246
Г.Б. Халидуллаева,
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
PhD докторанты
(Қазақстан)
Ғылыми жетекші – А.Ш. Асқарова,
қазақ əдебиеті жəне əдебиет теориясы кафедрасының аға оқытушысы,
филология ғылымдарының кандидаты
АҚЫН Т. ƏБДІКƏКІМҰЛЫ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ
КОГНИТИВТІ СИПАТЫ
Когнитивизм – ХХ ғасырда гуманитарлық
ғылым салаларында пайда
болған адам танымы мен ақылына, ой қабілеттері ерекшеліктеріне негізделген
менталды жəне интеллектуалды процестерді зерттейтін пəнаралық ғылым.
Когнитивтілік кез келген ғылымға, кез келген салаға тəн. Когнитивтивизм
антропоцентристік
парадигма аясында дамып, өркендеп келеді. Антрорпо-
центризм – күллі жаратылыстың,
барлық салалардың, барлық жүйелердің
өзегі – адам деп қарастыратын көзқарастар жүйесін құрайтын үлгі. Когнитивті
зерттеулер ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап тіл білімі саласын-
да кең өріс алып келеді. Когнитивті сипаттағы тілі білімі саласы бұрынғы
бағыттармен салыстырғанда
жаңа арнаға ойысып, өзге салалармен байла-
ныста, поэтикалық мəтінді танымдық, интуитивті түрде
кешенді зерттеуге
бағытталады. Шығарманы когнитивті талдаудың үлгілері когнитивті лингви-
стикада біршама қалыптасқан. Сондай-ақ зерттеудің негізгі обьектісі – көркем
мəтін болғандықтан, əдебиетке көбірек ойысып отырады. Когнитивтік тал-
дауларды əдебиеттегі герменевтикалық талдау əдістерімен
салыстыруға бо-
лады. Дегенмен когнитивті талдауда басшылыққа алынатын ұғымдар бар,
олар:
концепт, концептосфера, эмоция, тілдік модель, дүниенің когнитивті
бейнесі, гештальттық құрылымдар, т.б. Көркем мəтінді когнитивті талдауда
қолданылатын, талдаудың мазмұнын ашатын негізгі ұғымдар орнықты түрде
қалыптасқанымен, талдаудың бірегей үлгілері нақтыланбаған. Оның да уəжді
себептері бар. Когнитивті бағытта тіл – құрылым не жүйе ретінде емес, адам
танымының қыр-сырын ашатын бірегей құбылыс ретінде қаралады. Демек,
шығарма тілі де – авторға тəн жан құбылыстарын, ой мен таным, интеллект,
сана, қабылдау ерекшеліктерін танытатын бірегей зерттеу нысаны. Көркем
мəтінге жасалатын когнитивті талдаудың ерекшеліктері де мəтіннің сипа-
тына байланысты болмақ. Зерттеушілер когнитивті талдау барысында мəтін
құрылымының психологиялық, саналық, ой-танымдық, логикалық тұрғыдағы
ерекшеліктері басты назарға алынады.
Біз ақын Тыныштықбек Əбдікəкімұлының
шығармаларын когнитивті
тұр ғыдан талдау арқылы таныммен байланысты ұғымдарға тоқталмақпыз.
248
қаламгердің танымдық тəжірибесін жалпыадамзаттық не ұлттық кеңістіктегі
білімдер тəжірибесімен ұштастырып жатуы арқылы да ерекшеленеді. Ондай
сөздерді біз концепт деп атаймыз. Автордың біз келтірген өлеңінде
ауа, су,
Достарыңызбен бөлісу: