Тарих 125 сұрақ Эф-22-5к1


 Түркеш қағанаты: құрылуы, аумағы, этникалық құрамы



Pdf көрінісі
бет11/103
Дата02.06.2023
өлшемі1,52 Mb.
#97946
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   103
Байланысты:
Тарих 125 с ра Эф-22-5к1

12. Түркеш қағанаты: құрылуы, аумағы, этникалық құрамы. 
Түргеш қағанаты (
түркіше

𐰾𐰏𐰼𐰇𐱅 - Türügesh) — 704-756 жылдары билік құрған, 
Батыс 
Түрік қағанатының
 ыдырауы нәтижесінде құрылған ерте ортағасырлық түркі мемлекеті. 
Батыс Түрік қағанатының мемлекеттік-әкімшілік, әскери және мәдени дәстүрлерін 
жалғастырған және уақытында сол елдің сол қанатына жатқызылған. Дулу тайпа 
құрамының ішіне жатады, түргештердің өзі қара және сары түргеш болып бөлінгені белгілі. 
(Кейбір тарихи деректер бойынша, "сары" және "қара" деген тайпа бөліктерін этникалық 
емес, саяси жағынан қарастырған жөн. Демек, Сақал қаған болған кезде түргеш қағанаты 
екіге бөлініп кетеді. Біреуінде Сақал өзі қаған болған, ал екіншісінде халықты басқарған 
Сұлу. Сақалға бағынатын халықты "сары түргеш", ал Сұлуға бағынған халықты - "қара 
түргеш" деп атаған.)
Батыс Tүрік қағанатындағы
өзара тартыстар, 
Жетісуда
өз үстемдігін орнатуға ұмтылған 
Қытай императорлық әулетінің әскери- саяси әрекеттері қаған билігінің әлсіреуіне, сөйтіп 
бірте-бірте тек аты ғана қалуына көбіне-көп себепші болды. «Он оқ бұдун» құрамына кірген 
тайпалардың енді қаған атынан емес, өз туын көтеріп қимыл жасауы жиілей түсті. 694 
жылы таққа отырған Ашина Туйцзы тибеттіктермен одақтаса отырып, шығыста қытай 
әскеріне қарсылық ұйымдастыруға әрекет жасаған кезде, 
Жетісудың
 өзінде азғыр Нүзұқ-
Иркин, түргеш Чыкан және ұлық-оқ тайпасының басшысы бастаған тайпалар 
Суяб
бекінісін 
қоршауды ұйымдастырған, бірақ шежірешінің сөзіне қарағанда, олар жеңіске жете 
алмаған. Мұның өзі, шындыққа үйлеспейтін болса керек. Қалаға шабуылдың сәтсіз 
аяқталуы туралы шежірешінің сөздері өкілдердің мәлімдемесіне ғана негізделген. 
Әдеттегідей, шайқастың қалай болғанын нақты суреттеп баяндау жоқ, шежіреші тек 
«жеңілді» дейді де қояды. Ол былай тұрсын, бұдан кейін бірден аймақтың халқын 
тыныштандыру үшін түрік Хусэлоның бастауымен қосын ұйымдастырылды (бұлар 
түріктерден құрылған болуы керек) делінеді. Бірақ жорыққа әзірленіп жатқан кездің өзінде 
қағанатта жаңа бір күш пайда болады да, мұның куаттылығы соншалық, Хусэ- ло батысқа 
жорық жасаудың орнына асығыс түрде тайып тұрады.
Бұл күш Баға тархан деген атағы бар Үшлік бастаған түргештер болды. Бытыраңқылық 
және 
Хусэло
 қағанның қашып кетуі жағдайында түргештердің көтерілуі күтпеген жерден 
болған оқиға емес еді. Қағанаттың сол қанатының құрамына кіретін, халқы көп тайпа 
болған түргештер VI ғасырда-ақ 
Шу
-
Іле
 қос өзені аралығындағы үлкен аймақты алып 
жатты және 
Жетісудағы
 керуен жолдарының көбі солардың бақылауында болды. 
Түргештердің
ықпалы бірте-бірте күшейе берді, оларға бағынышты тайпалар саны көбейді. 
Үшлік өз жерін әрқайсысы 7 мың сарбаздан тұратын 20 аймаққа бөлді. Бұрын 
Шудың
 
солтүстік-батыс жағында болған өз ордасын ол 
Суябқа
көшіріп, оны Үлкен орда деп атады; 
Күнгіт
 қаласында оның Кіші ордасы болды. Күнгіт және солай аталатын тайпа Іле өзені 
аңғарында орналасқан (олар мұнда XI ғасырда да тұрған, мұны 
Махмұд Қашғари
 атап 
көрсеткен). Шежіреде айтылғандай, батыс түрік жерлері «шығыста солтүстік туцзюйлермен 
(яғни Шығыс түрік қағанатымен), батыста — хулармен (соғды князьдіктерімен) шектесіп, 
шығыста тікелей Сичжоу (Тұрфан) және Тинчжоу (Бесбалық) аймақтарына дейінгі жерді 
алып жатқан». Бұл екі топтың арасы өте-мөте ушығып тұрған болатын. Үстемдік үшін 
күрестің барысында Іле түргештері 
Қапаған қаған
 бастаған шығыс түріктерімен әскери 
одақ құрды. Олардың арасындағы күрес көріністерінің бірі 
Ертістен
бір түндік жердегі Бөлу 
Шу өзені бойындағы шайқас болып табылады. Шу түргештері (басқаша айтқанда, сары 
түргештер) қатты жеңіліске ұшырады, мұның нәтижесінде үстемдік олардың 
бәсекелестеріне (қара түргештер, бұлар өз ордасын 
Таласқа
көшірді) ауысты. Бұлар қаған 
тағына қара түргештердің шапыш (чэбиши) тайпасының өкілі 
Сұлуды
 отырғызды.
Құжаттар сол кездегі Түргеш қағанатында әлеуметтік өзгерістердің болғанын көрсетеді. 
«Жаңахында» былай делінген: «Шығындар (ақсүйектердің) күн сайын өсіп жатты, ал қор 
дегенің болған жоқ. Соңғы жылдары ол (қаған) тапшылықты сезіне бастады, сондықтан 
талап алынған олжаларды бірте-бірте бөліске салмай, өз қолында ұстады. Міне, осы кезде 
бағыныштылар да одан бөлініп шыға бастады». Дау-жанжалдар қара түргештер мен сары 
түргештердің билеуші топтары арасындағы күреске ұласты. 738 жылы Сұлу қаған өлген 


кезден бастап бұл күрес өте-мөте шиеленісе түсті. Шежіреде айтылғандай, Түргеш 
қағанатында «Сақалдың ұрпақтарын сары рулар (сары түргеш) деп, ал Сұлу ұлысын қара 
рулар (қара түргеш) деп атайды, (олар) бірімен-бірі жауласады, біріне-бірі сенбейді». Түргеш 
шонжары шумекен Бекан-Күлүг-шорасының (Фу- Янь-Цюэлю-чо) хатында да осы туралы 
айтылады: «Біз далада, толқып тұратын елде тудық, біріне-бірі шабуыл жасап, кескілесіп 
жатады...»
[1]
Арабтар 
Орта Азияға
 жаулауы басталған кезде, 
Қазақстан
мен 
Орта Азияның
 басым бөлігі 
Батыс Түрік қағанаты қол астында болды. 
Арабтарға
 қарсы күресте 
Жетісуда
өкімет 
басына келген түргештер болды. Оның негізін салған Үшлік қаған (704-706 жж.). Оның 
ордасы 
Шу
 бойындағы 
Суяб
 қаласы болды. Екінші (кіші) ордасы Іле өзені жағасындағы 
Күнгіт қаласында орналасады.
Түргеш қағанатында Үшліктен кейін оның мұрагері болып, баласы Сақал қаған (706-711) 
таққа отырады. Оның кезіңде 
Түргеш
 мемлекетінде ішкі бірлік болмайды және қағанат 
үнемі арабтармен, қытайлармен күрес жүргізіп отырды. Түргеш қағанаты Сұлу қаған 
(715-738) тұсында күшейді. Оның тұсында түргештер үш майданда күрес жүргізді. Батыстан 
арабтар, шығыстан Тан әулеті, солтүстікте Шығыс Түркі Қағанаты күш көрсетті. Елшілік 
жолымен (неке байланысы) және әскери шаралар арқылы Сұлу шығыстан келетін қатерді 
болдырмады. Бұл жағдай түргештердің батыста белсенді әрекет етуіне мүмкіндік туғызды. 
723 жылы Ферғана қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен тізе қосып, түргештер 
арабтарды жеңеді. Сұлу қағанды
арабтар Абу Мұзахим (
Сүзеген
) деп атайды. 737 жыл
ұлуды
қты өз қолбасшысы Б ға-Тархан 
өлтіреді.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   103




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет