249
ауаның өкпе арқылы адам бойына тарауын тек химиялық реакция ретінде
ғана емес, күллі жаратылыс құбылыстарының бірі
ретінде ол құбылысқа да
терең сыр дарытады. Сондай-ақ соғыс концептісі, табиғат концептісі де күллі
жаратылыстың бір бөлігі ретінде беріледі.
Көз концептісі – тұтас бейнелі ой-суреттер ішінде көрініс табады: «Көздің
жасы – жан дүниенің сыртқа сыйлар бүршігі». Мұнда адамға тəн психикалық
құбылыс сыртқы ортаға, табиғатқа бағытталып тұр. Сол арқылы автор адам
мен табиғат арасындағы айналымды шебер түрде береді. Ал «Жұтым ауа аян
болып оқылады өкпеңе» деуінде керісінше, сырт құблыстың адамға қарай
бағытталуы беріледі де, одан əрі өлеңнің эстетикалық сипаты «Сорлап қалған
кезінде де жымияды тіршілік» деген жолдар арқылы көркем түрде шарықтайды.
«Көздің жасы – жан дүниенің сыртқа сыйлар бүршігі» – мұнда көз концептісі
гештальт құрылым арқылы жаңаша сипатқа ие болып отыр. Автор ұғымында
көз бен бүршік біртұтас ортақ сипаттарға ие болып, белгілі деңгейде бірігіп
отыр. Концептілердің түзілуінде гештальт құрылым өлеңнің бірқатар жолда-
рында көрініс тауып отыр. Күнə концептісі де гештальт құрылым арқылы ав-
тор танымында жаңаша сипатта жаңғырып тұр. Автор күнəні дертті вирусқа
теңейді. Қандай да сапа-қасиеттер, не ассоциативті түсініктер екі ұғымды
біріктіріп тұр.
Автор танымында концептілер жаңаша мəнге ие болып, мағыналық жағы-
нан толығып та отырады. Өлеңнің кейінгі жолдарында тағдыр концептісі жа-
нама түрде, өзге концептілермен байланысты беріледі. Ал
өлім концептісі
ажал скрипті арқылы беріледі. Автор өлім концептісіне мүлде жаңаша мəн
үстейді: «Ажал – жəй сөз, керек болған жаназада жыларға. Тəн де өлмейді.
Айналады жасыл текті құнарға». Автор өлімді жаңа бір өмірдің басы бола-
тынын тəннің жасыл текті құнарға айналып кетуін айту арқылы білдіреді.
Өлім – метафизикалық концепт. Автор өлімді бір күйден екінші бір күйге
алмасудағы трансформациялық жол екенін айтады. Өлең соңындағы: Сəби
үні жұлдыздарға жаңғырығып жатады...» – деуі аяқталған біртұтас ойлардан
кейін берілген жаңа бір өлеңнің басы сынды, дəл сол ойларды өзге арнамен
толықтыра отырып, аяқсыз қалдырады. Автордың соңғы жолы ерекше мəнге
ие. Автор дəл осы жол арқылы алдыңғы айтқан бүкіл ойларын космостық
деңгейге көтереді. Ең алғашқы жол мен соңғы жол бір мəнді білдіріп, арадағы
ойлар қайталанып отыратын циклды құрайды. Дегенмен өлеңде қайталанып
тұрған мағына жоқ, тек автордың ой ағыны бір арнамен шеңбер жасай оты-
рып, сана ағымының шексіздігіне бет алады, сол негізде соңғы тармақты ашық
жүйе ретінде қалдырады.
Біз мəтінді конгитивті тұрғыдан талдаған кезде, мəтінмен байланысты
барлық факкторларды ескеріп отырамыз. Оның ішінде тілдік жəне тілдік емес
факторлар да болуы мүмкін. Когнитивті талдаудың дəстүрлі-құрылымдық
түрдегі талдаудан айырмашылығы мəтін өрісін тікелей таныммен байланысты-
ра талдаудан көрінеді. Біз дəстүрлі-құрылымдық бағыт бойынша шығарманы
250
дайын өнім ретінде, өз алдына бөлек бір құрылым ретінде қарастырамыз. Ал
когнитивті бағыттағы зерттеулер шығарманы автормен ірлікте қарастырады.
Ондайда шығарма
дайын өнім ретінде емес, жарыққа шығу барысындағы
сыртқы жəне ішкі факторларымен қоса қаралады. Яғни шығарманы өмірге
əкелуде автор танымында қандай құбылыстар орын алуы мүмкін? Автор
шығарманы қалай өмірге алып келді? деген сұрақтар төңірегінде ізденеміз.
Олардың бəрі де мəтіндегі тілдік бірліктерден көрінеді. Мысалы, біз геш-
тальт негізінде концептінің концептосферада қандай мəнге ие
болатынын
анық аламыз. Гештальт құрылым автор танымында қандай да бір ұғымның
кодталу процесін ой сурет арқылы береді. Өлеңде гештальттық құрылымдар
жиі кездеседі. Бірнеше концептінің бір ғана өлеңде берілуі автор танымын
қаншалық бай екенін ғана көрсетіп қоймайды. Концептілерді автор дайын
күйінде қолданғандықтан, өлеңнің мəні
автор танымымен ғана шектелмей,
концептінің жиынтық мағынасымен де байланыса отырып кең тұрғыда ашы-
лады.
Достарыңызбен бөлісу: