Қазақ хандығындағы жыраулар мұрасы Жер қойнауының сырын ашқан атаулар
жүктеу/скачать 5,34 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- – атаенеңіздің түсінігі мол жандар болғаны қандай жақсы...
- – Тұңғышыңыз сағидолла да ал пыс тың асқар шыңына жақындап қалған екен.
- – немерелеріңіздің алды үйлі баранды шығар...
- – алтын алқа иегері екенсіз...
- Жәнібек БИсенБаев, Қызылорда облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының бас маманы
- «Ешкім де, ештеңе де ұмытылмайды» деген қағиданы ұстана отырып, жас ұрпақты тарихымызды білуге тереңнен баулу мақсатында Сағи Жиенбаев
- АНА ТІЛІ
- Жұмабек КЕНЖАЛИН
- Нұрперзент ДОМБАй
- Фототiлшi
- Тапсырыс № 1072/1148 «Қазақ газеттерi» ЖШС-ның аймақтардағы өкiлдiктерi
- «Қазақ газеттері» ЖШС-і сайтының веб-редакторы
- Қоғамдық негіздегі кеңесшілер
1955 жылы 5-мамыр- да дүниеге келген. алматы қаласындағы с.м.киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетін бітірген. аудандық пионерлер үйінің директоры, «Қазақстан пионері» (қазіргі «ұлан») газетінде, Қазақ радиосы балалар мен жасөспірімдер редакциясында, «алма- ты ақшамы» және басқа республикалық газет-жур- налдарда жауапты қызметтер атқарған. Қазір «ол-Жас баспасының» директоры, «балалар кітабы» қоғамдық қорының президенті. «пионерлік фер- ма», «топан су», «ер- кеш – еркебұлан», «көпір астындағы үй», «Халқымның қадір-қасиеті», «Қараңғы бөлменің құпиясы», т.б. балаларға арналған кітаптардың авторы. оқырмандар назарына жазушының «сарқын» атты әңгімесін ұсынып отырмыз. дамыл көрмей әдеттенгендікі ме, сәл сәт болса да, бір орнында байыз тауып отыра алмайды. «Баспалар үйіндегі» екі лифтінің біреуі анабір жылдары, алғаш қосқанда бір-екі ай әлетінде істеп, шамасы одан арыға жетпей шалдыққан. Іші-сырты жалтырап тұрған қытайдың мүкамалы. Ал сонымен қатар тұрған екінші лифт – сонау Кеңес заманы- нан келе жатыр, осы ғимараттың өзімен түйдей құрдас. Ол жарықтық анда-санда тұрып қалғанымен, әупірімдеп болса да адам тасуға жарап тұратын еді, бүгін тағы да текіректеген сыңайлы. Бесінші қабаттағы жалғыз бөлмені иемденіп отырған көп баспаның бірінің табалдырығын аттаған Тәңірберген ақсақал баспа директорының жазу столы- на жапсарлас тұрған орындықтың біріне келіп сылқ отырды. Бесінші қабатқа жаяу көтерілу оңай болып па, маңдайы тершіп, ентігіңкіреп қалыпты. – Мына дүние не боп барады өзі, – деді Тәкең қатты қамыққанын жасыра алмай. – Ана, Қазақ радиосына барсам, алабажақ костюм киіп,баспалдақ алдында тұрған қарауыл бала табалдырығынан аттатпақ түгіл, есігінен сығалатпай жіберді. Өзі зейнет демалысына шыққанға дейін қыруар жыл қызмет істеген қара шаңырығына бәз-баяғысынша алшаң ба- сып кіремін деп ойлап барған ғой. – Ақсақал, не шаруа, кімге келдіңіз? – дейді екі қолының басбармақтарын белдігіне сұғып шіренген күзетші жігіт. – Кімге дейді ғой! Ішке кірген соң көреміз дағы, кімдер бар екенін. Бұл жердің ана аппаратныйдағы операторла- рынан бастап, үлкен бастықтарына дейін бәрі біледі мені. Мен осы мекеменің арда- гер журналисімін, балам. – Болмайды, ақсақал, болмайды. Нақты біреуге, нақты шаруамен келмесе, бейсауат адамды кіргізе алмаймын. – Мәссаған, көкірек шіркін текірек қағады демекші, менікі не далбаса десеңші. Өзім деп келгенде өзектен тепкенімен тұрмай, бейсауаттар қатарына ойланбай-ақ қоса салды. Мына бейбастақтан еш қайыр болмасын ішім сезіп, есік алдындағы орындықта бір сағат шамасы отырғанымда
даярлап кеткен тамақты жеп тауыстық. Әйгерім-ау, мына бір жаңа үлгідегі газ плитасын іске қосудан қорқамын. Өзің шай қоя бер, – деді де ауыл адамына тән қазақы мінезбен апа бірден салдырлап сөйлеп кетті. Іле-шала маған бұрылып, аты-жөнімді, арғы тегімді, қай жердің қызы екенімді сұрап, едәуір «тергеп» алды.
– Ой, апа, енді сауалды мен қояйын- шы, – деп мен де әзілдеп әңгімеге тарт- тым. Қарапайым жан сонау балалық шағын есіне түсіре отырып сөзін бастап кетті. – Б і з б ұ р ы н ғ ы Т а л д ы қ о р ғ а н облысының Кербұлақ ауданындағы «Жоламан» дейтін ауылда 61 жыл тұрдық. Әкем Омар өте еңбекқор адам болатын, қара жұмыстың қай- қайсысын да талғамай атқара беретін, мал да бақты, егін де салды. Науқандық ж ұ м ы с т а р д ы ң д а б е л о р т а с ы н - да жүрді. Анамның есімі Нарша еді, сауыншылықпен айналысты. Отбасын- да бес бала өстік. Менің алдымда екі ағам, өзімнен кейін Ақболат, Амантай дейтін екі інім болды. Үлкен ағам Орын- тай осыдан үш жыл бұрын өмірден өтті, ал Ақан дейтін ағам 29 жасында трак- торы аударылып кенеттен қаза тапты. Мен 17 жасымда әскерден жаңа келген Нұржау Шайырбаев дейтін жігітке тұрмысқа шықтым. Ол кезде 17-дегі қыз тұрмысқа шықса жауапқа тартылатын. Осыны ерте аңғара білген Нұржау менің жасыма бір жас қосып жаздыртып алды, осылайша неке куәлігін алдық. Мен келін болып түскен жылы Нұржаудың әпкесі басқа жаққа ұзатылып кет- кен екен. Сонымен, ата-енем жалғыз ұлының аяқтанғанына қуанып, ұлан- асыр той жасады. Олармен бірге тұрған 10 жыл ішінде бес баланы дүниеге әкелдім. Үлкен кісілер мәз-мейрам, жас иіс иіскеп мәре-сәре болды. Ата- енем мені барынша еркелетті. Жалғыз ұлдың тұқымын көбейтті, – деп атам үнемі мені сыртымнан өзгелерге мақтап отыратын-ды. Енем үй жұмысына көп жұмсай бермейтін, көбінесе үн-түнсіз шаруаны өзі жүргізе беретін-ді. Осыны айтып Қалдықыз апа немересінің ба- сынан мейірлене иіскеп-иіскеп қойды. Сонда байқағаным, бір жарым жастағы ұлдың шашын дөңгелетіп апаның өзі қиып қойыпты.
– Өмірде ақ пен қара, жақсылық пен жамандық қатар жүреді ғой. Ұлдары Ақанның мезгілсіз өлімі әке-шешемді тұралатып кетті. Перзенттерінен айы- рылып, шер көңіл болып қалды. Ақыры бірінен соң бірі қайтыс болды. Ар- тынша ата-енем де дүние салды. Сол кезде жаным жүдеп, дүние қаңырап, бос қалғандай болды. Елжіреп, ұдайы еміреніп отыратын жандардың өмірден өткені жаныма қатты батты, балала- рым да жаутаңдап қалды. Алайда Құдай берейін десе қиын ба, тағы бес баланы дүниеге әкелдім. Сонымен отағасы бас болып балаларымыз Сағидолла, Хами- долла, Раушан, Райхан, Нұрлан, Ерлан, Нұрболат, Әлия, Ерболат, Мараттарды жақсы тәрбиелеуге тырыстық. Күйеуім Нұржаудың қолы шебер еді, әскерден техникаларды жөндеуді, құрастыруды үйреніп келгендігі бар, тоқтап қалған, сынған, бүлінген көліктерді жөндеп, бір тыным таппайтын. Кез келген ауылдағы жұмысты атқара беретін еді. 1979 жылы елуге толған шағында Алма- ты теміржолы бойында вагон жөндеуші болып жұмыс жасап жүріп қайтыс болды. Қолымда ең кішкентайым, яғни кенже ұл 2 жас 2 айға толған Маратым қалды. Мен, сөйтіп, 43 жасымда жесір атандым. – ол кезде балаларыңыздың алды
– «Әкеге қарап ұл өсер» дейтін халық сөзінің жаны бар, сірә. Әкесінің күндіз-түні темір-терсекті жөндеп жа- татынын көріп өскен ұлдарым әйтеуір техника атаулыға жақын болды. Ұлдың үлкені Сағидолла еңбекке араласты. Бәтиха есімді қызға үйленіп, отбасын құрды. Қазіргідей мейрамхана іздеп сарсылғанымыз жоқ. Үкі тағу, сырға салу жоралғыларын да қарапайым түрде жасадық. Өзара келісіп, қол ұстасып келген жастарды жарқын жүзбен қарсы алып, көрші-көлем шашу шашып, бір шәугім шай ішіп, барымызбен тойлап, қуанышымызды атап өткізетінбіз. – Тұңғышыңыз сағидолла да ал пыс тың асқар шыңына жақындап қалған екен. – Алдыңғы арба қалай жүрсе артқы арба да солай жүреді емес пе? Сағидолла мен Бәтиханың жолдары құтты болды. Бүгінгі күні Бәтиханың өзі де зейнеткерлікке шыққан. Олардың бүгінде төрт баласы да ержетті. Менің жеті ұлымның бірде-біреуі жоғары оқу орындарына барамын деп мені әуреге салған жоқ. Әрқайсысы 9-11 сыныпты бітірді де, кеңшар ұсынған жұмысты талғамай істей жүріп, жас- тай үйленді. Ал қыздарымның оқуға ықыластары болды. Мәселен, Раушан Талдықорғанның есеп техникумын, Райхан медучилищені, Әлия пединсти- тутты бітірді. Көбіне құмдағы шөлді және шөлейтті аймаққа бейімделген, өзіне қауіп төнгенде өте шапшаң. Шамамен сағатына 65-70 шақырым жылдамдықпен жортады. Жарты сағатқа дейін дамылдамайды. Қазіргі кезде ол Гоби, Тибет, Ордос яғни, Қашқария жерінде де бар көрінеді. Осынау Барсакелместі мекендейтін аса текті аң жазда – 70, қыста 37 түрлі өсімдікпен қоректенеді. Мәселен, қылша, тікенді түйесіңір, көкпек, бұйырғын, сұр теріскен, сексеуіл, жыңғыл, жусан, сайғақшөп, ал көктем шыққанда ылғалы мол өлеңшөп, бидайық, Қай ата-ана болмасын баласының оқығанын, жақсы қызметке іліккенін қалайды ғой. Мен он баламен жесір қалғандықтан көп қиындық көрдім. Ұлдарым осыны біліп менің қасымнан ұзамауға тырысты, барынша қолқанат болды. Алайда үйленген соң әрқайсысы сырттай оқуға түсуге талпынды, ауылдағы жұмыстан алатын мардым- сыз жалақыны қанағат тұтпай, бірінен соң бірі қалаға қарай кете бастады. Келіндерімнің бәрінің арнайы кәсіптік немесе жоғары білімдері болды.
білімді. Бір-бір маман иесі. Бірі – Арқалықта, бірі – Қарағандыда, бірі – Ақтөбеде және тағы басқа қалалардағы институттарда оқыды. Қазір Мараттың қолындамын. Бұрынырақтан бері осы Алматының бір шетіндегі ГРЭС-тің жатақханасында тұратын кенже ұлым бөлмелерді жекешелендіріп алды да, оны сатып Байсерке ауылындағы жер теліміне ие болды. Бір фирмада бастықтың жүргізушісі болып біраз жыл еңбек еткен еді, соңғы кезде газик көлігін са- тып алды. Келінім Гүлжан екеуінің үш баласы бар. Мәди 7-сыныпты бітірді, Марғұлан биыл мектепке барады, Нұрдәулет бір жарым жаста. Мен осы- ларды бағып отырмын.
– Алтын алқаларымды қорапқа са- лып тығып қойдым. Құжаттарын қарап шығуыңа болады. Осыны айтып Қалдықыз апа шкаф- тан ораулы түйіншекті алып шықты да, титтей кітапшаларды мақтаныш сезіммен алдыма жайып тастады. 1977 жылы 28-қыркүйекте «Батыр Ана» атағы берілген күреңқызыл түсті кітапшаға Л.И.Брежневтің, 2004 жылы орден алғандығын растайтын жасыл түсті кітапшаға Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың, ал «Алтын алқа» иегерінің алқызыл түсті кітапшасына раң, алабота, қамыс құрағын сүйсініп жейді. Сонымен қатар үй жануарлары жей бермейтін адыраспан, итсигек, түйетабанды да қорек ете береді. Бүкіл дүниежүзілік табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына» енгізілген бұл аң Армения мен Тәжікстанда жойылып кетсе, қырғыз елінде саусақпен санарлықтай қалған екен. Егер қызғыштай қорғамасақ, жанашырлықпен қарамасақ, Қазақстанда да қарақұйрықтардың осындай адам жаны аярлықтай күйге түсуі ғажап емес. Дәлірек айтсақ, 1950 жылдары қарақұйрық- тың саны Қызылқұм, Маңғыстау және Үстірт бойында екі жүз мыңға жеткен көрінеді. Араға жиырма жыл салып, қаһарлы қыс кәрін төгіп, қалың қар түсіп, үскірік-ызғырық, жел бірінші Алматы теміржол басқармасы бастығының қолдары қойылыпты. Үш кітапшаның көлемі бірдей болғанымен түр-түсі бөлек, ерекше. Себебі, әр жылдардың бейнесін айқын көрсетіп тұрғандай болды. 28 немере, 20 шөбере сүйіп отырған Қалдықыз апа 80 жасқа келгеніне қарамастан өте ширақ қимылдайды. Отта тұрған болат шәугімнің ысқырып әндеткенін ести сала кеселерін қойды. –Қызым, шай іш, нанға май жағып же, мынау өткен аптада Кербұлақ жақтан келген сары майды нанға жағып же, – дейді жылы жымиып. – Мына жерге келгеніме 3 жыл болды, оған дейін Нұрболаттың қолында тұрдым, оның балалары мектеп бітіретін жасқа жеткен соң осында келдім. Бұл жерде әлі мал ұстай қойғанымыз жоқ. Сүтті алып отырмыз.
күшейгенде олардың саны күрт кеміп кетті. Бұған 60-70 жылдары жүргізілген тың игеру мен халықтың қарақұйрықты он мыңдап аулап, дәмді етін пайдаланғанын қосыңыз. Ал 1990 жылдары мекендейтін жерлері одан сайын тарылып, қаскөйлік өршіп, қарақұйрықтар қыспаққа түсті. Соның салдарынан саны азайып кетті. 2000 жылдардан бастап Ауыл шаруашылығы министрлігі мен табиғат жанашырлары сирек және құрып бара жатқан жануарлар түрлерін басты назарға алып, қырағылықпен қорғау мақсатында кешенді іс-шаралар атқарды. Нәтижесі жаман емес. Қазақстанда қарақұйрықтың саны 2005 жылы 12150 бас болса, 2009 жылы 17000 басқа дейін өсті. Қызылорда облыстық орман шаруашылығы шылдырласа болды, қай немере, қай шөбере хабарласып тұрғанын дауыста- рынан тани қояды. Апаның қартаймай, тың қалыппен 80-ге келуі де балаларының тәртіпті, елгезек, ең бастысы еңбекқор болып жетілуінен деп ойлауға негіз бар. – Әлгінде айттым ғой, «Жоламан» дейтін ауылға келін боп түстім, содан 61 жыл тұрдым. Балаларым аянбай еңбек етіп, өздеріне көлік алды, үйлерін кеңейтті, біреулері жер алып үй салып алды, сөйте тұра, апта сайын ауылға келіп-кетіп жүруді ұмытпады. Әйтеуір, бүкіл ынта-ықыласым, назарым осы балаларым мен немерелерімде болды. Оның үстіне немере деген өте тәтті бо- лады, ал шөберені бақсаң өзің де бала секілді жаның тазарып, балалық шаққа ораласың. Бұл бір ғажап құбылыс. Ауыл- да атам Шақарбайдың қарашаңырағын сақтап қалдық. Әлі күнге дейін ата- енемнің ұстанған дүниелерін көзімнің қарашығындай сақтап келдім. Менің бір ғана қара сандығым бар еді, ол да сол жерде тұр. – Үш қызым дер кезінде тұрмысқа шықты, жиендерімді де бақтым. Тек Әлия дейтін қызымның дүниеден өткені жанымды күйзелтті. Мысалы, Райханның қызы 3 жасынан бастап мектеп бітіргенше қолымда өсті. Үй шаруасына көмектесіп өскен жиендерім қазір де маған жаны ашып, жағдайымды білу үшін келіп-кетіп жүреді. Бүгінгі таңда он баламның өздері бір қауым болғаны мен үшін қуаныш, – деді Қалдықыз Шайырбаева апа сөз соңында ерекше толқып.
Батырбекованың жыр шумағы ойыма Қалдықыз апаның бүкіл әңгімесін тыңдап болған соң орала берді... салтанат ҚаЖыкен және жануарлар дүниесі аумақтық инспекция- сы да «Қызыл кітапқа» енгізілген жануарды қорғауда барынша аянбай тер төгіп келеді. Сыр өңірінің даласында (Қызылқұм мен Арал) тіршілік ететін қарақұйрықтың саны осыдан бес-алты жыл бұрын мың жарымға жуықтаса, былтыр санақта екі мыңға шамаласқан. Әрине, бұл мақтанарлық көрсеткіш емес. Киелі аңды аямай қыратын қаскөйлердің әрекетінен алдын алу үшін күресті әлде де күшейтуіміз керек. Осы мақсатта өңірімізде жиі рейдтер ұйымдастырылып тұрады. Сонымен бірге, әлі де әсем қарақұйрықтар сақталған орындардағы жергілікті тұрғындар арасында үлкен көлемді тәрбие жұмысы жүргізіліп келеді. Бұл жануарды қорғауға қоғам болып атсалысқанымыз жөн. Әйтпесе, сұлу жануар- лардан айырылсақ, табиғаттың қызығы кетіп, даламыздың құлазып қалатыны сөзсіз. Жәнібек БИсенБаев, Қызылорда облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының бас маманы Асыл құрбым, қимасым... Қызыл кітапқа енген жануар Шараның мақсаты оқушылардың Отан тарихына деген сүйіспеншіліктерін арттыру, жеңіс салтанатын көре алмай кеткен боздақтардың ерлік істеріне тағзым етуге, өз халқымыздың тарихын құрметтей білуге, дүние жүзіндегі басқа ұлт өкілдерінің достығын нығайтуға тәрбиелеу. Аталарымыздың ерлігін, есімін жас ұрпақ бойына мәңгі қалдыру біздің азаматтық борышымыз. Осындай мақсатта өткізілген шара барысын- да тақырып төңірегінде тарихы мол мағлұмат беріліп, соғыстың сұрапыл күндерінен топтастырылған суреттерден бейне-көрініс слайд-фильм, оқушылар назарына «Желбіре жеңістуы» атты кітап көрмесі ұсынылды. Кітапхана қызметкерлері батырлардың есімін, ерлігін, соғыс жылдарындағы та- рих төңірегіндегі тақырыптарды аша отырып, «Жеңіс» сөзіне байла- нысты оқушылардың білімін тексе- ру мақсатында сөзжұмбақ жасырып, тапқырлықтарын тексерді. Елімнің еңсесін биіктетер, баба- лар тіккен жеңіс туын аспан көгінде қалықтатар бүгінгі ұрпақ өткен тарихы- мыз бен соғысы өртінде құрбан болған аталарымызға бас иіп, тағзым етері сөзсіз.
АҚТӨБЕ «Жалынды жылдар жаңғырығы»
12 №26 (1284) 2 – 9 шілде 2015 жыл
АНА ТІЛІ Құрылтайшы және шығарушы: «ҚАзАҚ ГАзЕТТЕРI» Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiгi бас директор – редакторлар кеңесiнiң төрағасы Жұмабек КЕНЖАЛИН қабылдау бөлмесi 394-42-90 жарнама бөлiмi 394-41-27 kaz_gazeta@mail.ru www.kazgazeta.kz бас редактор Самат ИБРАИМ бас редактордың бiрiншi орынбасары
бас редактордың орынбасары
ақбота исләмбек – тіл мәселелері және мәдениет бағдагүл балаубаеВа – білім және ғылым нұрлан Құмар – әлеумет және ақпарат Фототiлшi азамат ҚұсаЙыноВ Беттеуші нұржан асаноВ Терімші күмісай мереЙХан Корректор динара масакоВа Хатшы-референт назгүл беЙсембаеВа апталық Қазақстан республикасы мәдениет және ақпарат министрлiгiнiң ақпарат және мұрағат комитетiнде қайта тiркеуден өтiп, 2006 жылғы 4 маусымда №7345-г куәлiгi берiлдi. газет аптасына бір рет шығады. «ана тiлi» газетiнде жарияланған материалдардың авторлық құқы «Қазақ газеттерi» ЖШс-ға тиесiлi, жарнаманың мәтiнi мен тiлiне редакция жауапты емес. «ана тiлiнде» жарияланған материалдарды көшiрiп немесе өңдеп басу үшiн редакцияның жазбаша рұқсаты алынып, газетке сiлтеме жасалуы мiндеттi. Жарияланған мақала авторларының пiкiрлерi редакция көзқарасын бiлдiрмейдi. газет авторларынан мақалалардың 3 беттен (14 кегль) аспауын, электрондық нұсқасымен қоса әкелуiн сұраймыз. редакция оқырман хаттарына жауап бермейді, қолжазба кері қайтарылмайды. газеттiң терiлуi мен бет қатталуы «Қазақ газеттерi» ЖШс-ның компьютерлiк орталығында жасалды. индекс 65367. офсеттiк басылым. газет: алматы қаласы, мұқанов көшесі, 223 «в». «алматы-болашақ» аҚ, тел: 378-42-00 (бухг.), 378-36-76 (факс); ақтөбе қаласы, т.рысқұлов көшесі, 190, «а-полиграфия» баспаханаларында басылып шықты
толымбек әбдіраЙым 8 701 345 7938 (астана) Жанғабыл ҚабаҚбаеВ 8 771 769 6322 (ақтөбе обл.) батырбек мырзабекоВ 8 (7102) 90-19-73 (Қарағанды обл.) бектұр төлеуҒалиеВ 8 (7292) 40-41-01 (маңғыстау обл.)
сұлтан таЙҒарин Меншікті тілшілер: өтеген нәукиеВ (атырау) 8 701 518 46 81 орал ШәріпбаеВ (семей) 8 705 661 14 33 оразалы ЖаҚсаноВ (Қостанай) 8 777 230 71 84 Жарқын өтеШоВа (мәскеу) Zharkyn-1@yandex.ru
Ғарифолла әнес – филология ғылымының докторы Шерубай ҚұрманбаЙұлы – филология ғылымының докторы, профессор аягүл миразоВа – педагог-ұстаз, Қазақстанның еңбек ері талас омарбекоВ – тарих ғылымының докторы, профессор материалдың жариялану ақысы төленген кезекшi редактор жүктеу/скачать 5,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|