караймыз деп,  қүдайшылығы бар деп, ақ патшага өз ықтиярымен 

қарап, оагынады».

1

Мэиіһүр  Жүсіп  қазақ  халқыньщ  Ресей  имперсиясына  қарауын

өз

оқиғаларға

ол  кездеп  екі  жақгы  психология,  екі  топ  арасындагы  тартые  орыс 

глықтарының  паидасына  шешілді.  Олар  бос  жатқан  жер  деп  смін-еркіп 

паилалана  бастады.  Бұл  шыгарма  XIX  ғасырдың  қоғамдық-саяси  жағдайыи 

дүрыс түсіле біліп, талдап  көрсе-іуімен қүнды.  Ол  бұл  еңбектің отгы  екпіні  мен 

/копіры  эм эциопалдыгынан  көрінеді.  Бүл  орайда  :  «Осы  күнде байқап  қарасақ. 

Қачақга  е.нк.мнщ  есесі  жоқ.  Ол  қалайша  жоқ десек,  қазақ  жерін  қала  салумеп 

оф   алды.  Бастықтарының уазифасы (усадьба) деп  ағашты,  шабындық  жерлсрді 

лг  қойып,  учаске  деп  ала  берді.  Қазақ  жерін  езі  гастап  кете  алмаіі  псше  жыл 

ооііы  көпііе  ақша  төлеп,  қысы-жазы  малының  көрегі  үшін  сатылып,  кедсй

оолды.  Бүнтіп  сатып  жеп  қалайша  күн  көреміз  деп  суырма  жонгц  қыстап  едІ 

СаКТаі[’  к*н  К0РШ ж ҮРген жерлеріи мүжық келіп егініне лайыісгы етіп  аіцм

20

Еркекте ақыл қала ма, өз қонысынан ауган соц,

Әйелде ақыл қала ма, біреуден сауын сауган соң.

Азпштай  акд>шдан  айырылып  қалып,  жауыр  амальша  береке  қашып,  оньш 

үстіне  олім-шығын,  землке  деген  қаптап,  ел  аралаган  начальник,  чиношіиктердін 

жалдап  мінген  аттарының  майын  алмай  қаңгып  кетті.  Бүхар,  Ташкеит  барсац, 

сарггъщ малайы  қазақ.  Малайлықш жалгыз-жарым болып  кетксндер  ауырса,  суып 

оеріп,  кім  басына  жастық  қойып,  иман  айтуга  кім  даяр  түрады?  Өлсс  кім  жашіза

иіьсі-арадьі? Осындай қиыншылықіан тірімізге иман, өлгенімізге жаназа жоқ болып,

адьм торбиссінен қалдық», -деп ашына жазды автор.

Бүл  ойын  Мәшһүр  Жүсіп  одан  эрі  :  «Бір  жерде,  бір  қазақты  бір  мүжык 

лгып  тасі-аса,  қазақ  өлгенін  колына  апып,  көшіп-қонып  ел  аралап  кетеді,  ал 

сары  орыс  үйінде  жаннан  тыиыш  отыра  береді.  Бір  қазақты  бір  казак  -орыс 

пышақтап  жарып  тастаса,  казак-орысқа  сот  жоқ  көшеде  ойнап-куліп  журе

бсреді», - деп жалгастырады.

Қазақ  үлтын  қорлаудыц  шегіне  жеткен  түрі  осы.  Бүл  иіыгармаиыи 

кул),мииациясы да осы жолдарпі келіп тіреледі. Қазақты  қонысынан аударганы, 

сл  билсйтін  азаматтарына  билік  бермеуі,  малын  тартып  алуы  былай  тұрсып, 

енді  патша  отаршылары  жергілікті  халықты  өлтіруге  кірісті.  Огаршылдықтыц 

ец жабайы әдісі- халықты аяусыз қыру.  Қазақгың басына да осы ауыр күн келді. 

Гугаиын  мүжық  өлтірген  соң  қазақ  амалсыздан  басқа  қоныс  іздеуге  мәжбүр 

болды.  Қазақ  жогары  окімдерге  арыздана  алмайды.  Себебі,  оның  құқьпъі  жоқ. 

Қазакгыц сөзін чиновник іъіңдамайды,  көзге  ілмейді,  Бүл-Ресей  империясының 

жергілікті 

халық 

қүқығын 

аяққа 

басқан, 

отаршылдық 

саяеатыныц 

коріиістерінің  бірі.  Мэшһүр  Жүсіп  өзі  көріп  отырган  қиянатты  ашына  жпза 

отырып,  Ресей  бүгауына  бекер  түстік  деп  күйіиеді.  Әділетпен,  ел  басқарган 

оүрынгы  билер  жолын  аңсайды.  Ол  заманды  «қой  үстіне  бозторгам

жүмыртқалаган заман болды»,- деп аңсайды.

Мэшһүр  Жүсіп  орталык  саясаттың  қазақ  үлтының  дэстүрлі  ел  билсу 

гэсіліне  кесіріи тигізгенін  жазады.  Орыс  отаршылары  халықгы  қүлдыққа  ұстау 

ушіи,  одейі  бүрынгы  ел  билеу  дэстүрін  жойып,  ауылнайлық,  болыстық  билсу 

жүйесін  кіргізді.  Орыс  чиновниктері  надан,  топас  адамдарды  ауылнай,  болыс 

сайлап  қояды.  Елде  қазақ  үрпагы  аза  бастады.  Елде  надан,  жалқау,  өсекші, 

жагымиаз  адамдардьщ  көбеюіне  экелді.  Қазақ  жүртыныц  гасыр  басындагы

азып-тозган халін Мәшһүр Жүсіп  корсете білді.

Мэшһүр  Жүсіптің  1912  жылы  «Айқап»  журналыиың  екі  саиыида

«Туысқан  бауырларыма бір  насихат»  атты  мақаласы  жарық корді.  Бүл  мақалада 

:<аг:ак  елінің  экономикалық  хал-ахуалы,  татар  молдаларыпың  қазақ  үлтына 

ьіқсгшы  жг.йында  сөз  болады.  Мошһүр  Жүсіптің  1907-1912  жылдары  айдауда 

боліаны  бслгілі.  Сол  жылдары  Қазанда  болып  татар  діни  оқу  жайыи  зертгеп,

нжақ  ауылындагы  балалардың  оқуына  тигізген  әсерін  түсінс  отырып,  өз

макаласьшда 

жүктеу/скачать 10,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: