Подвижные игры в подготовке футболисток на начальном этапе к. И. Адамбеков – д п. н., проф., Каз нпу им. Абая

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, №1 (36), 2013 ж. 
51 
2.
 
Эмоциялық  қозғыштық.  Адамның  спорттық  ӛмірінде  оның  іс-әрекет  жағдайларында  ӛзіне  тән 
бейімделу жолы қалыптасады. Спортшылар қоршаған ортаның ӛзгергіштік жағдайына бейімделу арқылы 
стресстерге тұрақты болады. Бірақ бұл үшін ӛте әлсіз әсер болса да эмоциялық қозғыштық керек,  
3.
 
Мазасыздану  қолайсыз  жағдайлардың  әсерінен  туындаған  күшті  ӛзгерістерге  қарсы  тәнде  пайда 
болатын қорғаныс қабілетінің ерекше жинақталуы. Бұл кӛрініс жоғары дәрежелі спортшыларда басқалар-
ға қарағанда ӛте тӛмен болады. 
4.
 
Невротикалық  тұлғаның  мінез-құлқының  эмоциялық  тұрақсыздығын  кӛрсететін  жауабы.  Жоғары 
эмоциялық  жауап  ретінде  кӛрінетін  құбылыс,  яғни  «мазасыздықты  күту»  және  наразылық  білдіру  деп 
танылады. Бұл жағдайда спортшы бапкердің не әріптестің кеңесіне кӛңіл аудармауы мүмкін. 
5.
 
Ырғақтық спортшының іс-әрекетін психикалық реттеу түрінің бір ерекшелігі. Спортшының жарыс 
жағдайында әртүрлі тактикалық дағдыларды қолдануы оның ӛте күшті спортшы екенін кӛрсетеді. 
Темперамент  –  дегеніміз  психикалық  үрдістер  мен  мінез-құлықтың  жүру  қарқынын  анықтайтын 
адамның дара ерекшеліктері. Атап айтқанда, спортшының тӛтенше жағдайда болатын әсерлестік жауап 
байланыстары. Спорт әрекетінің жүрісіне дұрыс әсер етеді. Енді біз темперамент типтерін бүгінгі психо-
логия мәліметтерін пайдаланып қарастырайық: 
Холерикалық  темперамент  ӛкілдері  тез  пайда  болатын  күшті  және  тұрақты  эмоциялық  қозуымен 
ерекшеленеді.  Холериктердің  сезімі  бет-пішіннен,  дене  қимылынан,  сӛйлеген  сӛзінен  анық  байқалады. 
Холериктер  күйіп-пісу,  тез  қозғалғыштық,  әр  уақытта  да  іс-әрекетке  бейім  келеді.  Оларда  психикалық 
үрдістер  тез,  жылдам  жүріп  жатады.  Олар  іс-әрекетке  жылдам,  қызыға,  құлшына  кіріседі.  Бұл  типтегі 
спортшылар ӛте белсенді. Оларда қозу тежелуден  басым келеді. Холериктер жігерлі, қызуқанды, кейде 
артық кетіп қалады, кейде ашуға, сезімге тез беріледі. Ұжымда эмоциялық ұстамсыздық аңғартады және 
осының негізінде ұжымда кейбір жайсыз ахуал қалыптасады. Холериктердің жағымды жақтары – белсен-
ділігі, іскерлігі, іс-әрекетке тез енетіндігі, жетекшілікке дайындығы. Жағымсыз тұстары – ұстамсыздығы, 
дӛрекілігі, ұшқалақтығы, ашуға тез бейімділігі. 
Сангвиникалық типтегі адамдар тез пайда болатын күшті, бірақ тұрақсыз эмоциялық қозумен ереше-
ленеді. Сангвиниктердің кӛңіл-күйі тез ӛзгеріп отырады. Бұл типтегі спортшылар ӛздерінің жылдамдығы-
мен ерекшеленеді. Қиналмастан бір істен екіншісіне ауыса алады, қажет болса қайта үйреніп, жаңа дағды-
ларды  қабылдауға  шебер  келеді.  Әдетте,  бұл  типті  адам,  ӛткені  мен  болашағын  болжастыруда  ӛзінің 
субьектив пайымдауларының жетегінде қалып қоймай, кӛбірек сыртқы әсерлерді обьективті бағамдауға 
бейім, экстраверт болады. Бұларды іскер адамдар дейді. 
Флегматикалық  темпераменті  –  әрекеті  енжар,  сезімталдығы  мен  кӛңіл  шарпулары  кем  кӛріністе 
болады.  Оны  күлдіру  де,  мұңайту  да  оңай  емес,  тӛңіректің  бәрі  күлкіден  жығылып  жатқанда,  ол  міз 
бақпайды. Қай жағдайда да сабырлығы мен байсалдылығын жоғалтпайды. Ым-ишара жоқ, сӛзі сылбыр, 
әрекеті  жай.  Жаңарған  жағдайға  икемділігі  қиын,  дағдылары  мен  әрекеттерін  ӛзгертуі  ауыр.  Солай  да 
болса, флегматик ӛте қуатты, жұмыстан шаршамайды. Шыдамды, ұстамды, сезімге берілмейді. Әдетте, 
жаңа адамдармен араласып кете бермейді, сырттай әсерге тӛзімді. Бар білгені ішінде – интроверт. 
Меланхоликалық темперамент  – ӛте сезімтал, бірақ әрекеті ӛте тӛмен. Болмашы нәрселерден кӛзіне 
жас үйіліп, ӛкпелегіш, сырттай әсерді күйзеліспен қабылдайды. Ым-ишарасы жоқтың қасы, дауысы мен 
қозғалысы  ӛте  сылбыр.  Әдетте,  ӛзіне  сенімсіз,  үркек,  болмашы  қиындықтан  шегінеді.  Меланхоликтің 
жігері аз, тез шаршайды, қызметі болымсыз. Зейіні тұрақсыз, оның барлық процесстері әлсіз. Кӛпшілік 
меланхоликтердің  ӛздерінің  тұйықтығы  мен  адамдардан  оқшаулануынан  ішіне  түйгені  кӛп  –  толық 
интервент. 
Темперамент адам психологиясының бүкіл мазмұнын кӛрсете алмайды. Ӛмір сүру барысында біртін-
деп  қалыптасып  отыратын  спортшының  жеке  іс-әрекет  түрлерін  қалыптастырып,  дүниетанымы  мен 
сенімі,  қызығуы  мен  қажеті,  мұраты  мен  талғамы,  оның  темпераментіне  тәуелді  емес  деген  қағиданың 
бірден-бір  дұрыстығын  меланхолик  темпераментіндегі  спортшылардың  ӛмірінен  жақсы  кӛруге  болады. 
Нерв  жүйесі  әлсіз,  жуас  спортшылардың  ӛте  жақсы  және  жоғары  кӛрсеткіштерге  жетіп  жүргендері  аз 
емес.  Осы  айтылғандардан  тепераменттердің  қандайы  болмасын  тәрбиенің  ықпалымен  қалыптасып 
отыратындығы,  тіпті  меланхолииктердің  ӛзін  ерік  жігері  күшті,  мінезді,  ұжымның  бағалы  мүшесі  етіп 
тәрбиелеуге болатындығы байқалады. 
Тұлғаның құрлысының келесі сыңары бұл – қабілеттілік бір немесе бірнеше іс-әрекеттің түрін ойдағы-
дай  орындаудың  шарты  болып  табылатын  жеке  тұлғаның  дара  психологиялық  қасиетін  қабілеттіліктер 
деп атаймыз.  Олар спорт  іс-әрекетінің табысқа жетуінің  негізі болады. Қабілеттіліктің  дамуы  тұлғаның 
бағыттылығы  және  оның  психодинамикалық  қасиетіне  байланысты  болады.  Қалыптасқан  қабілеттер 
белгілі  спорт  іс-әрекетінің  түрлерінің  жетістіктеріне  байланысты  болады  және  психикалық  қасиеттерге 
байланысты болады.  

Вестник КазНПУ имени Абая, Серия «Начальная школа и физическая культура», №1 (36), 2013 г. 
 
52 
Ӛзін-ӛзі реттеу тұлғаның құрылысының келесі сыңары (компонент), бұл спортшының ӛзіндік «МЕН»-
дігі, ӛзін басқару тәртібі, бұл тұлғаның сыңары ӛзіндік сана-сезімге жатады және оның ӛзінің мінезі мен 
іс-әрекетін  реттеп  бақылауын  жүзеге  асырады.  Қанша  спортшылар  ӛздерінің  қайталанбайтын  «МЕН» 
ерекшеліктерімен спорт іс-әрекетінің жетістігіне әсер ететін сонша олардың жекеше кӛрсететін варианта-
ры  болады.  Сондықтан  әрбір  спортшыға,  әсіресе  ӛте  кӛрнектісіне  жекеше  психологиялық  дайындық 
жасау керек. Міне психологтар осы жағдайды еске ала отырып, оларға жалпы кеңес беруден бас тартады.  
Адамның  басқа  іс-әрекет  түрлеріне  қарағанда  спорт  іс-әрекетінің  ӛзіндік  ерешеліктері  болады.  Олар 
келесілер: 
1.
 
Спортпен шұғылданған адамның санасының объектісі және іс-әрекеті оның ӛз денесі және қозғалы-
сы болады. 
2.
 
Спорт іс-әрекетіне байланысты болатын денеге ӛте жоғары күшейтілген және барынша физикалық 
және психикалық күш салу. 
3.
 
Спорттта тек ӛзіне тән жарыс арқылы жоғары кӛрсеткіштер кӛрсетіп жеңіске жету. 
Спортпен  шұғылданған  адамның  ең  маңыздысы  ӛзін-ӛзі  жетілдіруі.  Спортшы  ӛзінің  күшін,  шыдам-
дылғын, шапшаңдылығын, қозғалыс дәлдігін, тактикалық мақсат және шешім алу кӛрсеткіштерін әбден 
жетілдіруге тырысады. Олардың санды және сапалы кӛрсеткіштерін ӛте жоғарғы сатыға кӛтеруге барады. 
Спортта күштелінген және барынша психикалық қысым бұл жаттығу мен жарыс кезінде болатын міндеті 
кӛрініс  болып  табылады.  Спортшының  негізгі  кӛрсеткіші  жарысу,  спортшылардың  жарысқа  қатысуы 
және жеңіске жетуі оның негізгі міндеті деп кӛрсетіледі. 
Тҧлғаның спорттағы себептерінің  (мотивтерінің) ерекшеліктері 
Адамның спортпен шұғылдануы оның тұлғалық қасиеттерінің ӛзгеруінің себептері болады. Спорт іс-
әрекетінің жетістігі тұлғаның бірқатар қасиеттерінің дамып қалыптасуына байланысты болады. Спорт іс-
әрекеті  тұлғаны  тәрбиелеуде  оның  әртүрлі  қасиеттерінің  дамып  қалыптасуына  себеп  болуы  мүмкін. 
Тұлғаның іс-әрекетін талдау оның іс-әректінің себебін талдаудан басталады. Себептер адамның қажеттілі-
гін білдіреді, қажеттілік күшін кӛрсетеді, сондықтан спортшылар бір топта, бір жоспар бойынша шұғыл-
дана  жүріп,  спортшылардың  оқу-жаттығу  себептері  әртүрлі  болуы  мүмкін.  Спортшыларды  тәрбиелеу 
және ӛзін-ӛзі тәрбиелеу жұмыстары спорт шеберлігінің жетуі мен спорт командасындағы қарым-қатына-
сына және жарыста жеңіске жетуіне ұмтылуымен байланысты болады. Сондықтан осы айтылғанның бәрі 
тұлғаның  қалыптасып  дамуына  әсер  етіп,  спорт  іс-әрекетінің  негізгі  себептерін  анықтайды.  Спорт  іс-
әрекетінің бастапқы сатыдағы себептері (мотивтері) – адам жаңа қозғалыс ережелерімен танысып, арнау-
лы спорт тобының тәртібін сақтап орындайтын күш тапсырмасына үйрену арқылы бұл сатының себебін 
іздеу болады: бұл спорттың түрінің пайдалы, не қолайлы болуының мүмкіндігін анықтайды. 
- спорт іс-әрекеттің екінші сатысының себептері (мотивтері) тұлғаның спорт командасына, бапкерге, 
ӛзіне,  нақты  спорт  түріне  қарым-қатынасының  қалыптасып  жақындасуына  байланысты  болады.  Бұл 
жағдайларды  анықтайтындар  спорт  командасындағы  психологиялық  жағдайлар,  спортшы  мен  бапкер 
арасындағы қарым-қатынас, спорттың алатын орны, спортпен шұғылданудың ұжымдық не жекелік тұлға-
да ӛте күрделі себептер пайда болуын шығарады: ұжымдық не жекелік. Бұлардың қайсысы тұлғада басым 
болады, қайсысы екінші бағынушы болады, оны спортшының ӛзі шешеді.  
-  спорт  іс-әрекеттің  келесі  ең  жоғарғы  сатысының  себебі  (мотивтері)  –  бұл  спорт  шеберлігі  арқылы 
және әртүрлі кӛп жарыстарға қатысуымен ӛте үлкен күш және психикалық қысымдарға үйреніп бейімде-
ліп,  шиеленіскен  жарыстарға  қатысып,  жеңістерге  жетіп,  ӛзін-ӛзі  кӛрсете  біледі.  Ол  кӛп  атақтарға  ие 
болады (чемпион, рекордшы, әртүрі атақтарға, кӛрсеткіштер, рейтингтер т.б.). 
Олардың алған бағалары ӛте жоғары болады. Осыларға байланысты  спортшы ӛзінің маңыздылығын, 
мемілекетке,  халыққа,  қоғамға  керектігін  сезіп  қоғамдық  мәнді  жұмыстарға  қатысады.  Бұл  себептер 
әлеуметтік кӛрініске айналады. Кӛптеген белгілі кӛрнекті спортшылар мәжіліс, сенат, үкімет жұмыстары-
на қатысады. 
Тҧлғаның  қалыптасу  механизмі.  Л.С.  Выготскйдің  айтуы  бойынша  тұлғаның  қалыптасуында  екі 
кӛрініс үлкен роль атқарады, олар: иемдену (присвоение) және талап етушілік (қаталдық).  
Имендену  түсінігі  бойынша  тұлғаның  қалыптасуына  адамдармен  топтардың  мәнді  және  мағыналы 
әсерлерін тигізу арқылы ӛтеді. Егер адам жұмысқа ӛте берілсе, оны еңбекқор табанды дейді. Тұлғаның 
бұл қасиетін екінші адам имендейді. Ал талап етушілік адамға тұрақты керекті қасиетті кӛрсетуге қатал 
шарт қояды. Бұл екі кӛріністің механизмінің қарапайым әсері ӛте нәтижелі болады.  
Тұлғаның қалыптасу стратегиясы. Спорт іс-әрекетінде тұлғаның ерекшелігіне ілесетін жалпы мақсатқа 
жету жолдарын тауып іске асыруды ұсыну: жекешелік жолдары және олардың кемшіліктерінен құтылу. 
Тұлғаның барлық жекешелігін еске ала отырып оның ӛзіне ғана жеке спорт іс-әрекет жолын қалыптасты-

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, №1 (36), 2013 ж. 
53 
рып, барлық психикалық кӛріністерін пайдаланып жаңа іс-әрекеттердің жолдарын тауып, оны пайдалану-
да спортшы ӛзі бағалауы керек екендігін білдіреді. 
Тұлғаның қалыптасу стратегиясы. Спорт іс әрекетінде тұлғаның ерекшелігіне ілесетін жалпы мақсатқа 
жету  жолдары  және  олардың  кемшіліктерінен  құтылу.  Тұлғаның  барлық  жекешелігін  еске  ала  отырып 
оның ӛзіне ғана жеке спорт іс-әрекет жолын қалыптастырып, барлық психикалық кӛріністерін пайдала-
нып  жаңа  іс-әрекеттердің  жолдарын  тауып,  оны  пайдалануда  спортшы  ӛзін  бағалауы  керек  екендігін 
білдіреді. 
Мысалы  тенисшінің  жүйке  жүйесі  ӛте  жоғары  жылдамдыққа  ие  болса,  ол  ойын  кезінде  тактикасын 
жиі ауыстырып, сектаға шығып шапшандықты жоғары ұстау керек. Егер де спортшының жүйке жүйесі-
нің қасиеті енжарлы (инертный) болса, оның ойыны жайымен ғана жүріп, әрбір допты ойында кӛбірек 
ұстау керек. Жарыста бір-біріне «жабысқақтық» жолықтыратын әдісіне байланысты болады. 
Спорт  іс-әрекетінде  спортшының  психикалық  күшті  жағына  сүйеніп  олардың  кемшіліктерінен 
құтылуға  болады.  Бұл  жағдайлар  жүйке  жүйесінің  бйланысты  болады.  Икемділіктің  диапазоны  болуы 
мүмкін,  егер  спортшының  жүйке  жүйесі  әлсіз  не  ол  батыл  болмаса,  бірнеше  уақыт  ӛткенне  кейін  ол 
стандартық спорт жағдайында жүйке жүйесі күшті спортшы сыяқты жарысқа қатысуы мүмкін. Бұл спорт-
шы  тұлғаның  ӛзіндігін  іске  асыру,  спортта  ӛз  орнын  табу,  ӛз  күшімен  мүмкіндігін  кӛрсете  білу  болып 
табылады. 
Спортшының  жеке  тұлғалық  қасиеттерін  тәрбиелеуде  топтық  ӛзара  әрекеті  фактор  ретінде 
қарастырады. 
Спорт  командасында  болатын  топтың  ӛзара  әрекетінің  кӛрінісін  біз  негізіне  жағдайға  байланысты 
қарастырған  мен  олардың  жалпы  тәрбие  процесінде  пайдаланатын  негізгі  кӛріністерін  атап  кетуімізге 
болады. Оларға жатады: жеке тұлғаның талабының дәрежесі, жетістікке қажеттілік, топтасқандық қарым-
қатынастық  қажеттілік,  топтың  тұрақтылығы  және  топ  арасында  жарыстар,  күш  арқылы  (физикалық) 
жүретін ӛзара әрекет.  
Жеке тұлғаның талабының дәрежесі – тұлғаның ӛте маңызды мінездемесінің бірі, спорт іс-әрекетінде 
айтарлықтай табысқа жетуді анықтайтын кӛрсеткіш. Спортта қолайлы жағдай деп аздап кӛтерген талабы-
ның дәрежесін айтады. 
Жетістікке қажеттілік- спортшы мен команда спорт жетістіктерінің жағдайларына байланысты болуы 
Топтасқандық  –  социометриялық  консепциядан  алынған  термин.  Топтағы  тұлғааралық  қатынастар 
туралы  бір  кӛзқарастық  пікір  болуды  білдіреді.  Бұлар  топ  мүшелерінің  топтасуын  кӛрсетеді.  Кейбір 
спортшыны басқалардан артық кӛруді білдіреді. 
Қарым-қатынастық  қажеттілік  –  спортшылардың  бір-бірімен  байланысы,  оның  барысында  психика-
лық  байланыс  пайда  болады,  ол  командада  ақпарат  алмасу,  ӛзара  әсер  ету,  ӛзара  кӛңіл  білдіру,  ӛзара 
түсінуісу  түрінде  аңғарылады.  Сондықтан  азды-кӛпті  жетістіктері  бар  командалар  ӛздерінің  одан  ары 
кӛрсеткішерін тӛмендетпеу үшін, ӛзара қатынастарының қарқындылығының күшейгенін талап етеді.    
Топ құрамының тұрақтылығы және оның саны. 
Әлеуметтік  психологияда  «топ»  термині  жан-жақты  және  кӛп  мағыналы  болып  табылады.  Адамдар 
бір-бірімен кӛптеген, әртүрлі тұрақты бірлестіктерге біріккен, ӛте күрделі ұйымдасқан қоғамды «топтар» 
деп атайды. 
Топтардың ең үлкен және шағын топтар деп бӛлінеді. Үлкен топтар мемлекеттің, ұлттың, әлеуметтік 
бірлестіктердің  тарапынан  ұсынылған,  кәсіптік,  экономкалық,  жас,  жыныстық,  мәдени  және  басқа  да 
белгілері бойынша бӛлінеді. 
Шағын топ – бұл адамдардың бірігуі, оның мүшелерінің жалпы мақсаты бір-бірімен тікелей жеке бай-
ланыс құрамы жағынан кӛп емес адамдардың бірлестігі, құрамы 2-3-тен 30-40-қа дейін адамнан тұрады. 
Шағын  топтардың  жіктелуін  қарастыратын  болсақ:  шартты  және  түпкілікті,  ресми  емес,  үлгілі  емес 
және т.б. болып жіктеледі. 
Топ  ішінде  және  топ  арасында  жарыстар  –  әлеуметтік-психологиялық  кӛріністер  –  топтар  арасында 
пайда болатын ӛзара қызмет істеу кӛрінісі. Жарыстардың жүруі кӛбінесе жасырын түрде болады. Жарыс-
қа  қатынасқандар  тіпті  ұтылған  жағдайларда  да  қанағатты  сезімде  болады,  олар  кӛп  жаңалықтарға 
үйренеді. Олардың ӛзара қатынастарын жақсы қалыптастыруға кӛмектеседі. 
Күш арқылы (физикалық) ӛзара әрекеті, жарысқа қатысушылар арасында  уақытымен күшейтілгенде 
келісіп күш салудың керектігін болжаудан тұрады. Күш жұмсаудың жетістілігі әрекеттестігінің әріптестік 
кӛзқарасы және психикалық қысым жағдайына байланысты болуынан тұрады. 
Спорттағы  жеке  тұлға  –  адамның  күнделікті  ӛмірінің  нітижесінде  қалыптасқан  қоғамның  мүшесі 
ретінде моральдық, мінез-құлық ӛзгешеліктеріне баға беретін, әлеуметтік маңызы бар. 

Вестник КазНПУ имени Абая, Серия «Начальная школа и физическая культура», №1 (36), 2013 г. 
 
54 
Жарыс,  жүгіру  кездерінде  немесе  турнир  кестесінде  бірінші  болып  топ  басына  шыққан  спортшы 
немесе команда. Топ бастаушы команданың әртүрлі қолайсыз жағдайында әрекеттерінің бар жауаптылы-
ғын ӛзі басқарып, топтың бағытын керекті жолға салып жолға салып, әр ойыншының әрекетін басқарып, 
топтың спорт әрекетін басқарып, топтың спорт әрекетін керекті жолға салып түзеп, анықтау керек. 
Топ бастаушы болудың екі кӛрінісі бар: біріншісі бапкердің не спортшының топ бастаушысы болуы-
ның мақсаты бұл спорот командасына әсер ету. Екіншісі алдағы жағдайы. Ӛте керекті жағыдай бұл топ 
бастаушы спортсымен бапкербің жұмысын қолдауы. 
 
1.
 
Адамбеков  Қ.І.  «Балалар  мен  жасӛспірімднрдің  дене  қасиеін  тәрбиелеу  және  оның  тиімділігін  бағалау»  – 
Алматы, 2003. 
2.
 
Ақпаев  А.Т.  және  т.б.  «Спортшылар  мен  спорт  командасының  психологиялық  дайындықтар  негізі»  – 
Алматы, 1993. 
3.
 
Вяткин Б.А. Роль темперамента в спартивной деятельности. – М., 1978. 
 
Тҥйін 
Мақалада спортшының жеке тұлғалық ерекшеліктері қарастырылған. 
 
Резюме 
В данной статье расcматриваются особенности личности спортсмена. 
 
Summary 
This construction describes especially of person of athlete. 
 
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ УЧЕБНОГО ПРОЦЕССА В ВУЗЕ ПУТЕМ ВНЕДРЕНИЯ 
СОВРЕМЕННЫХ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ 
 
А.С. Мартикьян – к.в.н., доцент, кафедра ТиМ НВП, КазНПУ им. Абая, 
А.М. Байгалиев – преподаватель, кафедра ТиМ НВП, КазНПУ им. Абая, 
А.М. Баймусаева – студентка 3 курса специальности НВП, КазНПУ им. Абая, 
Р.Т. Каписова – студентка 3 курса специальности НВП, КазНПУ им. Абая 
 
Особой приметой и реальностью современного этапа развития образовательно-воспитательной систе-
мы  страны  является  интенсивное  освоение  новых  информационных  технологий.  Применение  таких 
технологий в системе непрерывной подготовки специалистов должно опираться на устоявшиеся положе-
ния определенных теорий обучения и учебной деятельности. Разумное их соединение – исключительное 
важная предпосылка создания в вузе специальной ориентированной обучающей среды. 
В современной зарубежной и отечественной педагогике проблема создания обучающей среды не нова. 
Ее решению посвящены многие работы. 
Некоторые  авторы  в  рамках  этого  подхода  рассматривают  возможность  создания  образовательной 
среды, основанной на интеграции социально-развивающих и профессионально-ориентированных техно-
логий обучения, обеспечивающих реализацию студентами и слушателями своей познавательной активно-
сти в различных видах учебной деятельности. В данном случае речь идет об использовании создаваемой 
среды  в  интересах  информационно-целевого  управления  процессом  профессионального  становления 
личности будущего специалиста [1]. 
Несколько  другой  подход  предлагается  другими  авторами.  Они  вводят  понятие  «профессионально-
ориентированная  информационно-учебная  среда»,  под  которой  понимается  совокупность,  во-первых, 
средств и технологий сбора, накопления, передачи, обработки и распределения учебной и профессиональ-
но-ориентированной  информации,  во-вторых,  условия,  способствующие  возникновению  и  развитию 
информационного  взаимодействия  между  преподавателем,  обучающимися  и  средствами  информацион-
но-коммуникационных  технологий.  Этот  подход  в  большей  степени  отвечает  целям  информатизации 
образовательного  процесса  в  ВУЗе,  но  он  имеет  один  существенный  недостаток:  информационные 
средства  и  информационно-коммуникационные  технологии  не  рассматриваются  в  едином  педагогиче-
ском  взаимодействии,  определяемом  дидактическими  целями.  В  данном  определении  превалирует 
«технократический» взгляд на проблему, при котором речь идет о применении совокупности программ-
ных, программно-аппаратных и технических средств в учебном процессе, а не о технологиях обучения, 
основанных  на  комплексном  использовании  информационных  средств,  выбор  и  разработка  которых 
полностью определяются целями подготовки будущего специалиста [2]. 
В отличие от обозначенных подходов, будет целесообразно вести речь о создании в вузе специальной 
профессионально-ориентированной обучающей среды, интегрирующейся в совокупность двух неразрыв-
но связанных информационной и технологической составляющих информатизации учебного процесса в 
интересах совершенствования его информационно-технологического обеспечения. Говоря о специальной 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, №1 (36), 2013 ж. 
55 
среде,  необходимо  иметь  в  виду  важность  наполнения  ее  специальным  предметным  профессионально-
ориентированным содержанием, отвечающим требованиям подготовки в ВУЗе конкретных специалистов 
для различных министерств и ведомств. 
Принципами, в соответствии с которыми создается данная среда, являются: определение обучающего-
ся как активного субъекта познания; его ориентация на самообразование, саморазвитие; опора на субъек-
тивный  опыт  студента  (слушателя),  учет  его  индивидуальных  психических  и  психофизиологических 
особенностей,  коммуникативных  способностей;  обучение  в  контексте  будущей  профессиональной 
деятельности. 
Эффективное  решение  задач  совершенствования  учебного  процесса  в  ВУЗе,  связанных  с  выбором 
содержания, средств и технологий обучения, предполагает представление объектов, субъектов и процес-
сов  подготовки  и  становления  будущих  специалистов  в  виде  определенных  систем  (образовательных, 
педагогических,  становления  личности  и  т.п.),  изучение  которых  с  целью  принятия  решений  об  их 
оптимизации,  пригодности  и  так  далее  неразрывно  связано  с  созданием  их  моделей  (математических, 
смысловых, словесных, знаковых, предметных). 
Под  моделью  в  данном  случае  следует  понимать  объект,  который  в  некоторых  отношениях  имеет 
сходство  с  прототипом  и  служит  средством  описания,  объяснения  или  прогнозирования  поведения 
прототипа.  При  этом  каждая  исследуемая  система  может  быть  представлена  некоторым  количеством 
моделей  (подсистем),  вид  которых  зависит  от  требуемых  глубины  познания,  уровня  абстрагирования, 
формы ее материальной презентации. 
Отсюда вывод: для обоснования сущности специальной профессионально-ориентированной обучаю-
щей  среды  в  вузе  целесообразно  использовать  метод  педагогического  моделирования,  при  помощи 
которого можно рассмотреть каждую из ее составляющих в их единстве и взаимодействии.  
Несмотря на то, что модели, формализующие процесс обучения, не в полной мере отражают содержа-
ние реальных объектов, нет иного выхода, кроме представления объектов в виде, позволяющем рассма-
тривать наиболее важные их черты и характеристики. Таким образом, модели – это идеальные объекты, 
аналоги реально существующих феноменов. Они фиксируют только остов явлений и процессов, освобож-
дая их от излишней детализации, случайностей и второстепенных моментов, позволяют сделать любой 
сложный объект доступным для тщательного изучения. В совокупности их создание помогает военному 
педагогу  в  полной  мере  учитывать  источники  и  способы  постановки  дидактических  целей,  позиции  и 
взаимоотношения сторон в процессе их достижения, получаемый результат и его соответствие квалифи-
кационным требованиям и государственным стандартам образования. 
В  условиях  информатизации  образования  речь  в  настоящее  время  идет  не  только  о  необходимости 
переосмысления многих позиций в организации дидактического процесса в целях, содержании, методах, 
средствах  и  формах  обучения,  но  и  о  переосмыслении  роли  и  места  в  нем  его  основных  субъектов  – 
педагогов  и  обучающихся.  Педагогическая  практика  и  опыт  работы  ведущих  преподавателей  высших 
учебных  заведений  убедительно  свидетельствуют  о  том,  что  от  профессиональной  компетентности 
педагогов  и  активной  включенности  в  процесс  обучения  студентов  и  слушателей  во  многом  зависит 
возможность повышения качества профессиональной подготовки выпускников ВУЗа. Это актуализирует 
потребность по-новому ответить на ключевые вопросы, стоящие сегодня перед современной дидактикой 
высшей школы: кого учить? чему учить? как учить? кому учить? 
С  позиций  системно-деятельностного  и  личностно-ориентированного  подходов,  а  также  основных 
положений  теории  управления  педагогическими  системами  целесообразно  представить  специальную 
профессионально-ориентированную обучающую среду в виде ее интегральной модели, которая включает 
в  себя  пять  самостоятельных  и  в  то  же  время  взаимосвязанных  и  взаимозависимых  моделей  –  модель 
специалиста, модель учебной дисциплины, модель управления процессом обучения, модель обучающего-
ся и модель обучающего (педагога). 
Раскроем содержание каждой модели. 
1.  Модель  специалиста  (кого  готовить?)  отражает  требования  к  фундаментальной,  теоретической, 
специальной и прикладной подготовке, значимым профессиональным качествам выпускника ВУЗа. 
2. Модель учебной дисциплины (чему учить?) включает учебные цели, особенности профессионально-
ориентированной системы знаний, навыков и умений, степень и глубину изучения предметной области, 
информационную емкость и дидактические требования: научность содержания, систематичность, после-
довательность  обучения,  наглядность  и  т.д.  Она  может  быть  реализована  в  рамках  дидактического 
комплекса информационного обеспечения учебного процесса. 
3. Модель управления процессом обучения (как учить?) учитывает особенности реализации препода-
вателем дидактических возможностей разработанной им технологии обучения: 

Вестник КазНПУ имени Абая, Серия «Начальная школа и физическая культура», №1 (36), 2013 г. 
 
56 
– особенности метода обучения и педагогической теории, на которой этот метод базируется; 
– соответствие способа подачи учебного материала требуемому дискретному уровню обучения; 
– набор стратегических возможностей технологии обучения: изменение темпа изучения и сложности 
предлагаемого учебного материала, учет индивидуальных характеристик студентов и слушателей; 
–  источник  и  вид  управляющего  воздействия  данной  технологии  обучения,  как  на  весь  учебный 
процесс, так и на каждого студента (слушателя) и т.д. 
Названная модель может быть реализована как технологическая составляющая информационно-техно-
логического обеспечения учебного процесса в виде соответствующей технологии обучения. Результатом 
ее  проектирования  и  конструирования  преподавателем  выступает  технологическая  карта  изучения 
учебной дисциплины. 
4. Модель обучающегося (кого учить?) представляет собой определенную редукцию личности студен-
та  (слушателя),  которая  позволяет  преподавателю  анализировать  и  учитывать  в  своей  педагогической 
деятельности психофизиологические и социально-психологические качества обучающегося, уровень его 
подготовленности к работе с информационными средствами, предысторию обучения, уровень базовых и 
текущих знаний, навыков и умений, характеризующих его учебно-познавательную деятельность, динами-
ку формирования значимых профессиональных качеств и компетенций. 
5.  Модель  обучающего  (кому  учить?)  учитывает  личностные  особенности  самого  преподавателя: 
профессиональные педагогические качества, глубину знания предметной области преподаваемой дисцип-
лины, владение современными методами и технологиями обучения, информационную культуру и др. 
Особого внимания в составе интегральной модели заслуживает модель специалиста, которая выполня-
ет  роль  связующего  элемента,  объединяющего  вокруг  себя  все  остальные  ее  компоненты.  В  данном 
случае речь  идет о  модели деятельности будущего  специалиста  –  выпускника  ВУЗа. Для того  чтобы  в 
процессе его иметь возможность наиболее полно учитывать особенности и специфику будущей профес-
сиональной деятельности, целесообразно разработать такую модель. 
Модель  деятельности  в  педагогике  понимается  как  системное  описание  субъекта  деятельности  и 
связанных с ним объектов и сред, в которых она осуществляется. Важно отметить, что модель деятельно-
сти,  являясь  своего  рода  эталоном  формирования  значимых  профессиональных  качеств  специалиста, 
позволяет декомпозировать общие цели и содержание образования в дидактические цели и содержание, 
реализуемые  в  учебных  программах  соответствующих  учебных  заведений.  В  этом  случае  исходя  из 
требований системно-деятельностного подхода, обучение по любой дисциплине, преподаваемой в вузе, 
должно осуществляться в строгом соответствии с конечными целями подготовки специалиста конкретно-
го профиля. Следовательно, модель специалиста выступает своеобразной основой для проектирования и 
конструирования  преподавателем  ВУЗа  соответствующей  технологии  обучения,  а  значит,  в  целом  и 
информационно-технологического обеспечения учебного процесса. 
Информационный  поиск  в  научно-педагогических  источниках  показал,  что  при  разработке  модели 
деятельности  специалиста,  как  правило,  большинство  исследователей  применяют  такие  методы,  как 
анализ реальной практики использования специалистов конкретного профиля; анализ данных прогноза о 
развитии той сферы деятельности, для которой готовят специалиста; экспертный опрос; метод построе-
ния  модели  специалиста  «в  обратном  направлении»  и  др.  В  основе  большинства  из  используемых 
методик  лежит  экстраполяция  деятельности  наиболее  квалифицированных  кадров,  работающих  в  той 
профессиональной сфере, в которой предстоит действовать выпускникам ВУЗа [3]. 
Сравнительный анализ существующих методов и методик моделирования профессиональной деятель-
ности позволил выделить среди них ту, которая в наибольшей степени отвечает целям и задачам создания 
в  ВУЗе  специальной  профессионально-ориентированной  среды.  Ею  стала  методика  нормативно-функ-
ционального моделирования профессиональной деятельности специалиста, предложенная В.В. Гусевым. 
Термин  «нормативно-функциональное  моделирование»  предусматривает  два  подхода,  реализуемых  в 
рамках методики. Нормативное указывает на приоритетное значение требований нормативных докумен-
тов  государства  и  соответствующего  ведомства,  определяющих  уровень  и  качество  профессиональной 
подготовки  специалиста,  а  функциональное  –  предполагает  глубокий  анализ  профессиональных  задач, 
которые ему приходится решать при реализации своих функциональных обязанностей [4]. 
Нормативно-функциональная  модель  профессиональной  деятельности  специалиста  (далее  по  тексту 
НФМС)  представляет  собой  матрицу,  по  вертикали  которой  указываются  значимые  профессиональные 
качества специалиста (ведущие факторы профессиональной деятельности), их наличие определяется тре-
бованиями государственного стандарта образования и квалификационными требованиями к выпускникам 
конкретного высшего учебного заведения, а по горизонтали в процентном отношении требуемый уровень 
их сформированности у выпускников ВУЗа, успешно выполняющих профессиональные обязанности. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, №1 (36), 2013 ж. 
57 
Названная методика носит универсальный характер, позволяющий моделировать подобным образом 
профессиональную деятельность специалистов различных министерств и ведомств. 
Этот вывод обусловлен следующими предпосылками. 
Во-первых, наличие НФМС дает возможность на научной основе корректировать и уточнять в целом 
не только цели и содержание профессионального образования специалиста в ВУЗе, но и дидактические 
цели, содержание обучения по конкретным блокам учебных дисциплин в соответствии с требованиями 
будущей профессиональной деятельности.  
Во-вторых, преподаватель вуза на основе этой модели может достоверно и точно осуществлять выбор 
и  обоснование  методов,  организационных  форм  и  информационных  средств,  в  наибольшей  степени 
способствующих  качественному  развитию  у  студентов  и  слушателей  требуемых  значимых  профессио-
нальных качеств и таким образом формировать в рамках предметного содержания учебной дисциплины 
специальную профессионально-ориентированную обучающую среду. 
В-третьих,  наличие  технологии  мониторинга  профессионального  становления  специалиста  в  вузе 
помогает  педагогу  постоянно  сравнивать  соответствие  достигнутых  дидактических  целей  уровню 
профессионализации обучающихся, отвечающему требованиям их будущей практической деятельности. 
Опираясь  на  описанные  аспекты  моделирования  деятельности  специалиста,  можно  сделать  вывод  о 
том,  что  модель  его  профессиональной  подготовки  в  системе  высшего  образования  целесообразно 
представить в виде замкнутого регулируемого и управляемого процесса. 
В этом случае модель подготовки специалиста в ВУЗе органично включает в себя оставшиеся четыре 
модели: модель учебной дисциплины, модель управления процессом обучения, модель обучающегося и 
модель обучающего (педагога). 
Следовательно,  при  создании  в  вузе  специальной  профессионально-ориентированной  обучающей 
среды для изучения конкретной учебной дисциплины преподавателю необходимо в соответствии с требо-
ваниями нормативно-функциональной модели специалиста, подготовка которого ведется в данном ВУЗе, 
последовательно  разработать  все  названные  модели.  Их  оптимизация  в  рамках  интегральной  модели 
будет  способствовать  более  полному  выполнению  требований  социального  заказа  при  подготовке 
профессионалов с достаточно прочным базовым массивом специальных знаний и практических умений 
по  всем  направлениям  их  будущей  деятельности.  Это  способствует  переносу  акцента  с  умения  почти 
дословно  воспроизводить  учебную  информацию  на  понимание  ключевых  фактов,  понятий,  законов 
теорий  науки,  умение  самостоятельно  добывать  и  применять  полученные  знания,  логически  мыслить, 
доказывать, решать новые нестандартные задачи в любых условиях складывающейся обстановки. 
 
Резюме 
В  статье  с  позиций  системно-деятельностного  и  личностно-ориентированного  подходов,  а  также  основных 
положений  теории  управления  педагогическими  системами  рассматривается  интегральная  модель,  включающая 
пять  самостоятельных  взаимосвязанных  и  взаимозависимых  моделей  –  модель  специалиста,  модель  учебной 
дисциплины, модель управления процессом обучения, модель обучающегося и модель обучающего (педагога). 
 
1. Роберт И.В. Современные информационные технологии в образовании: дидактические проблемы, перспекти-
вы использования. – М.: Школа-Пресс, 1994. 
2.  Информационно-технологическое  обеспечение  учебного  процесса  как  основа  информатизации  высшего 
военного образования // Сборник статей научно-методической конференции «Компьютерные технологии в обуче-
нии и научных исследованиях». – Орел: ОГАУ, 1999. 
3.  Козлов  О.  А.  Теоретико-методологические  основы  информационной  подготовки  курсантов  военно-учебных 
заведений: Монография. – М.: МО РФ, 1999. 
4.  Гусев  В.В.  Управление  качеством  подготовки  военного  специалиста:  опыт  системного  моделирования: 
Монография. – Орел: ВИПС, 1997. 
 

жүктеу/скачать 1,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: