Келеді деме, қайдан мұң?
жүктеу/скачать 31,05 Mb. Pdf көрінісі
|
Есенқұл САФУАНИ, Заңнама институтының жетекші ғылыми қызметкері, ділет органдары жүйесінің құрметті қызметкері Шай ұғымы туралы біртомдық «Қазақ с здігінде» (Алматы: Дәуір, 2013 ж.) оның үш түрлі мағынасы к рсетілген. С здіктегі екінші мағына шай атауының қазақы ортадағы дәстүрлі мәдениетіне сай ашылып, оның тек лексикалық қана емес, сонымен қатар, мәдени-семантикалық мағынасы қоса берілген: Ш л қандыру үшін ішетін шайдан дайындалған сусын (қазақтың дәстүрлі дастарқан мәзірінде шай құю, ыстық, әрі сүт қатқан түрде басқа да дәммен (қант, қаймақ, талқан, жент, құрт, бауырсақ, т.б.) бірге, әдетте Ќ Ќазаќтыѕ дəстїрлі азаќтыѕ дəстїрлі шай
шай дастарќаны дастарќаны ке атап түйіншектер береді. Жас келін мұның бәрін қалт жібермей к ңілге тоқып тұрады. Ең бастысы аталмыш лұғаттық мақа- ланың соңында келіншай рәсімінің абы- сын институтымен байланысты екені, бұл рәсімнің функциясы жаңа түскен жас келінді «жат ортаға» бейімдеп, оны бірте- бірте жаңа ортамен байланыстырып, психологиялық күйін жеңілдету екені айтылған. А б ы с ы н ш а й – а у ы л д ы ң е р л е р і мен үлкендері жоқ кезде, ауыл-үйдегі әйелдердің қолы жұмыстан сәл босаған сәтте бір үйге жиналып, шай ішіп, зара әңгіме-дүкен құратын дастарқан шайы. Оған белгілі ортада қауым бо- лып мір сүретін қазақ ауылдарының к біне к ңілжетер, сыйлас абысындар жиналатындықтан, бұл салт абысын- шай деп аталған. Оның қынамендеден згешелігі – ол алдын ала жоспарланып, 6 №27-28 (1285-1286) 10 – 22 шілде 2015 жыл
АНА ТІЛІ «ҰЛТ ЖОСПАРЫ – 100 ҚАДАМ» Міне, сондай аналардың бірі Əлжан Назарбай келіні болатын. Туған жылы – 1904, туған жері – Жамбыл облысы, Қордай ауданына қарасты Қасық (Талапты) ауылы. Əлжан көркем болып бойжетіпті. Сөйлер сөзге шешен, əн салғанда ауыл- аймақ ұйып тыңдапты. Бөлеген ағасы Əлжанды мақтан тұтып, өзінің ісін жалғастыратын болады деп есептейді екен. Ол кісі Красногор ауданына қарасты Ворошилов колхозын басқара жүріп, елді мекенді көркейтуге, гүлдендіруге бар күшін жұмсады: мектеп, клуб, монша салдырды. Шаруашылық көрсеткішін ау- дан бойынша алдыңғы қатарға шығарды. Алайда, 1937 жылы қаскөйлердің жаласы- мен нақақтан-нақақ «халық жауы» ретінде ұсталып, атылып кетеді. Əлжан бала кезінен ауылдық жерде өскен соң, ауылдың бар жақсы қасиетін бойына сіңіре білді. Ынтымақ бар жерде береке бар дегендей, ол елді бірлікке, татулыққа, ынтыма ұйытып жүреді. Сондықтан үлкендер «береке келсе қыздардан келеді» деп бекер айтпаса ке- рек. Өйткені олар Қасықтың қыздарына аруақ қонған деп отырады екен. Сондай қыздардың бірі де, бірегейі де Əлжан болған. Ол аталы сөзге құлақ қойып, қолына домбыра ұстап, думанды жерде топқа түсіп, айтысқа араласып отырған. Өсе келе Түріксіб теміржолын салып жатқан жұмысшыларға ас-су əзірлей жүріп, бір жағы ауылда бригадир болып істейтін Əбіш Назарбайұлымен таныса- ды. Жақын таныса, араласа келе екеуі бір жылдан соң шаңырақ көтереді. Əбіш пен Əлжан бас қосқаннан соң екеуі ауылдың думан-тойларына бірге барып, əн салып елдің қошеметіне бөленіп жүреді. Сол күннен бастап Əбіш əкеден жалғыз едім, Құдайым енді жарылқайтын болар, атұстар бір бала бере гөр деп тілек тілейді. Алайда алғашқы екі-үш перзенттері тұрақтамай шетіней беріпті. Содан Əлжан да, Əбіш те бір Алладан медет тілеп, Райымбек ата кесенесінің басына барып түнейді. Сонда Əбіштің түсіне ақ киімді əулие еніп: «Құдайым сендерге бала береді, ұрпақтарың жалғаса береді. Бірақ аттарын ұқсастырып қоймаңдар» деп ғайып болады. Содан түсін шырақшыға айтқанда: «Сіздер ауылдарыңызға қайта беріңіздер. Құдайым бала береді екен» деп жақсылыққа жориды. Содан көп кешікпей Əлжанның аяғы ауырлайды. Түсінде терең суға түсіп кетеді де, түбінен бір мылтықты көріп, өзімен бірге алып шығады. «Е, мылтық ұл ұстайтын қару ғой. Енді ұлды болады екенбіз» деп қуанады. Содан жарық дүниеге айдай жарқырап Нұрсұлтан келеді ғой. Əжесі Мырзабала Нұрсұлтанды бес жасқа дейін көптің көзіне көрсете бермей, оңаша ұстайды. Ондағы ойы – жас балаға жұрттың көзі тимесін дегені. Ақ матадан қапқа ұқсастырып, тек басы ғана шығатын етіп, кеудеше тігіп, соған орап отырады екен əжесі. Үйге біреу келе қалса, немересін сол ораған күйі бетін көлегейлеп тербетіп отыратын көрінеді. Келген адам себебін сұрап жатса: «Балаға сəл суық тиіп қалыпты» дейді екен. Бұл көз тиюден аман болсын дегені болар. Бала өздігінен енді жүре бастаған кезде қызыл матадан тігілген жейдесін кигізіп, тау етегіне алып барады. Нұрсұлтанның жаңадан ғана апыл-ғұпыл аттап жүре бастаған кезі. Əжесі бала еркін жүріп, жасыл жайлауды аралап көрсін деп, жай- лап жүргізеді де, өзі кері оралады. Бала жасыл жайлаудың көбелегіне қызығып, əне ұстаймын, міне ұстаймын деп, біраз ұзаңқырап кетеді. Сол кезде аспан- да қалықтап жүрген қыран құс қызыл жейделі балаға қарай құлдилайды. Бала сүрініп-қабынып əжесіне қарай жүгіреді. Бұл жағдайды байқап қалған əжесі де Өмірде аналардың бәрі асыл, бәрі алтын. Бұл жөнінде бөле-жара айта- тын артық сөз жоқ. Ана баласын тоғыз ай, тоғыз күн көтер генде, жарық дүние есігін ашқанға дейін перзентінің ұл немесе қыз екенін, оның өскенде кім бола- тынын білмейді. Кім де болса, бар тілегі – перзентінінң аман-есен өскенін, ержетіп, азамат болғанын тілейді. Сол үшін ана отқа да, суға да түсуге дайын болып, бар жанын салады. ОЙТОЛҒАМ жанұшыра балаға ұмтылады. Абырой болғанда қыран қалбалақтап жығылып- тұрып жүгіріп келе жатқан адамнан сескеніп, көкке қайта көтеріледі. Сол кез- де Мырзабала əже де немересінің үстіне келіп, кеудесімен жаба құлайды. Содан ауылға аман-есен жеткен соң, құдайы тамақ таратып, бұдан былай балаға қызыл киіндірмейтін болыпты. Өйткені қыран құстың көзі қызылды қиядан шала- ды екен.Түлкінің қызылдығы өзінің соры деген сөз содан қалса керек. Ə л ж а н а п а с ұ р а ғ а н ж а н д а р ғ а Нұрсұлтанды жарық дүниеге қалай алып келгенін жыр қылып айтып отырады екен. Ол кезде Шамалғанда перзентхана түгілі, емхана да жоқ. Жалғыз емхана Қаскелеңде. Əлжан ананың толғағы екі-үш күнге созылып, жағдайы қиындай түскен соң, Əбіш атын арбаға жегіп, Əлжанды үстіне жатқызып, Қаскелеңге қарай бет алады ғой. Екі ортада асфальт түгілі, тас жол да жоқ. Иқы-қиқы жолмен жылжыған сайын арбаның шиқылы мен доңғалақтың қиқылы қосылып, оның үстіне ойқы- шойқы жол толғақ қысып келе жатқан ананың жанын шүберекке түйгізеді. Жаны мұрнының ұшына тіреледі. – Ауруханаға жеткен кезде, – дейді Əлжан, – жан-жағымнан жанашырлық көрсетіп жүрген ақ желеңді жандарды көріп, бір септігі тиетініне сенім арттым. Дəрігерлер жандарын сала жүгіріп жүр. Бір кезде бойшаңдау бір дəрігер келді де: – Егер тезірек босандырмаса, ананың өліп кетуі мүмкін, – деді. Мен сонда да өзімді емес, перзентім аман-есен жарық дүниені көрсе екен деп жаттым. Сөйтіп жатып, есімнен танып қалыппын. Бір кезде іңгəлаған нəрестенің үні шықты. Артын- ша «ұл бала» деген сөзді естіп, Аллаға ризашылығымды білдіріп, қайтадан талықсып кетіппін. Екі-үш күнге дейін өзіме-өзім келе алмай жатқан соң, алғашқы күндері баланы емізе алмадым. Сөйтсем, балам да жарық дүниеге қиналып келіпті, мен ісінген соң бала да ісінген, оның үстіне салмағы 5 келіден асқан. Алтыншы күн дегенде медбике алып келіп, кіп-кішкентай сары балапанды қасыма жатқыза салды. Əлжанның қойыны құтты болып, ар- тынан тағы ұл туады да атын ағайындары Айсұлтан деп атайды. Алайда, ол үш жасында шетінеп кетеді. Одан кейін тағы да екі бала шетінейді. Сонда, түсінде аян берген əулиенің айтқаны дəл кел- ген ғой. Кейінгі баланың атын қоярда жеті кемпірдің аяғының астынан өткізіп, оларға жеті қап тезек беріп, оларды есіктен кіргізіп, терезеден шығарып, баланы са- тып алдық деп, баланың атын Сатыбалды қойған соң ғана, тірлігі тұрақтайды. Əлжан мен Əбіш Құдайдан енді бір қыз берсе екен деп тілек тілейді. Сөйтіп жүргенде, 1950 жылы өмірге Əнипа келеді. Одан кейін туған кенже ұлын енді осымен болады деп, атын Болат қойған екен. Төлімнің басы, суымның тұнығы, а у ы з ы н а ш ы п , б а л с ү т і м д і б е р - ген, балаларымның төресі деп Əлжан Нұрсұлтанды ерекше жақсы көреді. Сол баласы азамат болып, өз қолы өз ауызына жетіп, ел қатарлы қажырлы еңбек етіп, Теміртауда жүргенде күнде газеттерді қарап отырады. Баласы жайлы жақсы хабар, мақтау мақалалар шыққан сайын, көрші-қолаңын шақырып, шайын беріп, кеудесін кере мақтанышын білдіреді. Қазіргі бүкіл əлем таныған, Қазақ- станның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың анасы Əлжан Бұқарбайқызы Жатқанбаева 1977 жылы қайтыс болды. Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев та Əлжан анасына деген ыстық ықыласы мен сүйіспеншілік сезімін ешқашан суытқан емес. Анаға деген кіршіксіз алғысын жа- зып та, жұрт алдында айтып та келеді. Ана үміті ақталды деген осы.
Ұзақбай ҚОЖАНТОВ, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, Абай атындағы əдеби сыйлықтың иегері Асыл ана
Асыл ана Асыл ана
КӨЗҚАРАС МӘДЕНИЕТ АҚБЕРЕН Автор кітабына енгізген еңбектерін төрт тарауға топтап берген. Əр тарауы мазмұны жағынан жеке-жеке мəселені қамтығанымен, тарау атаулары белгілі бір тұтастықты білдіреді, барлығы да бір мəселенің əралуан қырын көрсетеді. Сонымен, алғашқысы «Мемлекеттік тіл – қоғам тілі» деп аталыпты. Мемлекеттік тіл – бұл азаматтық жəне саяси құқықты жүзеге асырудың, елдің қоғамдық-саяси өміріне толық араласа алудың, жеке бəсекеге қабілеттілік пен əлеуметтік ұтқырлықтың кепілі. Сондықтан Қазақстанда тəуелсіздікті қамтамасыз етудің символы, атрибуты жəне тетігі болып табылатын мемлекеттік тілді дамыту мен меңгеру – ерекше назарға алынып отырған мəселе. Сондықтан оған зиялы қауымнан бастап, қарапайым еңбек адамы- на дейін пікір білдіріп, қазақ тілін дамыту мен оқытудың жолын нұсқап, өз ойын айтуы ұлтжандықтың белгісі. Өйткені тіл – мəдени ұлттық құндылық, ол əлеуметтік құрылым ретінде ұлттың пайда болуы мен өзін-өзі қалыптастырудың тетігі. Демек, тіл Астана қаласындағы Əділет депар- таменті халыққа құқықтық сала бойын- ша жоғары деңгейде заңгерлік қызмет көрсетіп келеді. Бүгінде департамент- те барлық құжат мемлекеттік тілде жүргізіледі. Халықтың білім алып, жалпы құқықтық мəдениетті қалыптастыруында тілдің қолданыс аясын кеңейту – өзекті мəселе. Өйткені қоғамның одан əрі өркендеп дамуына, əсіресе жастардың құқықтық сауатын ашуда, көзқарасын қалыптастыруда оның маңызы зор. «Қазақстан Республикасындағы тіл ту- ралы» Заң мен Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сай қызметкерлердің мемлекеттік тілді жетік меңгеруіне айрықша көңіл бөлінген. Қазақ тілінің өрісін кеңейтуде тек оқу курстарын ашу жеткіліксіз. Сондықтан Əділет департаменті тілдің аясын кеңейтуге арналған түрлі сайыстар өткізуді дəстүрге айналдырды. Сондай-ақ оқыту сапасын арттырып, əдістемелік құралдарды жетілдіруге жете мəн беріледі жəне мамандар мен аудармашылардың түрлі тақырыптық, салалық семинарлары мен ғылыми-практикалық конференция- лары ұйымдастырылады. Мемлекеттік тілді іс құжаттарына енгізу мақсатында мемлекеттік қызметшілерді оқыту мəселесі бүгінгі таңда жүйелі арнаға түсті.
Мемлекеттік тілге мән береміз
ОҚУЛЫҚТЫ ЖАЗУҒА МҰҒАЛІМ ДЕ ҚАТЫСУЫ ТИІС ШАЛҒАЙДАҒЫ АУДАНДАРДЫ АРАЛАҒАН РЕКТОР Атап айтқанда, жоғары оқу орындарында оқытудың заманауи үлгідегі озық техноло- гиясын рістету, әлемдік деңгейде танылған жаңа модельдерді енгізу, халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының аудандардағы ұйымдарының қызметіне жаңаша серпін беру. Еліміздің батыс аймағында іргелі және үздік оқу орнының басшысы шалғай ңірлер үшін білікті мамандар даярлау мәселесіне тоқталып, жергілікті халық арасында әлеуметтік тұрғыдан аз қамтылған отбасылардың мектепті үздік үлгеріммен бітірген, тәртібі жақсы балалары үшін аудан әкімі жанындағы комиссия шешіміне сәйкес ректор тарапынан гранттар б лу туралы бастамасын білдіргенде жиналғандар ризашылықпен қабыл алды. Бұдан кейінгі әңгіме «Қазақ тілі» қоғамы аудандық ұйымдарының қызметіне ойысты. Тағылымы зор ұлттық салт-дәстүрлерімізді насихаттау, скелең ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеу, ұлттық басылымдарды тарату жайында пікірлер ортаға салынды. сіресе, ұлт газеті – «Ана тіліне» жазылуды ұйымдастыруда әйтекебиліктер мен ырғыздықтар тәжірибесіне назар аударылды. Керісінше, Хромтау ауданында соңғы екі жылда басылым таралымы бірте-бірте кеміп кеткен. йтеке би аудандық мәслихатының хатшысы Ақансері Ермағанбет, «Қазақ тілі» қоғамы Хромтау аудандық ұйымының т райымы, Хромтау ауданының құрметті азаматы Мәриям Жұмағалиева және басқалары «Ана тілінің» тұрақты оқырманы ретінде газет беделін к теруге байланысты тұшымды пікірлер айтты. Кездесуді қорытындылаған аудан әкімдері Мейірхан Дуанбеков, Аманғали Бердалин, Аязбай Османғалиев арнайы уақыт б ліп, сұхбат жүргізгені үшін ғалымға алғыстарын жеткізді.
КЕЗДЕСУ
БӘРЕКЕЛДІ! жөніндегі мəселе тек мəдени ғана емес, саяси да мəселе.
Президентінің əр жылдардағы халыққа Жол- дауы туралы «Жолдау жолдары: тіл танымы» (2011) атты мақаласы, «Білікті мамандар – ел болашағы» (2012) жəне «Жылы қабылданған Жолдау» (2013) деген мақалалары жарық көрген. Бұл мақалаларда егемендік жағдайында қазақстандық үлгідегі жаңа тіл саясатының қалыптасқаны, соның негізінде мемлекеттік тілдің қолданыс аясының біртіндеп кеңіп келе жатқандығы айтылады. Қазақ тілін ұлттың мəдени құндылықтарымен қатар меңгеру арқылы ғана қоғамдық үдерістерге сəтті бейімделуге, əлеуметтік жайлылық факто- рын сезінуге болатындығы сөз болады. Сол сияқты «Мемлекеттік тіл асулары», «Таңбадан тартылған таным», «Түркі əлеміндегі қазақ тілінің орны», «Тіл экологиясы», «Менің тілімнің мəселесі» атты еңбектерінде мемлекеттік тілдің қоғамдағы орны мен рөлі, мəртебесіне сай жүзеге асырудың жолдары, қазіргі қазақ тілінің жазудағы, күнделікті сөйлеудегі мəселелері, жетістіктері мен кемшіліктері əр қырынан талданады. Тіл меңгеру – бүгінгі күні əрбір бəсекеге қабілетті адамның кəсіби біліктілігінің шар- тына айналды. Мемлекеттік тілді меңгертудің мəселе- леріне қатысты автордың «Мемлекеттік тілді оқытудағы танымдылық пен əуезділік» жəне «Мектеп оқулығы: дəстүр жəне жаңа шылдық» атты мақалаларында қазақ тілін оқытудың əдіс- тəсілдеріне, оқулықтары мен оқу құралдарына талдау жасап, пікір білдіреді, өз ұсыныстарын ортаға салады. Автор: «Өз басым қазақ сөздерінің мағынасын жеткізудегі əдіскерлікті қалаймын. Мен қазақ патриоттығының даму- ына жеткізіп оқытатын əдіскерлікті қалаймын – дей келе, – Мен сіздерге үш ұлы сөзді ұсындым: Əнұран, Елтаңба, Жалау. Бұлардың астары түрлі сөздермен, сөз түсініктерімен көмкерілген. Теріп алып, тегін тарата беріңіз: Қазақстан азаматы, азаматтық, ою-өрнек, шаңырақ, пырақ, қыран, Конституция, мемле- кет, елдік, еркіндік, бейбітшілік, төрт түлік, тас таңба, ру таңба, ата-баба, т.б. Бұл сөздер қазақ концептісі бола алады. Қазаққа тəн деталь да осылар. Кəдеге жарап жатса, алдарыңыздан жарылқасын деп ақ жол айттық» дейді. Ал қазіргі тіл меңгертуге арналған оқулық жайы туралы: «Біріншіден жəне ең бастысы, оқулық авторы. Оқулықты тек ғалым жаза алмайды. Оның теориялық білімі қаншалықты жоғары болғанымен, практикалық тұғыры кемшіл. Қазіргі ғалым мектепте оқығаны
Кітаптың екінші тарауы «Мемлекеттік тілдің тұлғатанудағы рөлі» деп берілген. Мұнда автор мемлекеттік тіл – қазақ тілін дамытуға, қолданыс аясын кеңейтуде қажымай, талмай еңбек еткен, əлі де қазақтың тіл байлығын, сөз қадірін зерделеп келе жатқан біртуар азаматтардың өнегелі өмір жолына арнаған мақалаларын топтастырған. Кітап əртүрлі материалдарды қамтыған жинақ болғанымен тілі жеңіл, көпшілік оқырман қауымның түсінуіне қолайлы ғылыми-публицис тикалық стильде жазылған. Жинаққа енген автордың материалда- ры қазақ тіл ғылымының дамуына, қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қоғамда өз мəртебесінде қолданылуына, тұлғатануда, ресми ісқағаздарының тіліне айналуда жəне ең бастысы оқу тілі, ғылым тіліне айналуына үлес қосатын, оқырманға ой салатын, жүзеге асыруға жөн сілтейтін құнды еңбектер деп бағалаймын. А.АБАСИЛОВ, профессор, филология ғылымының кандидаты Фестивальге 38 елден 40-қа жуық корпорация, агенттік және телеарна қатысты. «Астана ЭКСПО – 2017» ұлттық компаниясы» АҚ дүбірлі додаға «EXPO Family Film» атты туындысын қосты. Аталмыш фильм «корпоративтік ком- муникациялар: келушілерге арналған ақпарат» аталымында топ жарды. Бұған қоса фильм з аталымында үздік атанып, «Гранд» марапатына ие болды. Фильмде Қазақстанның тауларын бағындырып жүрген альпинист, «Аста- на Опера» театрында нер к рсететін опералық әнші, елордада тұратын биз- несмен, Назарбаев университетінің профессоры, археолог және жобалау- шы сынды әртүрлі кейіпкерлердің мірі баян далады.
Мерекелік іс-шара мемлекеттік нұранды орындаумен басталып, үздік әскери қызметшілерді марапаттау туралы Бас басқарма басшысының бұйрығы оқылды. Сонымен бірге, басқарманың тәрбие және идеологиялық жұмыстар б лімінің ұйытқы болуымен дайындалған елорданың кешегісі мен бүгінінен хабар беретін фотослайдтар ел на- зарына ұсынылды. Астананың күн санап қанат жайып к ркейіп келе жатқан керемет к ріністерін әскерилер аса қызығушылықпен тамашалады. Елбасының к регендігі мен кемеңгерлігінің анық дәлелі болған деректі фильм жұртшылық наза- рына ұсынылды. сем Астананың Еуразия, күллі әлем к з тіккен, мәдени-экономикалық орталыққа айналуына мүмкіндік беріп, кешегі қиын-қыстау кезеңде Елорданы Есілге к шіру туралы баста- ма к теріп, елдің дамуына серпін берген Елбасы жайындағы деректі фильмді әскерилер асқан қызы- ғушылықпен тамашалады. Сонымен қатар, бұл күні Елордадағы «Хан- Шатыр» ойын-сауық орталығының маңындағы этноауыл алаңында жылдағы дәстүр бойынша «Мыңжылдықтыр тоғысындағы Астана», «К ш- пенділер ркениеті» фестивалі аясын да ұйым- дастырылған «Б рілі байрақ» атты респуб ликалық ақындар айтысы з мәресіне жетті. С з сайысында республика бойынша 16 ай- тыскер бақ сынады. Дүбірлі доданың нәтижесі бойынша бәйгенің бас жүлдесі танымал айтыскер Ринат Зайытовқа бұйырды. Ақынға 1 000 000 теңге к лемінде ақшалай сыйлық табыс етілді. Ал бірінші орынды астаналық ақын Иранғайып Күзембаев иеленді. Екінші орынды шымкенттік Қалижан Білдашев пен Арқалықтан келген Айбек Қалиев сын- ды ақындар, үшінші орынды Серікзат Дүйсенғазы мен Ершат Қайболдин з қанжығаларына байлады.
жүктеу/скачать 31,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|