Б 83(5К) А44 Қьфықбай Аллаберген

б 83(5К) 

А44

Қьфықбай Аллаберген

' *— 

&

 мг^Ші

Павлодар

Ш5к)

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі 

Ц 

С. Торайғыров атындагы Павлодар мемлекетіік университеті

Қырықбай  А ллаберген

ТЛРИХ ТУДЫРҒАН ТҮЛҒАЛАР

(XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр 

басындагы қазақ ақын, жазушылары мен 

публицистерінің рухани мұралары)

Гуманитарлық мамандыктар студенттеріне арналган

оқу құралы

Бірінші кітал

Павлодар

Кереку

2010

г

<Г ЯҺ Ъ15 №

3

) 5 §3

ӘОЖ 

070 (574) (09) (075.8) 

К Ж  

76.01  (5каз)я73

Л 44

С. 

Торайғыров атындағы  Павлодар мемлекеттік унивсрсіітстііііц

Ғы лы м и  кецесімсн  басуға ұсы ны лды

П ік ір с а р а п ш ы л а р :

Филология 

ғылымдарыньщ 

докторы, 

профессор, 

Казакстан

Республикасының  Үлттық  Гылым  Академиясының  академигі  Рымгапи  Нұргали; 

Филология гылымдарыньщ докторы, нрофессор Сейфитдин Сутжанов.

Қ ы р ы қ б а й   А ллаберген

Д 44  Тарих тудырган тұлгалар. (XX гасырдағы қазақ ақын, жазушылары меи

публицистерінің рухани мүралары) : гуманитарлық мамандыктар

студенттеріне арналған оқу құралы 2 кітап /  Қырықбай Аллаберген. -

Павлодар: Кереку, 2 0 1 0 .- 1 8 2  б.

Бұл «Тарих тудырған тұлгалар» (XX гасырдагы қазақ ақын,жазушылары  меи 

публицистерінің  рухани  мұралары)  атты  еңбектің  екінші  кітабында  автор  XX 

гасырдың  белгілі  қалам  шеберлері  С.  Сейфуллин,  Б.  Майлин,  I.  Жансүгіров, 

Қ. 

Гайшықов,  Ғ.  Мүсірепов,  А.  Лекеров,  Ә.  Нұршайықов,  Ү.  Багаев, 

Ш.  Шаймерденов,  Ғ.  Қайырбеков,  Ж.  Алтайбаев,  С.  Әшімбаев, 

Ф. 

Оцғарсынова

сияқты 

т.с.с. 

бір 

топ 

ақын, 

жазушы, 

публицистеріігің 

творчестволык 

лабораторияларына  бүгінгі  күн  тұргысынан  жан-жақты  талдау  жасайды.  Ютап 

жоғары  оқу  орындарының тарих,  филология  және  журналистика факультеттеріпің 

оқытушыларына, студенттері мен магистрларына арналып жазыпган.

т

т

Аллаберген Қ, 2010 

С. Торайғыров атындағы  ГІМУ, 2010

Материалдьсқ дұрыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге авторлар меы

құрастырушылар жауапты

Алғы сөз

XIX  ғасырдың  екінші  жартысы  мен  XX  ғасыр  басында  алгаш  рет  ұлт 

тіліндс  шығып  ұзақ  жылдар  бойы  бодандықтыц  құрсауында  болгандардыи 

:энасын  оятып,  көздерін  ашуға  баспасөзбен  қатар  қазақтың косем  сөзі  де  оулие 

цомбыраның  қос  шегіндей  бір  эуен  шығарып,  озінің  сиқырлы  даналыгымем 

о а р ш а  

халықты  әрдайым  тэнті  қылып  отырған.  Қазақ  публиңистшсасыныц  ірге

іасыіі  қалаушылар  Шоқан,  Ыбырай,  Абай  болса,  оны  әрқарай  дамытын, 

хогамдық  пікір  таратып,  қалыптасушы  ретінде  әдебиетіміздің  биік  шыңына 

хотерген  Мәшһүр  Жүсіп  Көпеев,  Сұлганмахмұт  Торайгыров,  Ғұмар  Қарашен, 

Ахмет  Байтұрсынов,  Міржақып  Дулатов,  Әлихан  Бөкейханов,  Жүсіпбек 

Аймауыто», 

Мұхамеджан 

Сералин, 

Сұлтанбек 

Қожанон, 

Қошмұхамед 

Кемсңгероз,  Ғани  Мұратбаев,  Мұстафа Шоқаев,  Тұрар Рысқұлов,  Мұхамеджан 

Гмнышбаев,  Смағұл  Садуақасов,  Халел  Досмұхамедов,  Халел  Ғаббасои, 

Мұхтар Әуезов сынды ондаған, жүздеген, тіпті мыңдаған қалам шеберлері бар.

Әрине,  бұрын да бұл  адамдар туралы  азды  -  копті  еңбектер  болған.  Бірак 

олардың  көпшілігі  ғұмырнамалық  немесе  қоғамдық  қызметтеріне  арналган 

□іыгармалар болатын.  Оның үстіне көпшілігі ертеректе жарық  коргсндіктен сол 

кезсцнің  ағымына  қарай  бейімделіп,  қанатыиан  қайырылыгі,  шыцдықтын

зуылынан алыстап кеткен дүниелер еді.

Алайда,  'гәуелсіздіктен  соңғы  жылдары  бұп  тақырып  тоңірегіиде 

Т.  Қожекеев,  Ш.  Елеукенов,  Ү.  Сұбханбердина,  Н.  Омашев,  С.  Қозыбаеи, 

қ,  Аллабе])гсн,  Ж.  Нұсқабаев,  Б.  Жақыпов,  Т.  Бекниязов,  Қ.  Сак,  А.  Меюгеи 

сияісгы  галымдар  өзіндік  ізденіс  жұмыстарын  жүргізіп  кследі.  Әсіресс, 

филология ғылымының докторы, профессор Т. Қожекеевтіц алар орны ерекпіе.

Ол  кісінің  соңғы  бес  алты  жыл  тоңірегінде  түйдек  -   түйдегімеп

баспалардан  жарық  көрген  «Жыл  құстары»,  «Көк  сеңгірлер»,  «Сара  создіи 

сардарлары», «Сатира негіздері» атты монографиялары осьшың долслі.

Бірақ,  бұл  ғалымның  жоғарыда  аталган  кітаптары  иегізінен  1917  жылдан 

бсргі  кезецді,  әсіресе  XX  ғасырдың  20-30  жылдарын  қамтиды.  Сондықган,  XIX 

гасырдың  екінші  жартысы  мен 

XX  ғасырдың 

алгашқы  жылдарындагы 

лублицистер туралы күні бүгінге дейін арнайы жазылған зерттеу жоқгың қасы...

Иэ,  иіыцдыгына келсек XIX  гасырдың екінші жартысы мен XX  гасырдьш 

басы  тарихи  'гұрғыдан  алғанда  қазақ  халқы  үшін  үлкен  қиыншылықтар  мем 

дурбелеңдср,  сонымен  қатар  болашаққа  деген  үміітер  мен  сенімдер  әкелгеи 

кс'_сцдер  болып  саналады.  Мәселен,  натшалық  Ресейдін  Қазақстанда  отарляу 

саясатыиың  одан  сайын  күшейе  түсуі,  қазақтардың  өз  арасынан  көзі 

ішь:қ,зиялы  азамагтардың  шығыгі,  азаттық  жолына  ұмтылып,  соцынан  бүкіл 

чалмқты  еріте  алуы,  жер  мэселесі  1905-1907  жылғы  революция,  бірішні 

дуниежүзілік соғыс,  1916 жылғы ұлт азаттық қозғалыс,  1917 жылгы  ақпан жоие

і  төңкерістсрі,  Алашорда  қозгалысы.  Міне,  осындай  ірі  оқигалардыц  борі 

дс  гіублицистсрдің  қаламынан,  тіпті  тікелей  солардың  оздерінің  араласуымсп

туьшдагі, халық арасына тарап жатгы.

3

1  XIX гасырдыц екінші жартысы мен XX гасыр басындагы  қазақ 

акын, жазушылары мен  публицнстерініц руханн  мүралары

1.1  Жанашыры халқыныц (Шоқан Уәлиханов)

XIX  гасырдың  елуінші,  алпысыншы  жылдары  Н.  Г.  Чсрнышевский 

бастаган 

революциялық  демократтар 

крепостниктік 

тәртіпті 

жэне 

помещиктердің  жер  иелену  хұқысын  револю циялық  жолмен  біржола 

жойып  жіберуді  көздеді.  Герцен  барлық  халықтардыц  тең  хұқылығын 

галап  етіп,  патша  өкіметінің  қазақ  халқына  деген  жендеттік  саясатын 

бүкіл  әлемге  жария  етті.  Бұдан  Шоқан  екі  Ресейдің  барын  :  бір  жағынан, 

реиолюциялық  идеялардың  жаршылары  -   Герценнің  «Колоколы»  мен 

Чернышевсқийдің 

«Современнигі», 

екінші 

жағынан, 

патша 

тагын 

тоціректеген  ресми  шенеуніктер,  помещиктер  мен  капиталистер  Ресейінің 

барын  білді.

ІІІоқан  өзінің  публицистикалық  мақалаларында,  хаттарында  ецбекші 

бұқараньщ  мүддесін  қорғап,  олардың  хұқылары  үшін  күресті.  Жалпы,  оның 

ецбектерін  хаттары  мен  мақалалары,  ғылыми  мақалалары,  жолсапар  очерктері 

ден үшке бөліп қарастырған жен сияқты.

Ауыл  мектебінде  қазақтың  ескі  аңыз-әңгімелерін,  макал-мәтелдерін 

жазмп  алып, 

жинастырып, 

жаттап  өскен,  кадет  корпусында  орыс 

эдебистінің  классикалық  шыгармаларымен,  орыс  тілі  арқылы  батыстық 

модениетпен  танысқан.  Шоқан  хаттарында  оның  мінез  ерекшеліктері,  ой- 

өрісі,  дүниетаиымы,  өмірге  көзқарасы  гана  танылып  қоймай,  ұстаган 

багыты  да  көрініп  отырады.  Мысалы,  ол  А.  Н.  Майковқа  жазган  хатында  : 

«Жергілікті  сұлтандармен  және  байлармен  тату  емеспін.  Өйгкеиі,  олар 

бурыигы  құлдарын  жаман  ұстайды,  ал  енді  бұл  құлдар  қазір  де  бостандық 

алганымеи  де,  қалай  кетерін  білмей,  сол  б.ұрынгы  қожаларының  қолыида 

жүр.  Мен  олардан  талай  рет  бұларга  еңбек  ақы  төлеңдер  және  оздерін  адам 

санатыида  ұстаңдар  деп  талап  етіп,  қорқыттым.  Бірақ  олармен  шыгыспасам 

да,  оның  есесіне  дала  пролетариатымен  қатты  доспын  және  олармен  тез-ак 

үйлесе  кеттім»,  -  деп  шындыгын  айтты.  Бұдан  Ш оқанның  өмірлік  күрескер 

позициясы,  саяси  кезқарасы  айқын корінеді.

Бұдан  кейінгі  оқигалардан  Шоқанның  саяси  көзқарасының  тез  ссейіи, 

қа л ы птасқаны н 

көреміз. 

Оның 

пу блицистикал ық 

ту ын ды л ары н а 

11

А.  И.  Герценнің,  Н.  Г:  Чернышевскийдің,  А.  Н.  Добролюбовтың  идеялық әссрі 

айқын  танылады.*  Мәселен,  үзбей  хат  жазысып,  пікір  алысып  тұрган 

Ф.  И.  Достоевскийдің  1861  жылгы  реформадан  кейін  сарыуайымга  салынып, 

самодержавиеге  қарсы  күрестен  ауа  жайылып  кеткеніне  Шоқаи  сын  козбем 

карай  білді.  Бұрын  ақыл-кеңес  алган  досына  енді  өзі  «Сен  енді  түбірімеи 

өзгерту  жолыиа  түс»,  -  деп  ақыл  берді.  Бұл  Шоқанның  саяси  санасыиың 

қатпалықты өскенінің және оган  революцияшыл-демокраітардыц қаншалықты 

әсер-ықпал еткеніиің аса маңызды дәлелі.

Ш

о қ іін

 

хатгарының  стилі,  түрі  мен  мазмұны  қандай  дегенге  келсек,  олар 

кәдімгі  хат  стилінде,  хаттүрінде  жазылды.  Бірақ,  оларда  жекебас,  күйкі  тірлік

4

м о е е л е с і  

емсс,  халықтық,  қоғамдық,  саяси 

м ә і і і

 

бар  мәселелер  қозғалды.

Н.  Г. Чериышсвский сияқгы ол қоғамдық көкейкесті  мәселелерді батыл кетерін, 

туіан халқының келешегі туралы терең ой толғады.  Жалпы, Шоқаішың хаттары

халықтык,  қоғамдық мазмұнға толы.

В.үл ерекшелік оның мақалаларына да тән. Ол «Русский инвалид» журнальша

жолдаган  түңғыш  мақаласында  бүкіл  халық  басыидағы  ауыр  жагдайды  сөз  еіеді.

Оның  осы  туындысының  өзінен-ақ  публицистикалық  іргелі  пікір  гүіоге  бой  үра

5ілс'емін  аіцау  қиын  емес.  Атап  айтсақ,  Шоқан жекелеген әкімдерімен  қоса  (Кури, 

Айпашкевич,  Безверхов)  Омбы  облысы  әкімшілік  басқармасын  да  сынап,  сол

кездегі мемлекетгік тәргіптің әділетсіздігін эшкереледі.

Оның  публицистік  осы  жинақгау  әдісі  басқа  мақалаларынаіі  да  кездесіи 

оіырады.  «Сот  реформасы  туралы»  деген  хат  жобасын  жасауга  тек  патша 

үкіметінің  шенеуніктері  мен  қазақгың  үстем  тап  өкілдерінің  қатысқанын, 

олпрдың  қалың  бүқара  мүддесін  емес,  билер  мен  сүлтандардың  мүддссін  гаиа

ктдегенін сыпайды.

Шоқанның  ғылыми  мақалалары  да терең зерттеуден, түрлі  салыстырудан 

туган.  «Қыргыздың  ата-тегі»  деген  мақаласында  ол  қырғыз  халқының  шыгу 

тарихы  туралы  қытай,  орыс,  ағылшын  зерттеушілерінің  пікірі  мен  қырғыз 

халқының  оз 

аңыздарыи 

салыстыра  қарастырады. 

Сөйтіп, 

қырғыздар 

алгашында  оңтүстік  Сібірді  мекендеп,  содан  кейін  XVII  ғасырдың  бүгінгі 

коиыстарына  жер  ауып  келді деген  пікірдің  жансақтығын долелдейді.  Біздіцше

оул  гылыми зерттеудің тамаша үлгісі дерлік мақала.

Еиді,  Шоқанның  мақалалары  мен  ғылыми  мақалаларыпыц  стшіьдііс, 

формалық  ерекшеліктеріне  коціл  бөлейік.  Бүлар  қүрылымы,  гүрі  жағынаи 

қарапайым,  тілі  жатық,  түсінікті.  Автор  ойын  жеңіл  жеткізеді.  Кей  тұсгарда 

нәзік  сезімталдық,  байқағыштық,  филбсофиялық  ой-қорытудыц  элементтері

үштасып отырады.

Қай 

мақаласын 

алсаңыз 

да  фактілерді 

салыстыра 

қараушылық, 

жипақылық, 

үқыптылық  ізін 

көреміз. 

Бұлдыр, 

шүбалацқы 

соіілемдср 

кездсспейді,  скі  ұшты  талас  тудырарлық  пікірлер  жоқ.  Мысалы,  діи  мәселесі 

гуралы  жазған  мақалаларында  («Қырғыздардағы  шамандықтың  қалдықтары», 

«Қазақ даласындағы  мұсылмандық туралы»)  Шоқан  материалистік  көзқарасгы 

устады.  Ол  айнала  қоршап  түрган  дүние  адам  санасына  тәуелді  смес  жонс  ол

л і э ң п л і к

 

деп түсінеді.

Ш.  Уәлихановтың  зерттеушілік  таланты  мен  парасатгылығы,  нәзік

баііқампаздығы  мен  суреткерлік  қабілеттілігі  1856  -   1859  жылдардагы 

оаяхатгарының  негізінде  жазылған  жолсапар  очерктеріиен  ерекшс  таісылады. 

Еүган  коз  жеткізу  үшін  «Қытай  империясының  батыс  олкесі  жэне  Қүлжа 

саласы»  дсп  аталатын  тұңғыш  жолсапар  очеркіне  зер  салалық.  Оны  автор  :  «1 

іамыз  1856  жыл.  Қытайдың  Бараходжир  атгы  шскаралық  бекеті»  [I],  -  дсгеи 

жолдарымси  баспш,  екі  ел  шекарасында  түрғаныи,  мұның  жауагггы  да  катсрлі 

окенін  бірдеп  алға  жаяды.  Сөйтіп,  оқырман  иазарына  озіие  алацсыз  аударып 

алады.

Піоқан  табиғат керіністерін  сурсттеу арқылы  Қытай  еңбскшілеріиіц  ауыр 

чурмысыпың  сстен  кегпес  тигггік  картинасын  жасағаи.  Мәсслсп,  «жаз  кслсе

5

Қытай  жүмаққа  кіргендей болады; ол жалаңаяқ, жалаңбас жүріп, қалаган жсріне 

/катып  үйықтап  кетеді,  бау-бақшапың  көлеңкелі  саясы  түнде  іүнеп  шыгар

жайлы  төсек,  бірақ  оның  есебіне  қыста  ол  қагты  азап  шегеді.  М үлда  орталык 

Қытайдағыдай  емес,  Қыс  қақаи,  боран  согып  тұрады  жонс  сондай  қаггы 

5о))аіідардан  кейін  әрқашанда  бірталайының  түлымды  төбесі  қар  астынаи 

қылчиып  шыга  келеді  де  жаз  шыққанша  сол  күйіпде,  ашылып  қалган 

мүрделерін  Ілеге  тастап,  немесе,  полиңия  сол  жатқан  жерлеріне  коме  саліаішіа 

жата  береді.  Қыгай  молаларының  белгілі  бір  орны  жоқгыгы  және  кез-келген 

жерден  ұшырай  беретіндігінің  ссбебі де  осыдан»  [2], -  деп  жазады.  Бұл  Қытай

халқы  іүрмысының  өте  ауыр  екенін  әйгілейтін  көрініс.  Батыс  Қыгай 

провинциясындағы  аш-жалаңаш,  панасыз,  жүмыссыз  қара  халықгың  тұрмыс- 

тіршілігін  дэл  бұлай  суреатеусіз  көзге  елестеу  қиын.  Ш оқанның  суреткерлік 

дарыны осындай негізгі мақсатқа шебер қызмет ете алган.

Еиді,  Батыс  Қытай  халқының  мәдени  өмірін  суретгеген  мына  үзіндіге 

коңіл  болслік  :  «Үйлердің  алдыңғы  жаппалардың  астынан  сокі  орнаткаи, 

мыцдаган  адам  сол  сәкілердің  үстінде  түскі  асын  ішіп  отыр.  Бірпеше  аспазшы 

;<а:»аі!  маңында  шыр  айналып,  ет  қуырып,  шай  қайнатып,  зыр  қагып  жүр.  Не 

деген  кіржімбаз  хапық  десеңізші.  Тегештегі  суға  әуелі  бетін  жуады,  сонан 

;<айтадан  сол  сумен  ауызын  шаяды  да  ішіне  қайга төгеді.  Сол  суга  келссі  адам 

гагы  да  сейтеді  де,  үшінші  біреуіне  жылжытады  -   сөйтіп,  сол  жер/іе 

отырғындардың бәрі  жуынган  су  қара сырға айналып,  Қытай табытыи  болса да 

оолрлы қтай  халге  жетеді».  Автордың  орта  ғасырлық  дэрежедегі  а р п а   қалган 

елдің олеумеггік-мәдени дәрежесін  кезге ұрып түрган  көрініс арқылы  суретгеуі

соипіалық эсерлі де нанымды шыққан.

Егер  Шоқан  «Қытайлардың мэдениеті  төмен  еді» деген  сскілді  сөздермен

баяіідаған болса, онда оның танымдылығы нашарлау болар еді.

Очеркте  адамдардың  топтама  портреттері  де  жиі  кездеседі.  Мысалы, 

Шоқан  «Үстіне  өрім-өрім  шоқпыт  киген  тараншы,  яғни  қытай  әкімдеріпе

қызмет еііп,  солардың жерін  өңдеп,  егінін егу  үшін осы  ©лкеге  жср  аударылып 

кслген  диқаншы  мұсылман  да  жаңа  ғана  сатып  алған  қарбызын  сүйсіне

сорып.рахаттанып  отыр.  Ол өзі  негр сияқгы қап-қара, ал снді тісі болса інжудей 

лпнақ.  Сьпықгай  түзу  бітік  көзі  көп  ұйқыдан  ісіп  кеткендей  боп  көріш-ен 

маіічжур,  оңтүстік  губерниядан  жер  аударылып  келген  қысық  көз,  қап-қара, 

гісгері  ырсиған,  үстіне  құдды бір жылтыр  клеенка тәрізді  май-май  шолтигаи  ак

зсонлек  киген  багыр  қытай,  белін  қынай  буған,  сілеусін  борікті,  қамыт  аяқгы 

қалмақ  |   осылардың  бәрі  де  елестен  өтіп  жатты»,  -  дей  келін, 

«...  және 

осылардың  бэрі  де  шетінен  шылым  шегіп,  қарқылдап  күліп,  бірімен-бірі

құттықгап

■кагайлы.

Сөитіп,  Шоқанның  публицистикасынан  біздің  аңғарганымыз  өл  -  ғалым

гарихшы, этнограф,  саяхатшы, тіл  маманы,  философ,  ағартушы, социолог жэнс

суреткер.  Ьұл  ерекшеліктерді  оиың  публицистакалық  шығармаларын  оқыгаи 

-

і

/

ііімның

 тсрсц сезінері  сөзсіз.

6

1.2  Оқу, білімге  шақырган  (Ыбырай Алтыисарші)

Ы.  Алтынсариннің публицистикасын  галым  Ә. Дербісалин тақырыбы  мси 

.‘рскшелікіері  жагынан  үш  топқа  (хаттары,  этнографиялық  мақалалары,газстке 

кариялашчін  мақалалары) бөліп қарастырганды жөн санайды.

ІЛбырай  да  Шоқан  тәрізді  өз  хаттары  арқылы  қоршаган  ортага  дегеп 

хо ікарасын,  оның көкейкесті  мәселелерін, туган халқының келешсгі туршіы  ой- 

ірмапын  білдіріп  отырды.  Содан  да  болса  керек  омың  әр  хаты  коркем 

ліыгармадай тартымды,  қызыкггіл  оқылады,  ойыңа -  ой,  жігеріңе -  жігер  қосыи, 

;ол  кезгі қогам  омірінен терең сыр тартады.

1860  жылдың жазында халық агарту ісіне ресми  жолдама  алыгі,  Орыибор 

Зекікісіне келген  19 жасар Ыбырай  Н. И. Ильминскийге жазган алғ аіша>і хатында : 

;<1>окініске  келген  күнімнен  бастап,  тек  қолайсыздықты,  оңбагандыкты,  огірік- 

эсскті  гана  кордім»  [4],  -  деп,  еңбек  жолын  жаңа  бастаган  орта  сырын  ІІІоқаи 

гәрізді әрі ерте, әрі дұрыс аңгарганын танытады.

ЬІбырайдың  жасынан-ақ  айналасындагы  адамдарга,  әр  құбылысқа  сып 

;сөзбен  қарап  үйренген,  әр  иәрсеге  өзіндік  козқарасы  бар  ой  иесі  ексні

В.  В.  Катаринскийге  жазган  хатьпідагы  :  «Тарих  сабагын,  сірә,  Илонскийдіц 

эқулыгы  бойынша  оқытуга  тура  келер  деймін.  Бірақ,  бүл  оқу  к\:ралы  мснің 

ззіме онша үнамайды»-деген секілді жолдарынан  айқын тапылып огырады.

ЬІбырай  хаттарында  оқыгу  эдістері,  татар  молдаларының  ықпальш 

элсірету  жолдары,  оқытушыларга  қамқорлық,  мектеп  ашу  мәселелері  кең  жәые 

үнсмі  соз  болады.  «Мектептің  шаруашылық жагдайлары  жаман  болса,  оның  ісі 

:ш  уақытга  оңга  баспайды,  пайдалы  ешнәрсе  бермейді,  оның  оқушылары  да, 

эқытушылары да істен күдер үзіи кетеді.  Бүган менің көзім әбден жетті.  Мүпыіі 

устіне,  мен 

казақ  балаларын  ү-қыптылыққа,  тазалыққа,  огырықпіылык 

гүрмыстың  артықшылыгына,  мысалы,  жылы  бөлмелерде  түруга  үйретудіц  озі

.<а?.ақ даласыпда  тәрбиелік  мэні  бар  деп  білемін»  -  дегеи  жолдар  оның  қандай 

педагог екснін корсетеді.

ЬІ.  Алтынсариннің  «Орынбор  ведомствосы  қазақтарының  олген  адамды 

жерлеу  жәле  ас  беру дәстүрінің  очеркі»,  «Орынбор  ведомствосы  қазақтарыныц 

қу;іи  түсу,  қыз  .үзату  және  той  жасау  дәстүрлеріиің  очеркі»  деп  аталатын  скі 

-шюграфиялықмақапасы Ш. Уәлихановтьщосысаладағы ісіналгажалгастыргам  сңбск 

оолды.  Ыбырай  да  Шоқан  секілді  туган  халқын  орыс  қауымына  таиыстыруды 

мақсат  ф ы п   қана  қойган  жоқ,  қазақ  қогамындагы  өрескел,  тозуге  болмас 

жайларды  батыл  сынап,  оларды  озгерту  қажеттігіне  назар  аудартады.  Мысалы, 

Юрынбор  ведомствосы  қазакгарының  қүда  түсу,  қыз  үзату  жәме  той  жасау 

лэстуріиіц  очеркінде»  ол  қазақ  әйелінің  қараңгылық,  надандық,  теңсіздік 

іпырмауында  өмірге  белсенді  араласа  алмай  отырганын  сьшады.  «Ауқатгы 

қазақтар  бііласын  11-12  жасында -а қ  үйлендіре  береді,  енді  мыиадай  рсітердс, 

мысалы,  біреудің  жалгыз  баласы  болса,  сондықтан  ол,  қазақтарша  айтқанда. 

«бшіасына келін  әперіп,  қызыгын көргісі келсе»,  8-9 жасында үйлсмдіре салады. 

Сол  сияқты  осындай  реттерде  ои  жастагы  не  содан да  жас  қызды  күйсуге  бере 

оерсді.  Опан  соң  кейде  он  жасар  бала,  алды  7-8  жасқа  келген  балалары  бар 

ойслге  де  үйленіп  қалады»  деп  қазақ  қогамындагы  адамгершіліккс  жат 

орскеттсрдіің бәрін жою  туралы ой қозгайды.

7

I

«Орынбор  ведомствосы  қазақтарының өлген  адамды  жерлеу  жәие оган  ас 

Зсрү  достүрінің  очерктерінде»  де  әлеуметтік  теңсіздік  сыры  ашылып,  өлген 

лдіімды

  жерлеудегі  молдалардың  арам  пиғылы  әшкереленеді.  «Ас  тек  ер 

адамдарга  ғана  беріледі,  ал  егер  ойелдерге  беріле  қалса,  қонақасыдан  баска 

жогарыда айтқанымыздай бәйге,  күрес және басқа қызғылықты сәп-салтанаггар 

ісөрсетілмейді  және  үйге  әйелдің  қайтыс  болғандығы  жөнінде  оелгілер  де

коііылмайды».  Бұл  сол  кездегі  қазақ  қогамындағы  элеумегтік  теңсіздіктіц 

қандай дәрежедс екенін танытатын фактілер болатын.

1880-1884  жылдары  «Оренбургский  листок»  газетінде  Ыбырайдыц  бсс 

мақаласы  жарияланды.  Оларды  зерттеуші  М.Фетисов  «сирек  кездссетіп  одеби 

оқнга» ден багалады [5].

ЬІ.  Алтынсарин  «Қазақ  даласындағы  аштық  туралы»  деген  мақаласында 

патша 

үкіметінің 

жергілікті 

әкімдерінің 

қазақтарды 

бірден 

күшпеп 

отъірықщьшыққа  айналдырып,  артық  жерлерін  тартып  алып  жатқандьгқтарып 

сынап  жазса,  «Торғай  облысындағы  Ырғыздан»  деген  екінші  бір  мақаласында  : 

«Биылгы  қыс  та  Торғай  қазақтары  үшін  өткен  қыстаи  жеңіл  боп  өтксн  жоқ. 

Аштық  пен  сүзек  тағы  да  халық  арасында  кең  жайылды.  Тіпті,  ауқачты,  олді 

отбасынын  озін  де  сүзек  ауруы  көп  болып,  талай  адамдар  өліи  кстті.  Мүнын 

немсн  аяқталарын,  алдымызда  ненің  күтіп  түрғаиын  кім  білсіи.  Шынымеп-ақ, 

Зүтін бір халық осылайша құрыи  кете ме?» - деп толғанды.

Сондай-ақ  «Оренбургский  листок»  газетінің  1880  жылы  1і  мамырдагы 

санында 

жарияланған 

«Тор^айдан 

жолданған 

корреспоіщснңиясында» 

Ы.  Длтынсарин  қазақ  кедейлерінің  ашгыққа  үщыраған  ауыр  халіи,  оларды  амаи 

саісгап  қалу  шараларын  сөз  етті.  Ол  үшін  ауқатты  адамдардың  аш  адамдарг-а 

хөмектесуі,  балық  аулауы,  жаңа  егістің  қамына  кірісу,  жем-шөи,  азық  қорып  мол 

жасігу  қажетгігі  туралы  кеңес  берді.  Мүндай  қамқорлық  таньпуы,  халыкты 

аш гықтан аман агтып қалу туралы ойлары оның басқа мақалапарына да тәи болды.

Осылай  орыс  басылымдарында  қазақша  материалдардыц  аракідік 

жарпялаңып  тұруы  сол  кездегі  өмір  талабынан  туындаган  көрініс  болатыи. 

Бұдан  қазақ тілінде  газет  шыгару  қажсттігі  байқалады.  Осыны  дер  кезіпде  ссзе 

білгсн  Ы.  Алтынсарин  1879  жылы  қазақ  тілінде  газет  шыгару  жөнінде 

жсргілікті  патша  экімшілігі  орындарына  ұсыныс  жасап,  болашақ  газегтің 

оірінші  нөмірінің  үлгісін  жасады.  Онда  жариялануга  тиісті  материалдарды  озі 

жа н>іп, газетке «Қазақ газеті» деген ат қойды.

ЬІ. 

Алтынсарин 

басгамасын 

Орынбор 

генерал-губернаторы

Н.  Д.  Кржижановский  қолдап,  сол  жылғы  желтоқсанның  11-і  күні  ішкі  істер 

министрлігіне  хат  жолдайды.  Хатта  :  «Осы  үлгідегідей  орыс  ірафикасымен 

жсргілікті  халықты  ана  тілінде  газет  шығару  қазақ  арасыида  сауатгылықгы 

арггтлрыл,  халық  ағарту  ісін  жолға  қоюда  көп  пайда  келтірер  сді.  Жонс  үкімет 

ойлаған  шаралардың халыққа тез жетуіне көмектесер еді», - деген сөздер жазылшп. 

Еірақ  ішкі  істер  уәзірлігі  қазақ тілінде  газет  шығаруға  рұқсат  етпсйді.  Сөйтігі,  үлы

агарчушы Ыбырайдың бастамасы аяқсыз қалады.

Алайда,  ол  әзірлеген  «Қазақ  газетінің»  үлгісі  қандай  еді?  Сол  кездегі 

оқырман тнлабына сай  ма еді? — дсген сауалдарға жауап  іздеп көрелік.

8

Газет  форматы  45x35  көлеміндегі  8  бетке  жоспарланғаи.  Алгашқы  4 

бетісе 

сазақша  материалдар,  соңгы  4  бетке  соның  орысша  аудармасы  орналыстырылған. 

Такырыбына, мазмұнына қарай материалдар 4 бөлімгхг топтастырылған.

Бірінші 

бөлімде  облыстық  әскери 

губернатордың  елді 

аралауы, 

дашілықтар  арасындағы  ұрлықты  тоқтату  барысындағы  қолдангші  шаралар, 

жаңадан  сайланған  болыстарменен  наградталған  адамдар  туралы  «Бас  экімдср 

жағынан шыккан хабарлар» деген бас мақала бар.

Вкішііі  бөлімде  «Ел  ішіндсгі хабарлар» деген  айдармен  Орынбор  айырбас 

ллацындагы  малдың, басқа да бұйымдардың бағасы, елде болған өрт,  мал ауруы 

жэне ауа-райы туралы хабарлар берілген.

Шетсл  жаңалықтары  үшінші  болімнен  орын  алған.  Онда  Англия  меп 

Ауганыстан  арасындағы  қақтығыс,  қазақ  жеріне  жиі-жиі  шабуыл  жасап,  бейбіт 

елдің  берекесін  алған  түрікмендерді  тэртіпке  шақыру  үшін  Әмудария 

генерал- 

губернаторының өзі эскермен жолға шыққаны туралы хабарлар бар  [6].

Төртінші  бөлімнің  астыңғы  белдеуі  «Таңсық  эңгімелер»  дегсн  айдармен 

гүі слдей Жиренше шешен атына байланысты әңгімелерге арналған.

Бұдан  шығар  қорытынды  :  Егер  патша  үкіметі  Ыбырай  Алтынсариннің 

галабьш 

құптаған  болса,  оның  редакторлық,  журналистік  қызметінің  шешск 

■

і

т ы г і

, 

қоғамдық  ой-пікірдіц  дамуына  озіндік  үлес  қосары  сөзсіз 

е д і .  

Өкінішке 

ораіі, ол мүмкін болмай қалды.

1.3  Мыціиен ж алгы з алы сқаи  (Абай Құнаибаев)

Шоқсін  Уэлиханов  шығармаларын  орыс  тілінде,  Ыбырай  Аитынсарии  орыс 

жэле қазақ  гілінде жазған болса, Абай барлық шығармасын тек қазақтілінде жазды. 

Б.үл — толғантқан ойларын кешпелі қара халыққа еркін жеткізуді, сөйтігг оны тезірек 

даму жолына бастауды көздеген ойдан туған шығармалар еді.

Әрине,  Абай  шығармаларыпдағьт,  публицистика дегенде алдымен  оның 

қара 

сөзі  еске  түседі.  Бірақ,  публицистикалық  сарын,  публицисликальпс  голгау  опыи 

поэзиялық  туындыларында да  кездесетінін  ескермесе  болмайды.  Бұл,  эсіресс  ұлы 

і ш н н ы ц

 

сцбек тақырыбьгна арналған өлеңдерінен ерекше аңғарьглады.

Бізді түрлі  өнерге ие  етіп,  алға бастап келе жатқан  еңбек екені мэлім. 

Бұл 

гақырып  ешқашан  мэнін  жойған  емес.  Абайдың  ұлылығы  -   осы  адамзат 

когамыпыц ен негізгі  күшінің жасампаз, өскелең рөлін жете таныгі:

...Тамағьг  гоқтық, 

Жұмысы жоқтық, 

Аздырар адам баласын,

-   д е п  

халықтьг еңбек етуғе бар болмысымен үндей білуінде.

...Еңбек қьглмай тапқагг мал дэулет болмас, 

Қардың суы секілді тез суалар...

- псмесе  :

Бір жілік пен бір аяқ қымыз берген,

Дереу сені  жұмсайды бір жұмысқа,

-   деп,  сол  кездегі  ащы  шындықтың  бетін  ашатын,  асы  барга  асы  жсж 

жалыиышты, тәуелді екенін айта келіп, оны қалай егкенде өзгертуі е болатынып 

эйлайды.  Ол  кезде  қазақ  даласында  өнеркәсіп  дамымаған,  сгіншілік  зр  жерде 

гэиа болган.  Жалғыз кәсіп -  мал бағу. Мұны Абай жіті аңгарды  :

Кедейдің өзі жүрер малды бағып,

Отыруға отын жоқ үзбей жағып.

Тоңган үйін жылытып, тонын илеп,

Ш екпен тігер қатыны бүрсең қагып,

-   деп, кедейдің күні-түні еңбек етсе де, таптық қоғамда жақсы түрмыс қүра 

алмайтьшын асқан шыншылдықпен суреттеп, не істеу керектігіне ой жүгіртсді.

Жалға жүр, жат жерге кет, мал тауып  кел,

Малың болса сыйламай түра алмас ел,

немесе

Егіннің ебін, 

Сауданың тегін, 

Үйреніп ойлан, мал  ізде,

-  деп ақыл айтады.

Егін  салудың,  оның шығымды  болуының  көзі — агрохимияіш,  гмлымды  біл 

дейді.  Горт-бес койды сатумен сауда өнерін меңгере алмайсың, ол үшіи оның  гіліи, 

\оденистін игер дейді. Ол үшін оқу керегін айтады.  Бірақ қазақга ондай мектсп жок 

эолды.  ¥лы  ақьш «Жапға жүр, жат жерге кет, мал тауып кел» дегснде дс саудамеи 

лйналысатын  басқа халықтардың арасына барып, солардан үйрен дегенді  меңзейді. 

Лл орысша оқып, елді қанаудың әдісін ғана үйренген пысықтарды :

Ойында жоқ бірінің, 

Салтыков пен Толстой. 

Иә тілмәш, иә адвокат, 

Болсам деген бэрінде ой,

-  дегі  олтіре сыиады

олеңдерінде

• 

. 

4 

_

---- 1 ------- —

І І СІ І

/каіыпішерлік,  арамтамақтық  жолына  түскен  болыс,  билер  мен  байларды, 

патша шенеуиіктерін аяусыз әшкерелейді. Осы сыншыл реализм  Абайдың  қщ:а’

еөздершде де мол ұшырасады.

Кара  сөздерінде  Абай  қазақ  халқының  XIX  ғасырдың  соцғы  он  жылы 

інпндеп  ең  толгақты  қоғамдық  -саяси  мәселеріне  зер  салып,  оиыц  шешіміи 

іздеиді.  Ондагы  мақсатын  былай  білдіреді;  «Ақыры  ойладым;  осы  ойыма

10

хелгеи  нэрселсрді  қагазга жаза бсрейіи, ақ қагаз бен  қара сияпы ермск  қылайыи, 

,<імде-кім  ішінеіі  керекті  сөз тапса,  жа:іып  алсын,  я  оқысын,  керсгі  жоқ десе,  оз

іоііім озімдікі дедім де, ақыры осыган бел байладым».

Абайдың  мұндай  шешімге  келуі,  өткір  қаруды  озіне  серік  етуі  -   күресгін 

жаңа,  оңтайлы  жолын  тапқапыи  білдіреді.  Бұл  да  елдсн  орскшелігіп,

гапкырлыгьш танытады.

Қара  создерінде  Абай  жұр^гты  ойланып-толғантып  қаііа  қоймайды,

иамысына  тие  ашындырып,  жігерін  жани  түседі.  Мысалы,  екіпші  сезінде 

ко]шіілес  өзбек,  тәжік,  татар  халықтарының  қазақ  халқын  салыстырыи,  гүкке 

якемсіз,  жалқау,  артта  қалган  ел  екенімізді  уытгы  әжуага  толы  мысалдармен 

дәлслдсйді.  «Ауылды  корсе  тұра  шапқан,  жаман  сасыр  бас  орыс»  дсгг  орыска 

да  күлстінін  жаза  келіп  «Орысқа  айтар  сөз  де  жоқ,  біз  қүлы,  күні  кұрлы  да 

жокпыз.  Багапагы  мақтан,  баганагы  қуанган,  күлген  сөздеріміз  қайда?»  [7|,  -

дсп сықақтай  мінеп, еріксіз ойга қалдырады.

Ііесінші  созінде  :  «Түстік  омірің  болса-  күндік  мап  жи»,  «Өзіңдс  жок 

Золса,  экең  де  жат»,  «Мал  -   адамның  бауыр  еті»,  «Малдының  бсті  жариқ, 

ма.ісыздың  беті  шарық»  деген  сияқты  мақалдарды  келтіре  отырмк,  қазақгың 

Зар  қайғысы  — мал  екеніне  қынжылады.  «Қазақ тыныштық  үшіи,  ғылым  үшіи, 

оілім  үшін,  эділет  үшін  қам  жемейді  екен,  бермесе  онымен  жауласпақ  експ. 

Мшідм  болса,  әкесін  жаулауды да ұят көрмейді  екен» дсй  келіп,  «іздсгсн  еліміз 

оол  ма?»  деп  түңілгендей  болады.  Мұны  сол  ксзгі  патша  үкімсті  огарлау 

.чіясатыныц  езгісіндегі  және  талтық  қанаудағы  қазақ  қоғамына  ашу-ыза, 

на])азылық  деп  қана  ұқпай,  халық  санасын  оятуды  коздегсп  жанашыр  жашіын

үні деп ұгамыз.

Осы  мысалдардың  өзінен-ақ  Абайдың  қогамдағы  саяси  көзқарасыныи 

Сііідай  болганын  білу  қиын  емес.  Ол  туған  халқының  кулық-сұмдык, 

і іленшскі'ік,  отірік-өсск,  жалақорлықтан,  жағымпаз,  жалқаулыктаи  арыльш, 

модснистті дс оділетті, еңбеккер де бауырмал болуын қалады, сол  үшіи  куресті.

Абайдың  исихологиялық  козқарастарын  танытатын  да  магсриал  мол. 

Эсіресе,  үлы  ақынның  қара  создерін  қайталап  оқыған  сайып  опың  адам

жанмның нәзік білгірі болғанына көз жеткіземіз.

Жетінші  созіне  зер  салалық.  Мұнда  жас  баланың  анасынаи  туғанда  екі

түрлі  мінсзбен туатынын,  біреуі — ішсем,  жесем дейтініи,  онысы тэиқұмарлыгы

•кеііін,  екіншісі  —  білуге  құоггар  келетінін,  онысы  жанқұмарлыіъі  ексиін

эцгімелеген  тұстар  нағыз  психолог  екенінен  хабар  береді.  «Иг  үрсе  де,  мал

шуласа  да,  біреу  күлсе  де,  біреу  жыласа  да  тұра  жүгіріи,  «Ол  нсмсне?»,  «1>.үл

неменс?»,  деп  «Ол  неге  үйтеді?»,  «Бұл  неге  бүйтеді?»  деп  козі  корген,  құлагы

?ст ігсннің  бәрін  сұрап,  тыныштық  көрмейді.  Мұның  бәрі  -   жан  құмары»  дей

;<слІ!і  ссейгеиде  қазақтардың  одан  айьфылып,  қапу  себебін  қарастырып  : 

Гоиііен  жан  артық  еді,  тонді  жанға  бас  ұрғысса  керек  еді.  Жоқ,  біз  олай

қылмадық деп  қынжылады.

Тоғызыншы  сөзінде  :  «Осы  мен  өзім  — қазақпын.  Қазакты  жақсы  корем

6е,  жек  көрсм  бе?  Егер  жақсы  көрсем,  қылықтарын  қостасам  ксрек  еді.  Уо,

эрнсшік  бойларынан  адам  жақсы  көрерлік,  коңіл  тиянақ  қыларлық  бір  нэрсс

гапсам керек еді.