Б 83(5К) А44 Қьфықбай Аллаберген
Қошке Кемеңгероа - ірі косемші.Оның қай очерк,мақаласын алсаңыз
жүктеу/скачать 10,95 Mb. Pdf көрінісі
|
Қошке Кемеңгероа - ірі косемші.Оның қай очерк,мақаласын алсаңыз да
үлксн толганыстан туган ірі моселелердің басыи ашуға болады. Қазақ еліпіц .ілсумстгік - саяси жагдайыи баян етуде Қошке публицистикасы отс мацызды
рол аткарады. Халықтың әлеуметтік тұрмысымсн саяси ахуалыи қаламыпа фі;ау
Онда
л в т о р Бсрлин упиверситетінен келген профессор, дәрігер Макс Кучинскнймен З і р С е м е й уезін аралаган сапарынан көрген, түйгендерін жазады. Бұл «Мұхтар жолдар бар : «Шамасы 20 жылдардыц басында болуы керек, пеміс ғалымы (мсдик) Макс Кучинский басгаган шагын топ жазды күні Мүқацдардыи луылына кслсді. Неміс оқымыстысыныц бір орыс (иеміс тілін білстін), бір қазак 'орыс тіліп білстіи) екі тілмашы бар екен. Сол жылдары дәрігерлік жогары \:с;оспте оқып жүргеи Қошке Кемеңгеров қазақ ауылыпа келгсн соң сркіп 59 серүендеп біраз серпілмек болады да, Мұқаңның өз орнына тілмапггық стуіи этіиіп, ол кісі онламағаи жерден Кучинскийдің қарамағында кызмет етеді. Ал Мскс Кучинский ең алдымен даланың білімді адамымен сойлсскісі келгси гілегін білдіргенде, оны Мұқаіі Шәкәріммен таныстырады. Неміс галымыиа ол юр
қызмет көрсетеді». «Ескертс кегетін бір жайт, Қошке тілмаш қана емсс, профессормеп біріс Д о р і/е р л ік комегін аямаған. Ы. Дүйсембаевтің «Жоғаргы дәрігерлік дегсні ;\о и :к е ол кезде Омбының медицина институтында оқып жүргсн. «Жоп эссрінде» жазпінына қарасақ, Қошкенің қазақ ауылына кслгсн сод срісіи : е р ) ендеп, көп «серпілуге» мұршасы болмаган секілді». Қошке Кемеңгеров Кучинскиймен бірге (Автор-очсрктс оны Кушинский •дсііді) Семей уезіне қарайтын Бұғылы, Шыңғыс, Меңдені болыстарьш, Қарқаралы уезіие қарайтын Ағанды, Абыралы, Кент, Ақсары, Дастар, Ақбоіа Золысггарын аралайды. Профессор Кучинскийдің бұл сапарға іиьну мақсагы І | ж арасындагы ауру түрлерін, қандай аурудың көп тарауын, тазалык ларггарын тексеру еді. Профессор қазақ елінің жалпы тұрмысыпа ойдагыдай баі а береді. Ол Қошке тілімен айтқанда былай : «Гермаиияда сң маңызды жағрапия Зейдл дегендікі.Сонда қазақ турапы екі-ақ жол бар : «Қазақ кошпслі, \:с.<ені - киіз үй, баққаны - мал», - дегси. Енді байқап қарасам, қазақ турагіы сісі жол смсс олдспеше том жазуға болады екен. Кошпелі тұрмысқа қолайлангап. Мгдсниетген қүр алақан емес. Әсіресе үй ішіне арналган ою ксстелсрі спе иеберлікті корсетеді. Мал баққан ел әнші келеді деген пікірді казақ елі айқып дэлслдсйді. Қазақтың кейбір әпдері Венгриядағы мадиярлардын эніне ұқсас. Қазақ ол жагыиан бір атадан өрбіген емес. Өйткені кейбір қазақтар оңдсс Германияда, Иіалияда, Жапонияда, Оргалық Америкада кездсссді. Әсірссе соңгы айтылган ауданда қазақ өвдес коп. Бүл антропологияиың (адам оціп гсксоретіп пон) тереңнен тексерсгін зор мэселенің бірі болуы керек». Біздің соз еткеніміз - очерктің кіріспесі ғана. «Жол әсері» тогыз болімнси 'іүрады. «Тазалық» бөлімінде қазақтар тазалықты аса қатты ұстамайды, сгср лүниің, қүмның, судың, таза ауаиың қадірін біліп гіайдалаиса, тазалыққа кошсс, қаьақтан сау халық болмас еді дегенді айтады. «Бұны орындау үшіи үкімст заңы да, қаражат та керек емес. Тек ұғындырып, үлгі болу керск». «Жалпы жайда» ауылдарды аралай жүріп, торт түлік сл коргсидігіи тілге пгск етсді. Олар : 1. бейнетпен біте қайнасқан, тұрмысы қараңгы дагдарысіа гүргпн жа гақ; 2. тұнық сулы, қалың нуда хал кешіп, мал семірткеп торг түлікке яе қалың болыс тобықтының копшілігі қала маданиатынан хабарлар; 3. І а г с . н д ы болысындағы Абақ кіреді. Қазақтың қаймағы бүзылмаган ескі гүрмысы кіреді. Төңкеріс лебі кірмеген көрінеді; 4. Қарқаралыга қараган біз хоргеи қаззқтар тобықты мен керейдің аралығында шаруа, білім, үй тұрмысы жагынаи бүрынгы ел жуандарыпың аітан түскен де, түспеген де жсрі бар. ііір хаулай кегкеи жуандық жоқ». Ауыл адамдары келгендерің ауру қараймыз, тсгіп аэр» берсдг.із дегендеріне «Неғылған батпан қүйрық, тегіпнсн тегіи жаікап сү.іірык» қ;ізақ қазақ болгалы тсгін емдейтін бұларды кордік», - дсп сснбсйді. Ьірақ олар ауру қаратудан тартыибайды. Көрсетугс ұялады деген ойелдсрдіи ө н лтліи қаралады. Бұл «Деисаулық жайы» бөліміидс айтылады. Қазақ арасындл 60 лурулардмц қалай пайда болыгг, қалай таратылатындығы жоніпде дерекгср :<слтірсді : «Екіпің бірі қотыр саялы. Мұның себебі таза тұрмағапдықтан. Қу.рт
іу])улары да төсек, ас Й аяқтыц бір болғандығынан. Қақырықтыц тосепішке сіиігі, шаңга айналып таралатындығынан». Соңында ауруды коп болдырмаудг,щ жолдары айтылады. Олар : 1) Қазаққа монша салдыру; 2) Кез-кслгсп жерде сақырып-түкіре бермеу; 3) етті күндіз жеуді әдетке айналдыру; 4) сүртінстіп эрамалды ортақ етпеу, қонақ келетін орындарға шанышқы алдыру; 5) қонақка салган төсеюгі қонақ кетісімен далаға тастап желпілдіріп, күн козіне жайыгі алу; 6
.<азақ дәрігерлерін жинап, олардың ақысын молайту. Лнтор «Кооператип жайы» бөліміне бес-ақ жол жазған. Мұпда аталі’аіп>і : арасыпа кооператип түгел тараған. Елдің кооператипке козқарасы жақсы. Бірақ кейбір кедейлердің мүшелік жарна таба алмай, кіре алмай отырғапдары хозі. Бүларды кірістіріп, қарызын істеу керек. Елдегі шолақ саудагерлердіц іамыры қиыльш тұр». Қоиіке Кемецгеров бүдан кейінгі бөлімдерін - «Оқу жайында» ауыл Залаларын оқыту, бұл тұрғысында Медеу деген қазақтың 12 болмелі мекісп ;аіігызып жагқандығы, «Шаруа жайында» егіншілік, мал шаруашылықтары, «Салық жайында» қой малының қазаққа тиімділігі, «Огырықшылілқ жайымда» кер дауы іуралы, «Өткен тұрмыстың белгілерінде» өзі аралаған оцірдіц тарихи эрыидары жөнінде әңгіме қозғайды. Аитор жол әсерін былайша қорытындылайды : «Қазақ көзімсн кормесе, үсіамаса да, өзінше біледі деген бір адам шаруа жүзінде басшылық етпесе, ;<апын ағызып, майын тамызған сөзіне көз алдыцда ұққансып шыі ара бсріп үмы гады. Қазақ тұрмысқа қолайлануды біледі. Бүл қымбат қасиет. М.үиы сл З ііст . ігіш азамагтар пайдалана білу керек». «Қазақ гіліне өтініш» деген мақаласында көсемсөзші «Жол әсеріпің» :оцгы абзацына байланысты түсінік береді. Абзацта мынау айтылган сді : «іулсқармадап : бәрі жақсы-ау, бұл жерде профессор «гөре» іэсрлин дсгеи каласынаи (Германия қаласы) ел аралауға іздеп шығыгг, еріксіз ат мінігі, агыпа ақша толемей қазақты қорқытып ептеп қол ісін істеп жіберді дегсп хабар ксліп халды. Господии профсссор бұл қалай?» «ГІрофсссор орысша білмегендіктен, арамызда бір латыш гілмашымыз Золган. Бүл найза, қамшы үйіруге үйреніп қалағн нағыз алаяқ болып шықты. Мсн немісше білмегендігімнен профессорды меңгеріп кете алмадым, бірак :>ілау ретіндс мен наразылық корсетіп, латышқа қарсы болдым,» - деп ақтала лжлеп алады да шын оқиғаның қалай болғандығын баяндайды. Ол жогарыда штып өткен профессордың мінген атының ақшасын қалай толсмей кегкендііі туралы еді. Қошке Семейге барған соң екі жолдасымеп отгаса алмайтыныпа :ссх<і жетін, Омбыға қайтын кетеді. Ал нрофессор мен тілмаш Зайсан жагыпа »:ол гартады. Қаламгер осы жайлы оқырманға дүрыс түсіндірлуін сұрайды . : \;сиі бар дсп ұгынатын көрінеді. Басқарма мысқылын құлақ мұрнып кссіп қысқа члмай, уақиіаны түгел жазу ксрек еді. «Қазақ тілінеи» үгымсыз жазыліаи чіысқылды шешуіи өтінеміи». 1924 жылдың 22 қазанында «Ақ жол» гр етіи іц баскармасы саяси бағыттағы сұраулармеи анкега жариялайды. Соларга жауап 61 эетіндё 9 жслтоқсанда «Сұрауларымыз, жауаптар» дсген Қ.Кеыедгерсв %
4
2. О рта шаруа деп қандай малы, қанша десятина егіні бар, капша малай калдауш ыиы айту керек? Қай елде
қандай шек қоюға болады. 3. Кеңсс қызметкерлерінің қызмет атқара алуы үшін адамшылыгы, білімі кандай болуі^а тиіс? 4. Жсргілікті елдің өзінен сайланғаны дұрыс па, басқа уез баска болысгап сайлау дүрыс па? < 5. Болыстық исплокомдардыц мүшесі әр жерде эр ауылнайда болғандьпсган, көбінесе басы қосылмай қызметті жалгыз иснолком торағасм л ггарып жүреді. Жұмысты Кеңес арқылы жүргізу үшін қандай лаж бар? 6. Ел
ішіидегі қызметкерлердің Кеңседе отырып жұмыс істсйтіні бар.
Аооінесе ат
үсгінде ел кыдырып жүреді. Оларды ксцес мсұмысыпа қалай уйрстуі^е болады? ^
хөшпелі
болганы лайық па? Бір жерге орнату керек пе? Көшпелі болсақ қандай непз,
жол тұтыну керек. Бір жердг қанша уақыт болады? Қандай ауылда орпайды? Анкетада ұзын саны 16 сұрақ бар. Біз оның бәрін тізіи шьнуды жоп :эш;мадық. Онан да жауаптарга аса назар аударган дұрыс шыгар деп онладіік. Қоп ке ара-арасында бірнеше сұрауларға қатар жауап беріп отырады. 1 ,2-еұрауларга жауап : «Үкіметті еңбекшіге жақындату үшіи, ецбекшініц ;(ьш:ыгая жерін таба білу, мұңын жоқгай білу, шаруасын күйлендіру керск... Еілгс қатысы бар экімді кілең малшыдан, жұмысшыдан сайлау озірге жүзсгс асгіайды... іскс қатыстыру үшін алдымен хат танытын, саясн
тәрбие бсру хсрск»... Кулактыгы айдай айқын
көрінбесе, бір малшы ұсггағамды оріа □іаруаларгл кіргізу керек. Жұмысшы саны екеу болса, оны күлактардыц хауымына
уепдсрден сайланган дұрыс. Бірақ адамшылыгы, тазалығы, сенімділііі лкқыидалағн қызметкерлерді басқа ауданда аудармалап салыстырудыц керагі '■кок. Елдің ой шұқырымен, мінезімеи, шаруасымен танысқан таза азамат бір
жсрде ұзақ тұрса, пайданы артық келтіреді». 5, 6, 7-сұрауларға жауап : «Мұның зияны көп, бұдан құтылу үшін Кеңсені сл эргасына ориаластыру керек... Кеңсе ел ортасына орналасса, бірдеи исполком мүшслеріі.і іске мойындатуга болады. Екінші, Кеңссніц көшпелі болуы токіилады. Елдіц шыгыны азаяды. Кеңсенің көшпелі болуы - елдіц соры». 62
Қошкепің сауалдарға жауабынан оның терең ойлы, аса шыншыл азамат
. 'Ш і Д І г і н танимыз. Қай сұраққа болса да, тіке, тайсақтамай әрі мақты жауан осруі қаламгердің саяси ой-өрісінің биіктігін, білімділігінің дариялылығын сорсетеді. Бұган жоғарыдағыларга қосатағы бір мысал келтірейік : 16 с-үраққа жауап : Ел ішіндегі қызметкерлер ақыны қалай, қайдаи
алады? Қіі
нан қо.’іыпа тез тиеді? «Ел ішіпде болыстық, ауылдық исполкомдарга ;аі ланғандфдың көбі ескі әдетпен баіоды ойлайды... Осы ретпен сорлы момынды соратыпдар бар... Алдымен қызметкерлер ақысы үшін артык іпығын салмайгып л і . і л ү керек... үкімегтен алатыны бірден жеткіліксіз, екінші мезгілімен қолыпа і имёйді.
Лл отыруға болмайды, осыдан барып тап-таза қызметкерлер иара алыі і, бүзылып кетеді». Мүндайды болдьфмау үшін, «үкімег ақыны мезгілімен тиіп
гүратьш қылу керею> Ол жеткілікгі болмаса, «үстеу қосыгі ел үспнеп жинау
ксрек» Қоаікейід пікірі бағалы. Олай дейтініміз - оның жауалтағы сөздері олі
күпге деііін мацызын жоймай келеді. Айлық аздығы, пара алудың көітгігі - өзіміз өмір сүріп .•хаті;ан заманымыздьщ да өзекггі мэселесі. Оның себегі-салдарны Кемеңгеров эсыдан 74 жыл бүрын дәл айтып откен. 1925 жылы сәуір айында болған «Ақ жол» тілшілеріиің бірішпі коі
іференцияеьшда әр уезден келген тілшілер сез
сөйлейді. Олардыц создері
•;ол жылы 27 бегтік кітапша болып шығады. Солардың ішінде Кемеңгеровтыи :< Гілшілердіп міндеті һәм мәнісі туралы» баяндамасы да
бар. Ьаяидамада тілііііііердіц
талдау қ а ж е п іп гі.чге тиек етіледі. Ол кезде жазылмай, қамтылмай жүрген тақырыптар кон
Зо-чатын. Ойткені тілшілер «хабарға сараң, көзі
көріп, қолы үстаса да, көбіііесс лО])қып қорғалап жаза алмайды». Қазақтың болашағына қатты керекті мәселенің бірі - жерге ориаласу жүмысы. Жерғе орналасуға елдің ынтасы қандай, жерге орналасқаи болса, одан лыкқан гіайда қандай, жерге орналаспағандардың апған үлгісі қандай? Оны •
■ •
• •
• ✓ " Ч . Й Ғ - . . . . . ________________ -
ж ^
Д Ұ ры с
л р
0 0
парызды
атап о т с д і: 1) жүрт қызметіне араласа жүру керек; I) қырагы болу керек; 3) материалды мерзімінде жіберу керек; 4) басқармамен байланысың мықты болу керек; 5) әр нәрсені жазып алып (мынау газетке жарарлық эцгімелер дсн түртін}; 6) эр мэселелерді бөлек жаз; 7) сөзді кестелі қылып қысқа жаз; 8) хабар жазудьщ техникасын үйрен; 9) дұрыс жазуға үйреи; 10) газеттің әсерін байқа; II) шын газетшіл бол. Жұртшылық қызметі деп сана; 12) пізетгіц тілшісі бол (газеттің мезгілімен тарауыпа, қолына тиюіие). Осыдан кейін конференңияның жабылуына «Ақ жолдың» шыгарушысы Иса Тоқгыбасв, тілшілер атынан Жантеліұлы сәйлейді. Копфсрепциямоі прп иідиум атынан Байгасқаұлы қорытындымен жабады. Қ. Кемсціеровтың «Қызмет адамдарының қонақасы» аггы мақаласына «айгыс ретіпде» деп сілтеме берген. Өйткені, онда айтылгандар тоцірсгіпде дау-дамай көгі болды. «Қонақасы - алты алаштың бөлінбеген епшісі» дсгсп мэтсл бар. Бірақ ол — баягыньпі сөзі. Қора-қора қой, үйір-үйір жылқы баккап .<а:>ақтың откен гасырдагы мүндай мақала айтуы орыпды еді. Ал Қошксніц .<с::сці — киып кезең. Тіптен кей жерлердеп апггықгың да басы көрішгі қалагын. Біреуге конақасы бермек түгілі шаруаньщ өз жагдайы жанашырлык. Соны кышет адамдары түсіибеді. Жүрген жерінде қорқытып болса да, жсн қалгысы келсді. Қанша жоқшылық үстіиде отырса да, қонаққа сый көрсстіп қалгап адамдары намысқа тырысады. «Әсіресе, 1 дейді мақала авторы, - аудап сотыпыц ел арасына шыққаны, болыстық атқару комитетіндегілердің ел аралауы, салык ипсгіекторларыпың, хатшыларының жүруі қойга топалаңнан ксм тимейді. Аудан сотыныц орныққан жері кішігірім тойдан кем болмайды. Бүл қалпымеп жүро берсе, бірер жылда тұқымдық қой да қалмас. Қой тұқымы үзілін, жалпы ;паруаға зиян келеді». 20-30 жылдаргы аштықгың бір себебі жогарыда айтьпігандардаи шықгы-ау деіеп ойга қаласьщ. Автор тағы бір жерде : «Осы күнгі қонақасы — үлкеп апат дейді. Ойымыздың дәлелі бұл гана емес», ...22 жьпіы партияда жоқ ксдейлердін жипіілыстарыида кедейлер аштаи қагқан. Жалғыз-ақ істі басқарып жүрі*ен иіі‘л руктор сыйлы болган. Ал енді мамаидар бас қосқан жипалыстарыііда қой сою іс Зсріеинен кем емес. Қызмет басындагъшар қыңқ етпегеп сол жылдары шаруаішр жүктеу/скачать 10,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|