Қазақстан аумағына Ислам дінінің енуі және түркілердің мұсылман әлемімен

Кутейбаның әскері Бұхарды бірнеше қайтара алғанымен, арабтар кете салысымен 
жергілікті халық ислам дінінен безіп, өз ата-бабасы ұстанған дінге көше берген. Төртінші 
рет Кутейба әзер дегенде қаланы алып, қалаға сол қаланың тұрғындарының жартысына 
жуық мөлшердегі арабтарды әкеліп қоныстандырды. Солардың күшімен ислам дінін енгізіп, 
бұрынғы табынатын пұттарын талқандап, оның орнына мешіттер салдырған. «Кімде-кім 
мешітке келсе, оларға ол (Кутейба) екі дирһам береді» деп жар шақыртады. Соның өзінде 
де жергілікті халықтан қорыққан арабтар мешітке қару-жарағымен келуге мәжбүр болған. 
Дегенмен де, қоқан-лоқы, сатып алу, т.б. жолдармен Орта Азияға арабтар ислам дінін 
енгізді./6/
Міне, осыдан кейін кең далада емін-еркін көшіп-қонған қазіргі Қазақстан 
термторриясындағы түркі тайпалары арасынан ислам дінін тарату үшін миссионерлер 
ағылды. Олар көшпенді халыққа күштемей-ақ ислам дінін енгізу жағын қарастырды. Оларға 
қазіргі қазақ халқын құраған тайпалар ұстанған дін, исламға көп жағынан кереғар еместей 
болып көрінді.
Әйтсе де, ұзақ дәуірлер бойы ислам діні қазақтардың ежелгі әдет-ғұрыптарын ығыстыра 
алмады. Қайта олармен санасуларына тура келді. Өз ата-баба дәстүрлерін көбірек 
ұстанған қазақтарды дінсіздер деп атады. Оларға қарсы «ғазауат» соғысына шақырулар да 
сондықтан. Бұл қазақи, өзіндік сипатқа ие дәстүрдің ұзақ дәуірді иеленген тарихы бар. 
Олардың гүлденген, күйзелген дәуірлері де бар. Мұндай жайт дүние жүзі халықтарының 
кез-келгендерінің бастарында да бар.
Қазақтардың өзіндік ерекшелік пен сипатқа ие болған елді басқару формалары, 
экономикалық жүйесі, рухани қажеттілігін қанағаттандырарлық өнері. Заңдары мен мінез-
құлықтық кодекстері болған. Ұзақ дәуірлер бойы жазба мәдениеті мардымсыз дамыған 
қазақтардың (өйткені көшпенді тұрмыс кешу мектептер ұстауға мүмкіндік бермеді) уаызекі 
шығармашылық дәстүрі күшті дамыған. Әсіресе жас ұрпақтытәрбиелейтін үлгі-насихат 
жырлары, мақал-мәтелдері қандай мол, әрі қандай терең еді десеңізші! Бұлар тек құрғақ 
ақыл-кеңес емес, нәрлі де мазмұнды ғибраттар. Бұлар праволық нормалар мен моральдық, 
саяси, мінез-құлық, т.б. тәртіптерді де өз ішіне жан-жақты қамтиды.
Араб халифаты 634 жыл мен 710 жылдың аралығында, яғни 70-80 жылдың ішінде Сирияны, 
Иранды,Ауғанды, Орта Азияны, Африканың солтүстігін, Египет пен Европаның батысын 
тұтас жаулап алып, оларға бірден ислам діні мен араб тілінің үстемдігін орнатуға тырысты.
Ең ежелгі өркениеттің бесігі болған Ирандық парсылыр араб емес еді …, исламмен 
танысқалы арабқа айналды,
Пакистандықтар, Ауғандықтар - Араб емес, …, арабқа айналды,
Ирактықтар - Арап емес, ескі Шумерлердің, Ассириялықтардың, Вавилондықтардың 
ұрпағы.., арабқа айналды,
Сириялықтар Арап емес…, арапқа айналды,
Египеттіктер Арап емес Ежелгі Антикалық Египет мәдениетінің мұрагерлері, арап болып 
кетті,
Түркия Мустафа Кемаль Ататүріктің арқасында арап болудан құтылған еді, бірақ тап қазір 
арапқа айналуда)
Тунис Арап емес, ежелгі Карфаген атақты қолбасшы Ганибалдың ұрпақтары.., Арапқа 
айналды.
Алжирліктер, Ливиялықтар, Мароккандықтар - Арап емес Туарег немесе Берберліктер 
болатын…,Арапқа айналып шыға келді.
Ливан - Арап емес, тарихтегі ең мықты теңізші болған Финикиялықтардың ұрпақтары.., 
Арап болып ассимиляцияға ұшырады.
Босниялықтар - Арап емес, исламды қабылдаған Сербтар, арабқа айналды,
Қазақтардың ежелгі аталары Көк Түріктер, сақтар, ғұнда бұлар араб емес еді. Арабқа 
айналу процессі тарихтар бойы б ір күшейіп, бір әлсіреп жалғасты.
Тұран өлкесін 705-715 жылдары араб халифатының әскери қолбасшысы Құтайба ибн 
Муслим басшылығымен талан-таражға түсіріп, халқын қырып жою арқылы үстемдігін 
жүргізді. Тұран өлкесіне жасаған қанды жорығында бірден-ақ жергілікті халықтың тілі мен 
дінін, дүниетанымы мен әдет-ғұрпын, жазуын, яғни халықтың тарихи жадын түбірімен 
жойып жіберуге шешуші мән берді. Өйткені Тұран өлкесін жаулап алғанымен, оны 
идеологиялық жағынан түпкілікті меңгермесе, ол халықтар халифаттың уысынан тез шығып 
кетуінен сескенді.
Осы себепті мәңгілікті рухани құлдықта ұстау үшін, жергілікті халықтардың рухани 
болмысын түбірлі өзгерту, яғни олардың халықтық тарихи жадын мүлде жойып жіберіп, 
оның орнына исламият идеологиясын қондыруды көздеді. Осы саяси мақсат тұрғысынан 

келіп, жергілікті халықтың тілін, дінін, дүниетаным, салт-дәстүрін, әсіресе осы 
ерекшеліктерді жалғастырып, халықтың тарихи жадын сақтаудың бірегей құралына 
айналған жазу таңбаларын жойып, оны арабша жазумен алмастыру саясатын комплексті 
тұрғыдан жүргізді. Құтайба тұрандықтардың ұлы жетістігі, ата мұрасы жазуын өмірден 
жойып жіберуді ғана мақсат тұтпай, халықтың тарих жадын құрайтын оның көп қырлы 
рухани сала көздерін жоқ қылып жіберуге тікелей кірісті. Осы себепті Құтайба рухани 
мәдениеттің бесігіне айналған қала атаулыны талқандап, халықтың әдет- салтын 
мұсылмандық әдет-салтпен алмастыру, араб тілінің қоғамдық қызметін үстем етіп жергілікті 
тілді қудалау, елді мекен, жер атауларын, тіпті, халық пен жеке кісі есімдерін де арабшалап 
қойдыру, жазу таңбасын қолданудан шығару, қолжазба кітап атаулыны,сауаты бар 
кісілерді тұтас көзін жоюды, жабайыларды жабайылардың қолымен қырып тұншықтыру, 
сыйға билікке жығу, көркем әдебиет пен ғылыми еңбектерді тек араб тілінде жаздыруға 
әкелу, ел арасында тек исламияттық дүниетанымды тануға қолынан келгенінің бәрін 
жұмсап аянбай қимылдады. Ғұн, түркі, хорезм жазуын саналы түрде жойған араб 
басқыншылары енді ислам діні мен араб жазуының таралуына жол ашты.

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: