Бердібай Шалабай
86
алғашқы түрімен салыстырғанда дамудың талай өткелдерінен
өткен, жетілген түрі деп қарау керек» (М. Шаяхметова. Қазір гі
қазақ тіліндегі сөйлемнің бірыңғай мүшелері. – Алматы, 1980.)
Бірыңғай мүшелердің одан әрі дамып, жиі қолданылуы ХV-
XVIII
ғ. ескерткіштерінде орын алады. Т. Қордабаев «Жамиғат
тауа рихта», «Шежіре түрік» синтаксисінде сөйлем мүшелерінің
бар лық түрі де бірыңғай болып кездесетінін, соның ішінде адам,
жер-су, ру аттары болып келетін зат есімдер жиі қолданылаты нын
көрсетеді. Мысалы: Жалайыр, татар, ойрат, меркіт, уа бақы ондан
башқа бағзы қауымда мағул ішінде ертіледі.
Т. Қордабаев: «Сөйлем мүшелерінің көпшілігі әсіресе, бас-
тауыш, толықтауыш, мекен пысықтауыш, бұлардан гөрі сирек
баяндауыш пен анықтауыш мүшелер бірыңғай түрде кездеседі.
Барлық түрі негізінде, жалғаулықтар арқылы байланысады», –
дейді (Тарихи синтаксис мәселелері, 1965, 120 бет).
Бірыңғай мүшелердің әр алуан күрделі түрлерінің қалыпта сып,
дамуы жазу тілінің, әдеби тілдің қалыптасып дамуына бай ла нысты
екені белгілі. Ауызша сөйлеу тілі сөйлемнің ықшамды бо лып ке-
луін қажет етсе, жазба әдеби тілге бірнеше сөздерді, сөз тіркестерін
ұластырып, қиюластырып, күрделендіру үлгісі тән болады.
Тілде бірыңғай мүшелердің пайда болуы жөнінде зерттеу-
шілер арасында екі ұдай пікір бар. Бір көзқарас бойынша, бір ың-
ғай мүшелер жалаң құрылымды жай сөйлемдердің қарапайым-
дылықтан күрделілікке қарай жайылмаланып жұмсалу ережесіне
сәйкес қалыптасса (М. Балақаев), екінші көзқарас бойынша, жеке
сөйлемдерді (я құрмаластардың компоненттерін) бір сөйлемнің
ыңғайында қосып, біріктіріп, оларды ықшамдап қолданудың
нәтижесінде пайда болған (Р. Әмір).
М. Балақаевтың оқулығындағы мына пікір бірінші көзқарас-
ты құптауға ойысатынын аңғартады: «Сол арқылы (яғни
Достарыңызбен бөлісу: